Nuk ka mënyrë më të mirë për të ndriçuar raportet midis historiografisë shqiptare dhe kombëtarizmit, sesa analiza e disa shembujve veçanërisht të spikatur, ku ravijëzohet qartë edhe teknika – herë e qëllimshme, herë e pavetëdijshme – e përvetësimit.
Një shembull të tillë, këto vitet e fundit, e japin të ashtuquajturat “Statute të Shkodrës”, një dokument i shek. XIV me rëndësi të madhe për ballkanistikën, i zbuluar tani vonë në Itali.
Çfarë janë këto “statute”? Janë një përmbledhje ligjesh dhe normash që rregullonin jetën e qytetit të Shkodrës në Mesjetë, para se ky të binte në duart e osmanëve.
Dihet se shumë qytete mesjetare të zonës bregdetare të Adriatikut (Dalmacisë) kanë pasur statutet e tyre, nëpërmjet të cilave balanconin pushtetin qytetar, me pushtetin e jashtëm të ushtruar, sipas rastit, prej Bizantit, mbretërve sllavë ose Venedikut.
Megjithatë, statutet e Shkodrës u zbuluan vetëm në vitet 1990, nga studiuesja Lucia Nadin në muzeun Correr të Venezia-s; dhe më pas u përgatitën për botim nga një grup historianësh dhe filologësh, mes të cilëve vetë Nadin, por edhe O. J. Schmitt, G. Ortalli dhe G. B. Pellegrini; së bashku me përkthimin në shqip nga P. Xhufi (Viella, 2002).
Për herë të parë, studiuesve iu dha mundësia të njohin nga afër jetën në një qytet mesjetar të rëndësishëm si Shkodra, i cili gjendet, gjeografikisht, në trojet e Arbërisë.
Po ç’përfaqësojnë këto statute nga pikëpamja historike dhe pse u përcollën me kaq interes nga historiografia shqiptare e sotme?
Vetë statutet janë hartuar në dialektin venecian të italishtes (venecianishte), me ndikime të mëdha nga dalmatishtja, ose ajo gjuhë romane që është folur përgjatë bregdetit lindor të Adriatikut deri në fund të shekullit XIX.
Shumë studiues mendojnë se qytetet bregdetare të Arbërisë, që nga Tivari e Ulqini; e deri te vetë Shkodra, Drishti, Danja, Lezha e të tjera si këto,mbizotëroheshin nga një popullsi romane, e cila fliste dalmatisht dhe i referohej, politikisht dhe kulturorisht, Adriatikut. Kjo popullsi gjendej aty që prej kohëve të romanizimit të Ballkanit nga Roma, në lashtësi.
Të tjerë studiues, mendojnë, përkundrazi, se këto qytete banoheshin në një pjesë të madhe prej arbërve etnikë, në një kohë që popullsia romane, e cila përdorte dalmatishten në praktikat zyrtare dhe në jetën e përditshme, përfaqësonte, si të thuash, shtresën e patricëve.
Një pyetje themelore që ia shtron vetes çdo historian shqiptar kur u qaset Statuteve është se ç’natyrë etnike kishte popullsia qytetare e Shkodrës mesjetare. Nëse ai qytet i përkiste romanitetit ballkanik perëndimor (dalmat), atëherë ç’vend zinte popullsia arbre në të?
Për t’iu përgjigjur kësaj pyetjeje, historiani dhe kushdo tjetër i interesuar për Arbërinë mesjetare duhet të ketë parasysh se asnjë marrëdhënie vijueshmërie nuk ekziston midis popullsisë së sotme të Shkodrës dhe vetë qytetit si entitet gjeografik, urban e social, me Shkodrën mesjetare dhe qytetarët e saj; meqë qyteti u shkatërrua krejtësisht prej osmanëve pasi ra në duart të tyre, ndërsa popullsia ekzistuese, pavarësisht nga prejardhja etnike (dalmatë, arbër, sllavë, venedikas), u shfaros, u skllavërua prej pushtuesit, ose u largua që andej drejt Italisë.
Filologët dhe historianët e së drejtës qytetare latine në Mesjetë vërejnë se Statutet e Shkodrës, si dokument, e afrojnë këtë qytet me shumë qytete të tjera dalmate e adriatike; dhe në përgjithësi me komunën qytetare europiane, si produkt i dëshirës së shtresave tregtare të qyteteve për t’u vetëqeverisur gjithë duke njohur autoritetin e një perandori ose mbreti feudal (Edhe pse studiuesi A. Plasari e interpreton traditën qytetare të Shkodrës mesjetare si vijim të një gjendjeje të trashëguar nga lashtësia klasike). Nga pikëpamja kulturore, gjithsesi, këto statute flasin për një bashkësi qytetare që i referohej Venedikut dhe qyteteve italiane nga njëra anë, dalmate-romane nga ana tjetër; gjithë duke mbetur e përfshirë në hapësirat katolike të Ballkanit.
Edhe gjuha e përdorur në statutet, dialekti venecian i italishtes me ndikime të mëdha nga dalmatishtja romane, e konfirmon një orientim të tillë.
Përkundrazi, marrëdhëniet e këtyre statuteve me arbërit etnikë të Shkodrës dhe të rrethinave janë më problematike.
Që ka pasur arbër në Shkodrën e shekujve XIV-XV, kjo nuk vihet në diskutim. Sipas Jirecek-ut, të mbështetur tani vonë edhe nga O.J. Schmitt, arbërit dhe sllavët e rrethinave filluan t’i qaseshin Shkodrës në masë pas murtajës së madhe të vitit 1348, e cila bëri kërdinë në popullsinë qytetare dalmate në Shkodër dhe gjetiu. Kështu u bartën në Shkodër edhe fisnikë arbër të provincës, si Jonimat dhe Dukagjinët; por edhe shumë të tjerë, duke ia ndërruar përbërjen etnike qytetit deri në atë shkallë sa, në fillim të shekullit 15, siç njofton Schmitt-i, funksionarët venedikë në Shkodër të kishin nevojë për përkthyes.
Të njëjtat zhvillime demografike po ndodhnin, në atë kohë, edhe në Durrës, ku gjatë shekullit XV arbërit etnikë do t’i mbisundonin përfundimisht banorët e mëparshëm grekë, romano-dalmatë, sllavë, italianë dhe hebrenj – gjithnjë sipas Schmitt-it, i cili i referohet një vepre themelore të frëngut A. Ducellier.
Megjithatë, Statutet e Shkodrës i referohen Shkodrës të shekullit XIV (datohen si të gjysmës së parë të atij shekulli), ku këto ndryshime demografike në favor të etnisë arbre ende nuk kishin ndodhur. Trajtimi që i bëhet aty elementit arbër lejon, përkundrazi, të kuptohen diçka më mirë dinamikat demografike në qytet, dhe raportet e parisë dalmato-romane me popullsinë e rrethinave dhe të provincës.
Ekzistojnë dokumente të kohës, me emra qytetarësh jo vetëm të Shkodrës por edhe të qyteteve të tjera satelite, të cilët emra janë analizuar prej filologëve. Edhe pse trajtat e emrave gjithnjë të bëjnë të mendosh për popullsi romane, studiuesit kanë vërejtur se shumë herë dokumente të tilla janë hartuar prej noterësh italianë, të cilët i kanë latinizuar (ose përkthyer) emrat – duke kaluar lirshëm, bie fjala, nga Gjon në Giovanni, ose nga Zef në Giuseppe.
Megjithatë, vetë gjuha e statuteve dhe të gjitha të dhënat ekzistuese për jetën qytetare të Shkodrës në shek. XIV të shtyjnë të nxjerrësh përfundimin se elementi arbër në atë qytet ende konsiderohej si i huaj ose i ardhur nga tjetërkund; dhe gjithsesi në një rrafsh me elementin sllav.
Ekziston edhe mundësia që ndarja e hasur rëndom, midis latinos dhe sclavos – madje ndonjëherë pa i përmendur fare arbërit, t’i referohet përkatësisë fetare, duke u quajtur “sllavë” (sclavos) banorët e fesë ortodokse, pavarësisht nga etnia (arbër, sllavë ose vllehë).
Më anë tjetër, arbërit përmenden me dy emra: latinin albanese, dhe formën tjetër arbanese; kjo e dyta i referohet pas gjase shqipes arbënesh, edhe pse nuk përjashtohet ndonjë ndërmjetësim të sllavishtes në përcjelljen e emrit etnik në dokumentet; i besueshëm, po të kihet parasysh edhe se familjet e bujarëve arbër që u vendosën në Shkodër, si Jonimat dhe Dukagjinët, përdornin rregullisht sllavishten në kancelaritë e tyre.
Gjithsesi, sikurse e ka vënë re edhe A. Klosi, statutet bëjnë dallim të prerë midis qytetarëve të Shkodrës nga njëra anë, arbërve dhe sllavëve nga ana tjetër. Që në nenin e parë të statutit:
Nëse ndokush dëshiron të qëndrojë në qytetin tonë… ai duhet t’i shërbejë vetëm Komunës sonë dhe askujt tjetër. Në rast se ndonjë nga qytetarët tanë, apo ndonjë sllav apo ndonjë albanes përpiqet ta bëjë pronë të vetën, do t’i paguajë Mbretit 50 perperë…
Ose në nenin 136, që trajton dëshmimin në çështje midis qytetarit me të huajin:
Në proceset midis qytetarëve nga njëra anë dhe sllavëve e arbëreshëve nga ana tjetër, pala që i ofron dëshmitarët duhet t’i zgjedhë ata gjysmë për gjysmë…
Si duhet interpretuar kjo? Që nuk ka pasur kurrfarë arbërish në Shkodrën e Statuteve të shekullit XIV? Jo doemos. Ndoshta këtu vlen të rikujtohet një shprehje e qëlluar e Sufflay-t, të cilën e plotëson Schmitt-i: “Uni i komunës [qytetare]” nuk karakterizohej nga gjuha. Vëren me shumë të drejtë historiani zviceran:
Bashkëjetesa paqësore e grupeve të ndryshme gjuhësore në qytetet e Arbërisë së vjetër tregon se nuk ishte përkatësia në një bashkësi gjuhësore apo në njëfarë “kombi” në kuptimin që mori në shekullin XIX, i cili në atë kohë nuk ekzistonte fare, por e drejta qytetare, pozita juridike, shoqërore dhe ekonomike e individëve, ajo që përbënte pikën e referimit për identitetin.
Kjo don të thotë, në thelb, se Shkodra mesjetare, të paktën deri në fund të shekullit XIV, nuk mund të konsiderohet qytet arbëror, as të paraqitet si tillë; sepse jeta qytetare i organizohej sipas një modeli dalmato-latin, kulturorisht i përkiste Dalmacisë romane-katolike dhe qytetarët e saj gjithnjë kujdeseshin që ta dallonin veten prej arbërve dhe sllavëve të rrethinave; duke qenë të vetëdijshëm për epërsinë e tyre juridike, politike dhe kulturore ndaj këtyre outsiders. Këtë status e gjejmë pak a shumë edhe në qytete të tjera të bregdetit shqiptar, dhe jo doemos të zonës dalmato-romane (Tivari, Ulqini); meqë na konfirmohet edhe për Durrësin edhe për Vlorën, ku elementi arbër filloi të mbizotëronte vetëm gjatë shekullit XV.
Mund të pyetet, me të drejtë, nëse ky element arbër ka lënë gjurmë në dokumente të tilla të kohës si Statutet, përtej emrave të përveçëm.
Thamë më lart se gjuha e statuteve është venecianishtja, me ndikime të forta të dalmatishtes romane; filologët mendojnë se modeli i statuteve ka qenë në venecianishte, ndërsa dalmatishtja ka depërtuar aty nëpërmjet ndikimit të dialektit vendas. Gjuhësisht, të vetmen gjurmë të arbërishtes në dokument e kanë ndeshur te folja besare, i cila ka të bëjë, edhe këtë herë, me besën e mirënjohur. Nga ana e vet, dalmatishtja e tekstit të statuteve nuk më rezulton të jetë studiuar nga pikëpamja thjesht gjuhësore; as për të parë nëse ka ndikime të shqipes atje, të tilla që të lejojnë të flasësh për marrëdhënie horizontale midis dalmatishtes së Shkodrës dhe shqipes që flitej në rrethinat ose edhe brenda në qytet. Nga ana tjetër, ndikime të dalmatishtes në shqipen nuk janë gjetur, megjithë përpjekjet që nuk kanë munguar; meqë elementi latin i shqipes praktikisht gjithnjë i referohet romanitetit ballkanik lindor (rumanishtes, arumanishtes etj.). Këtu ndoshta është vendi të sugjerohet, me shumë kujdes, hipoteza se ndoshta ato dialekte të shqipes të cilat i ishin ekspozuar ndikimit të dalmatishtes falë marrëdhënieve midis arbërve dhe dalmatëve të qyteteve bregdetare, më pas u zhdukën kur folësit e tyre emigruan drejt Italisë gjatë shekujve XV-XVI.
Përndryshe, nga pikëpamja antropologjike, studiuesit përgjithësisht nuk kanë gjetur dot ndonjë lidhje të drejtpërdrejtë midis të drejtës zakonore arbërore të maleve (Kanunit) dhe kuadrit juridik të Statuteve – ndoshta me përjashtim të atyre përkimeve që kanë të bëjnë me ndikimin rrezatues të së drejtës bizantine. Unë këtë fushë nuk e njoh fare dhe nuk mundem veçse të përsërit çfarë kam parë të shkruar gjetiu; kështu Klosi i gjen këto dy makineri juridike si krejt të ndryshme, madje të pabashkëmatshme; ndërsa Sh. Sinani, në një artikull për Statutet e Drishtit botuar në revistën “Perla” (ku, çuditërisht, Statutet e Shkodrës përmenden si “të shkruara në latinisht” [sic] dhe të gjetura në “muzeun Correr të Firenze-s” [sic]), vëren se këto “mbështeten në traditat më të vjetra të së drejtës vendëse.”
Në të vërtetë, të ashtuquajturat Statute të Drishtit nuk janë veçse rregullorja e katedrales së Kishës së atij qyteti (Statuta et ordinationes capituli ecclesiae Cathedralis Drivastensis); dhe juridikisht i përkasin të njëjtës hapësirë me Statutet e Shkodrës, edhe pse janë hartuar më se një shekull më vonë dhe merren vetëm me një sektor të vetëm (edhe pse themelor) të jetës qytetare. Teza e Sh. Sinanit më rezulton kështu e paargumentuar bindshëm.
Edhe studiuesi A. Plasari gjen disa pika takimi midis praktikave juridike të përshkruara në Statutet e Shkodrës dhe traditave të ruajtura ndër bashkësitë fshatare shqiptare, meqë shkruan:
Pikërisht në kontekstin e marrëdhënieve të organizimit dhe drejtimin e jetës urbane të Shkodrës dhe asaj të Venedikut, vihet re se jo pak nga instancat organizative që njihen si “venedikase” gjejnë në Ballkan, dhe ngushtësisht në viset e Arbërisë, një traditë të vetën. Do të mjaftonte të kujtohej institucioni i atyre mbledhjeve të quajtura “senate”, ose “këshille”, gati i barasvlershëm si model jo vetëm me “këshillin” (conseglio, conseio) që del tani nga Statutet e Shkodrës, por në përgjithësi me “kuvendet” e arbërve që patën mbijetuar deri në Shqipërinë moderne si tradita organizimi vendor.
Mirëpo tradita e “senatit” ose “këshillit” mund të quhet pa frikë universale meqë ndeshet kudo, njëlloj sikurse, bie fjala, tradita e respektit për të moshuarit ose tabuja e incestit; prandaj nuk më duket se te afëritë e cilësuara prej Plasarit mund të gjejmë ndonjë përkim të llojit gjenetik. E çuditshme dhe ftuese për krahasim do të kish qenë, përkundrazi, sikur të rezultonte se punët e Shkodrës mesjetare dhe të malësorëve më pas do t’i drejtonte një këshill i përbërë, të themi, vetëm nga gra.
Çfarë vendi u duhet dhënë, pra, Statuteve të Shkodrës në historiografinë shqiptare? A duhet të përfshihet ky dokument në listën e dokumenteve themeltare të Arbërisë mesjetare?
Këtyre pyetjeve nuk mund t’u japësh përgjigje jashtë këndvështrimit të përgjithshëm historiografik me të cilin i qasemi Mesjetës arbërore. Nëse kjo Mesjetë na intereson si një periudhë e formimit dhe e konsolidimit të Arbrit si entitet antropologjik, social, kulturor dhe politik, atëherë Statutet nuk mund të kenë veçse një vend margjinal në studimet; meqë ato i përkasin, në thelb, romanitetit dalmat. Nëse, përkundrazi, na intereson të studiojmë gjithë ç’ka ndodhur në trojet e banuara sot prej shqiptarëve, atëherë historia e Shkodrës qytet, pavarësisht nga etnia dhe kultura e banorëve të saj në shekuj, na intereson drejtpërdrejt dhe, brenda këtij interesimi, Statutet doemos do të zënë një vend qendror.
Megjithatë e pavarësisht nga vendi që do t’u mbetet në historiografinë shqiptare, Statutet e Shkodrës kanë rëndësi kulturore edhe ngaqë konfirmojnë, sikur të ishte nevoja, se trojet e Arbërisë mesjetare ishin të populluara nga një laryshi etnish, mes të cilëve arbrit jetonin krah për krah sllavëve (serbëve dhe bullgarëve), dalmatëve, vllehëve, grekëve, hebrenjve e ndoshta mbeturinave të fiseve turke të kumanëve e të peçenegëve. Një mozaik i tillë etnish ndeshet veçanërisht në qytete të tilla si Durrësi, Vlora dhe Shkodra; në një kohë që në brendësi të vendit duhet të ketë qenë i thjeshtuar në arbër dhe sllavë gjithfarësh; edhe pse të gjithë historianët seriozë janë të mendimit se midis shekujve XIV dhe XV elementi arbër ka ardhur duke u fuqizuar pandalshëm, në qytetet e bregdetit por edhe në brendësi. Arsyet për këtë janë të shumta, por së paku për qytetet kozmopolite të bregdetit murtaja e vitit 1348 duhet të ketë luajtur rol më të rëndësishëm se ç’i është njohur deri më sot; meqë së paku për Shkodrën e kemi të konfirmuar.
Përsëri, Schmitt jep përcaktimin më konciz:
Komunat qytetare të Arbërisë lidhnin në shekullin XIV brendatokën, gjithmonë e më shumë të karakterizuar nga arbërit etnikë, me detin. Ato e ruanin ende bërthamën e tyre të vjetër romane, e cila dalëngadalë do të thërrmohej nga trysnia e migrimit sllav e sidomos arbër.
Çfarë nuk duhet lejuar, në këtë kontekst, është përvetësimi i këtyre qyteteve si “arbërore”; ose studimi i jetës qytetare në Shkodër, qoftë edhe në bazë të statuteve të zbuluara rishtas, si pjesë e “shpirtit të Arbrit”; sepse kjo do të përbënte, për mendimin tim, një falsifikim të historisë. Në lidhje me këtë, edhe A. Klosi vëren se:
Kush dëshiron t’i lexojë këto statute nga këndvështrimi kombëtar, zgjedh një pikënisje që nuk shpie gjëkund. Së pari, në Mesjetë e më tej përkatësia kombëtare ishte e panjohur si njësi, ose më e pakta, vinte në rang të dytë a të tretë. Kryen e vendit e kishin përkatësia qytetare, krahinore a reale (në kuptimin e mbretërisë), fetare a ushtarake. Së dyti, Shkodra duket të ketë qenë pas gjithë gjasave, siç na e tregojnë edhe këto statute, një qytet i kulturës dalmate-shqiptare-sllave-bizantine, e pra një qytet kozmopolit, ku natyrisht të privilegjuarit ishin latinët, dmth. ata që bënin pjesë në shtresën fisnike që përdorte si gjuhë shkrimi dhe administrate latinishten/dalmatishten/venetishten.
Po ky studiues vëren se përkthyesi i Statuteve në shqip, historiani P. Xhufi, i ka dhënë vetes ndonjëherë liri të debatueshme edhe pse qëllim-mirë, duke u përpjekur, pas gjase, të ndryshojë vetë natyrën e kuptimit që u jepej etnive në kohën kur u hartuan statutet. Pasazhin origjinal:
Ordinemo che zaschadun guardator de li herbi sia tenudo fidelmente a guardar li herbi de le citade e se trovasse sclavo oy arbaneso vay scutarino cum piegore over cum vache over cum porci…
ku sllavët dhe shqiptarët (“sclavo oy arbaneso”) dallohen shkoqur prej “shkodranëve” (scutarino)
Xhufi e paska shqipëruar kështu:
Rojtarët e kullotave duhet të ruajnë me besnikëri kullotat e qytetit. Në rast se rojtari kap dikë një bujk, një malësor ose një shkodran duke kullotur delet, lopët ose derrat…
Çka ishte dallim etnik në origjinal, përthyhet si dallim social në versionin e shqipëruar; thelbi këtu është se qytetarët shkodranë vërtet dallimet etnike mund t’i kenë lexuar sipas stereotipeve sociale (arbërit si malësorë, sllavët si bujq); por teksti i statuteve një dallim të tillë nuk e bën.
Pyetja se sa janë “shqiptare” Statutet e Shkodrës është pyetje naive, e cila ndoshta nuk meriton kurrfarë përgjigjeje. Më vlerë mund të kishte të pyetej se çfarë marrëdhëniesh ka pasur konsolidimi etnik i arbërve në Mesjetë me Dalmacinë romane katolike; duke u përqendruar edhe në kërkimin e hollësishëm të gjurmëve të arbërorëve të mërguar drejt Italisë adriatike në rrjedhë të pushtimit osman të Ballkanit dhe të dalmato-romanëve në Venedik dhe në qytetet e tjera të të dy brigjeve të Adriatikut.
Derisa filologët, historianët dhe juristët nuk janë shqiptuar mirë për këto çështje, përfshirja e tyre madje trajtimi i tyre si të zgjidhura në historiografinë shqiptare mbeten problematike.
Bibliografi minimale
Schmitt, O.J., Arbëria Venetike, K&B 2007, f. 110-161.
Klosi, A., Statutet e Shkodrës (XIV-XVI), kujtesa historike e rigjetur, 2002
Sinani, Sh., Statutet e Drishtit dhe e drejta urbane në periudhën arbërore, 2005
Plasari, A., Vlera e një dokumenti të bukur, 2002 (në vijim të faqes, pas materialeve të Klosit dhe të Hoxhallit)
Keni lene jashte arberit dhe cifutet.
Arbërit jo, se i kam përmendur të parët; hebrenjtë po – një lapsus, të cilin po e korrigjoj menjëherë (falemnderit).
Robert Elsie ne faqen e tij ka http://www.elsie.de ka nje dokument te vitit 1322 te titulluar : Simon Fitzimons Itinerar prej Irlandes deri ne Token e Shenjte. Pelegrinet Irlandeze per Durresin thone
Nuk besoj të kem lënë të kuptohet sikur para shek. XV nuk kishte arbër në Durrës; përkundrazi. Çfarë rezulton nga dokumentet mesjetare, është se në ato kohë Durrësi ishte qytet port tipik mesdhetar bizantin, ku bashkëjetonin arbër, grekë, sllavë (bullgarë e serbë), venedikas, romano-dalmatë, italianë të tjerë, ndoshta edhe arabë (saraçenë), frankë… Askush nuk di të jetë shprehur se cila etni mbisundonte në qytet; por emrat e pushtetarëve dhe të klerikëve të lartë dihen, sikurse edhe të disa tregtarëve dhe pasunarëve të tjerë. Prania e arbërve në Durrës gjatë shekujve XII-XIII nuk diskutohet; çfarë diskutohet është se kur pikërisht këta filluan të bëhen atje element mbisundues, aq sa t’ia ndryshojnë natyrën kozmopolite qytetit.
Shkodra mesjetare me statutet qytetare te tipit latin ka po aq lidhje sa ka historia e trojeve shqiptare me sheriatin.
Te thuash Shkodra mesjetare je duke perfshire prej shek 5 deri ne shek 15, plot 1000 vjet, gjate se ciles Shkodra u rrenua e shpopullua krejt prej dyndjeve avaro-sllave, kaloi shekuj erresire here nen Bizantin e here nen shtetet sllave, u pushtua prej Venedikut e u rishpopullua prej turkut.
Ne kete periudhe realitetet historike jane Bizanti, sllavet, kisha katolike, Venediku dhe shqiptaret.
Keta dalmato-latinet vetem nese i ka sjelle Zoti me frymen e shenjte, pasi ne jug, te vetmit dalmato-latine qe u mbijetuan sllaveve ishin ata te Epidaurit qe ndertuan Ragusen e megjithate Ragusa mesjetare ishte perplot me kroate.
Greket nuk jane gje tjeter perpos te krishtereve te ritit greko-ortodoks, te cilet dallohen prej sklaveve qe i perkisnin ritit sllavo-ortodoks, vec ne i paste sjelle edhe ata Zoti me frymen e shenjte.
Arberit jane i vetmi percaktim jofetar i zones edhepse arberit nuk ishin qartesisht as ortodokse e as katolike, ne shekullin e statuteve po as me pare .
Mes ‘grekeve’ mund te gjenden mjaft arber te ngulur me kohe e besimtare te thekur te greko-ortodoksise ashtu sikunder mes sclaveneve mjaft shqiptare te besimit sllavo-ortodoks, sikunder mes latineve shqiptare te besimit katolik.
Balshajt kane qene te ritit sllavo-ortodoks, ashtu sikunder pothuajse cdo Fisnik shqiptar qe perdorte sllavishten si gjuhe oborri e duke qene gjuhe oborri ishte dhe gjuha e kishes.
Ne kete kendveshtrim perkthimi i Xhufit eshte i goditur, pasi ne ndryshim nga te tjeret qe bien ne paradoks duke thene se ska pasur percaktime etnike dhe nga ana tjeter e marrin te mireqene latin si venecian apo dalmato-latin, sllav si sllav, grek si grek, Xhufi arrin te perktheje duke lexuar nder fjale percaktimin socio-fetar e jo ate etnik.
Sa kane qene shqiptaret e sa kane qene te huajt ne Shkodren mesjetare e me gjere, nuk mund ta dime kurre, mund te dime ama se cfare feje dominonte Shkodren mesjetare dhe historia thote se e ka dominuar ortodoksia, qofte e ritit bizantin e qofte e ritit sllav.
Latinet e katolicizmi kane hyre fuqishem pas krijimit te principates se Arberit e renies se Bizantit nga kryqezata 4.
Nejse me shmita e klosa si interpretues’ dokumentesh kemi rene ne duar te mira.
Kur greku i percaktonte ne shek 19 ortodokset shqiptare si greke, te shumte ishin ata historiane e intelektuale europiane qe e merrnin per te mireqene.
Po edhe sot pas dy shekujsh nuk qenka bere ndonje hap perpara.
Shkruan TQ:
TQ, nëse do të bëjmë polemikë, le të mësohemi t’i japim Qesarit atë që i takon. Ata që marrin të mirëqenë “latin si venecian apo dalmato-latin, sllav si sllav, grek si grek,”, janë po ata që marrin të mirëqenë “albanese apo arbanese” për “arbër”. Unë do të isha i prirur ta besoj argumentin tënd, sikur arbërit të mos përmendeshin fare në këto dokumente… por paradoksalisht, është përmendja e tyre që ua ngushton hapësirën.
E njëjta gjë ka vlerë edhe për Durrësin, ku nuk ka aq rëndësi që disa nga banorët e tij njihen si “grekë” (i pari me ty do ta pranoja që këta ishin arbër ortodoksë të ritit grek); por fakti që krahas këtyre “grekëve” përmenden edhe “arbër”, prania e të cilëve vjen duke u shtuar nga shekulli XIV drejt shekullit XV. Çfarë i dallonte këta “arbër” nga “grekët”? Nëse këta ishin të fesë katolike, atëherë përse të mos quheshin “latinë”, në vijë të arsyetimit tënd?
Edhe një sqarim tjetër – unë qëndrimin e Schmitt-it dhe të tjerëve në lidhje me peshën e pakët të etnisë në çështje të identitetit do ta kuptoja në kontekstin e komunës qytetare, ku sipas tyre i nënvendoset statusit juridik të anëtarëve. Përcaktime etnike nuk është se nuk ka pasur – vetë statutet u referohen etnive rregullisht; por nuk kanë ngritur aq peshë në identitetin e banorëve; të paktën kështu na thuhet.
Më në fund një lutje… përdor një pseudonim për të qenë, që të të përmend normalisht gjatë dialogut. “Të qaj kur të kem ngé” është pak i gjatë?
Robert Elsie, i cituar me lart nga K.Bejko (linku i sakte ketu-> http://www.albanianhistory.net/texts15/AH1322.html ), ne referimin e tij ne pershtypjet e Simon Fitzimons nga kalimi i tij nga Durresi ne 1322 konkludon: “Within the city of Durrës, however, the ‘barbaric Albanians’ are referred to only fourth, after the urban Latins, Greeks and Jews, an indication that they had not yet formed the majority group.” Brenda qytetit te Durresit “barbaret shqiptare” permenden si nje e katerta e popullsise pas qytetareve latine, grek dhe cifute, nje tregues qe ata nuk kane formuar ende grupin me te madh.
Vete Simon Fitzimons tregon “For the Albanians themselves are schismatics, using the rites of the Greeks and are entirely like them in their dress and manner.” Vete shqiptaret jane skizmatike (d.m.th. ortodokse) dhe perdorin ritet e grekeve dhe jane teresisht si ata ne veshje dhe sjellje.
Dhe me tej per Durresin “It is now sparsely populated and divided in religion, customs and language. For it is inhabited by Latins, Greeks, perfidious Jews and barbaric Albanians.” Qyteti eshte i populluar pak dhe i ndare sipas fese, zakoneve dhe gjuhes. Eshte i populluar nga latine, greke, cifute te pabese dhe barbare shqiptare.
Meqë ra fjala te dëshmia e Fitzsimons-it për Durrësin, më tërheq vëmendjen ky pasazh:
Duke pasur parasysh edhe çka është thënë më lart në lidhje me rolin që pati epidemia e murtajës në popullimin e Shkodrës me arbër nga rrethinat, nuk mund të mos vëresh rëndësinë që kanë pasur katastrofat natyrore si tërmetet dhe epidemitë në historinë e Arbërisë mesjetare. Edhe tërmetet, edhe epidemitë, godasin kryesisht qytetet; ku popullsia është më e përqendruar dhe kontaktet më të shpeshta e të shumëllojshme. Një fshat i izoluar në një luginë ose në një shpat mali mund t’i shpëtojë epidemisë më lehtë sesa një qytet i hapur ndaj tregtisë, shtegtarëve dhe ushtrive lëvizëse. Prandaj është thënë edhe se epidemitë dëmtojnë rëndë tregjet – meqë këto u bashkëlidhen si rregull qyteteve dhe veçanërisht porteve.
Epidemitë gjithashtu dobësojnë ose edhe shfarosin krejt ushtritë e rregullta; meqë sëmundjet ngjitëse përhapen lehtë në kushte të fushimit, ose të garnizonit. Kur ushtria e rregullt dobësohet kështu, fiset shtegtare ose barbare e kanë më të lehtë të sulmojnë qytetet dhe zonat e pasura fushore, për të plaçkitur.
Thjesht: ishin heretike te llojit ‘manikej’ ‘bogomil’ ‘arbanenses’, ne mos aspak te krishtere
Kam pyetur dikur një arkeolog nëse kishte ndeshur ndonjëherë në varreza bogomilësh në Shqipëri – m’u përgjigj se nuk kishte ndeshur, as kish dëgjuar ndonjëherë për gjetje të këtilla. Përndryshe, edhe mua më ka shkuar mendja shpesh te prania e herezive në Arbëri, e cila do të zgjidhte, në mënyrë elegante, edhe mungesën e teksteve të shkruara në shqipe para shekullit XV. Mirëpo këta bogomilë arbër do të kishin lënë së paku varret e tyre gjëkundi, apo jo?
Sa për mundësinë që të kenë qenë “aspak të krishterë”, nuk e besoj; së paku po të gjykosh nga emrat e tyre, ato pak herë që u përmenden në dokumente e regjistra. Gjin e Gjon janë, tek e fundit, emra të krishterë.
Po sikur vete e keni thene qe ‘hinterlandin’ (apo ‘brendatoken’ sic e quani ju) arkeologjia e ka lene pas dore.
E dyta, nuk e di nqs varri i nje bogomili do ishte ndryshe nga i nje katoliku apo ortodoksi. Fundja tipa te krishteresh jane te gjithe.
Qafir arnaut.
Arkeologjia nuk ndihmon dot ketu, duke qene se bogomilet asnjeher nuk paten vendet e tyre te kultit (kisha etj) i benin ritualet e tyre neper shtepi te njerit-tjetrit, dhe se dalja publike e tyre behesh vetem ne prag te vdekjes, me kryerjen e ritit te consolamentum-it. Por Shqiperia duhet padyshim te kete pasur bogomilet e saj. Per nje fare kohe ajo qe nen sundimin bullgar, dhe bogomilizimi e ka origjinen ne ate kulture dhe territor.
Vërtet, sikur të kishte pasur bogomilë në trojet arbërore, këta do të fshiheshin, pas gjase në hinterland (‘brendatokë’ nuk është shprehja ime, por e Klosit). Megjithatë, varret e bogomilëve janë karakteristike; dallojnë nga ato të të krishterëve ‘konvencionalë’. Bëj një kërkim të thjeshtë në Google Images për Bogomil Graves, ose Bogomil Cemetery, që ta shohësh vetë.
Përndryshe, historianët e herezive në Mesjetë flasin ndonjëherë për “(Cathari) Albanenses”; disa autorë mendojnë se një emërtim i tillë, i përdorur kryesisht në Italinë e veriut, ka qenë një shtrembërim fonetik i Albigenses (emër ky i fundit që u vinte nga qyteza e Albi-t në Languedoc); por të tjerë përkundrazi thonë se kjo degë e katarëve quhej kështu për shkak se e kish zanafillën në trojet e Arbrit. Unë nuk di të ketë dëshmi tjetër të drejtpërdrejtë ose të tërthortë, për bogomilizmin ndër arbër; prandaj varret mbeten e vetmja mundësi praktike për hulumtim.
Xhaxha,
Nje lloj reference, me shume e terthorte do te thoja, per prezence te bogomileve ne Shqiperi mund te shihet ne nje pasazh nga jeta e Shen Romylos, i cili per shkak te frikes prej turqeve, mbas thyerjes se serbve ne 1371, zbriti nga mali Athos, dhe u vendos ne Vlore.
Haxhiografi i Shen Romylos e pershkruan keshtu Vloren e asaj periudhe:
…”…”Me te shumtit e tyre ishin te pagdhendur ne te gjitha format, injorant dhe pergjithesisht te eger, te mesuar me grabitje dhe vrasje. Te tjeret nuk e njihnin fene ortodokse dhe ate te vertet, dhe ishin te dominuar nga pasjone te tjera. Governuesit e ketij vendi benin shume padrejtesira, duke vrare njerez te pafajshem dhe duke ia dorezuar shpirtin e tyre djalllit. Prifterinjte (monks) ishin te pushtuar nga gabimi dhe hakmarrja dhe pasjone te tjera te panumerta, kurse prifterinjte qe predikonin e benin ate ne menyre jo te vlefshme. Me pak fjale, te gjithe keta ishin subjekte te pasjoneve te panumert , kjo prej zakoneve te vjetra. Ai, me tingullin e fjaleve te tij qe ishin plot hijeshi, i ftoi te gjithe ata ne bashkesine e besimit te vertet dhe kthimin e tyre te sigurte ne grigjen e Krishtit…”…”
Zakonet e vjetra – behet fjale ketu per te drejten zakonore te vendasve?
Predikimi ne menyre te gabuar – cfare tjeter pervecse menyre se bogomilve, me kozmogonine dhe rregullat e jeteses dhe konstruktin moral krejt ndryshe, qofte nga besimi orthodoksi apo katolik, mund te jete nje predikim i krishtere i gabuar?
Ne nje liber mbi historine e evolimti territorial te krishterimit, kur trajton Ballkanin dhe Shqiperine, autori i jep shume rendesi si animizmit mbisundues ne Shqiperi ( sa zana, e syra te keqinj dhe vende te shenjta ka nga veriu deri ne jug) ashtu edhe bektashizmit, si forma mbizoteruese e besimit mysliman, i cili, simbas tij, eshte nje variant elitist i sufizmit , qe zakonisht (simbas tij) eshte antinomian (imoralizem ideologjik), sepse i lejon ata te mos ndjekin sharian.
Nga ku fare kollaj mund te arrihet ne pyetjen: a eshte bektashizmi atehere, koresponduesja mysimane e heretzimit kristian? Dhe duke qene predominues ne Shqiperi, a e ben atehere me te kuptueshme kulturen shqiptare?
Nga ana tjerer s`do harruar se heretizmi dhe prania e tij ne Ballkan shkon thelle ne kohe, qe ne kohen kur Arius u internua ne Iliri, diku andej nga Kosova.
Dhe se nje nga karateristikat e heretizmit ne kete zone kane qene se ai eshte pare kudo dhe kurdo si anti bizantin, anti Cesar, anti grek, anti orthodox.
U dokumentua me ne fund sesa mentalitet i gabuar eshte te flasesh sot ne Shqiperi per zona informale, apo si njihet ne zhargon “bathorizem”.
Me falni, gabim historik jo mentalitet i gabuar.
“Nuk ka mënyrë më të mirë për të ndriçuar raportet midis historiografisë shqiptare dhe kombëtarizmit, sesa analiza e disa shembujve veçanërisht të spikatur, ku ravijëzohet qartë edhe teknika – herë e qëllimshme, herë e pavetëdijshme – e përvetësimit.”
Xhaxha, nuk me duket se pervec nje perkthimi me shume popullor, se sa kombetarist nga Xhufi, pjesa tjeter e artikullit te kete ndricuar kete raport.
Sa per krahasimin e Plasarit, nuk me duket sugjestionues, aq me teper qe theksohet se keto praktika parlamentarizmi mund te konsiderohen “gati te barazvlefshme,” sipas tij, apo per te thene te njejten gje, “universale,” sipas teje. Keshilli i grave nuk do ftonte edhe aq krahasim se sa kontrast. Nuk e di, te me falesh, por nuk m’u duk se ishte i justifikuar ky artikull, brenda, apo jashte cadres se komebtarizmit.
Lulian Kodra:
Lulian, ndoshta nuk ke pasur kohë t’i ndjekësh sa duhet debatet në historiografinë shqiptare bashkëkohore.
Një çështje madhore, mes këtyre debateve, ka të bëjë me hapësirën që u duhet dhënë, në studimet albanologjike, dokumenteve të tilla si Statutet, ose jetës qytetare në Shkodrën mesjetare. Përvetësimi ka të bëjë me dëshirën, ndonjëherë të shprehur haptazi, për t’i konsideruar këto statute si provë se Arbëria e asaj kohe i përkiste Perëndimit (them ‘ka të bëjë’, jo ‘koincidon’ me atë dëshirë). E kam parashtruar problemin në kontekst, duke pasur parasysh që shumë lexues nuk e njohin situatën sociale dhe etnike në qytetet e Arbërisë mesjetare; por përfundimet ia kam lënë lexuesit t’i nxjerrë. Ky nuk është, as mëton të jetë shkrim polemik, as editorial gazete.
Nga ana tjetër, kam ndërmend të shkruaj edhe më, për ta plotësuar mendimin; duke e thelluar diskutimin e përvetësimit, sidomos përzgjedhës (kur historinë e zgjedhim sipas dëshirës, njëlloj si kampet që zgjidhte ai lakuriqi i fabulës së Ezopit).
””’Ata që marrin të mirëqenë “latin si venecian apo dalmato-latin, sllav si sllav, grek si grek,”, janë po ata që marrin të mirëqenë “albanese apo arbanese” për “arbër”.”””
Arber nuk ka pasur ndonjehere kuptim fetar, as maqedonas, as vlach, as epiriot, kurse 3 te tjeret po dhe po flasim per nje periudhe kur bizantinet njiheshin si greke dhe perendimoret si latine, kur me Frank ne lindjen e mesme njiheshin gjithe katoliket.
Ne vend qe te marrim te mireqene per fillimshek 13 se me arber percaktohej nje etni e dalluar qarte , duhet bere pyetja se si ka evoluar kuptimi i fjales arber nga koha e Car Samuelit qe i njihte si ‘popull’ deri tek koha e Skenderbeut kur e gjejme ‘Zot i arberve dhe epirioteve’.
Ne kohen e statuteve e ne zonen e Shkodres, fare mire mund te ishte sinonim i ‘malesor’. Vete fjala shqiptar ne fillimet e veta po edhe ne shek 19 ska pasur kuptim te mirefillte etnik, njerezit perdornin rendom grek, turk, latin.
Aq me teper qytetaret qe flisnin shqip, historikisht kane dashur pak te kene te bejne ne kuptimin aferor me fshataret sidomos me ata te fshatrave malore, ashtu si edhe sot, biles sa me te pasur e te medhenj kane qene qytetet shqiptare aq me pak kane dashur te kene te bejne qytetaret shqiptare me fshataret sidomos malore.
Vendi i fundit ku shqipfolesit kane perqafuar percaktimet arber e shqiptare kane qene pikerisht qytetet. Arber mund te nenkuptonte edhe i zbritur ne qytet, katundar, ai qe nuk eshte pershtatur ende aq sa te jete grek apo latin, dmth qytetar i denje qe di te lecise ndopak greqisht apo latinisht, qe ndjek meshen te dielave dhe mban kreshme.
Argumenti i murtajes qe u dha dore shqiptareve ne qytete e ne ‘zonat greke’ eshte i ujshem, sepse shqiptaret nuk i mbrojti nga murtaja Shpirti i Shenjte, apo murtajen nuk e solli ndonje magjistar shqiptar per te zhdukur greket nga Toskeria e qytetet e Gegerise si dhe latinet e sllavet kudo ndodheshin.
Kjo teori niset nga parimi se Toskeria ishte greke, Gegeria fushore sllave, dhe arberit zbriten nga malet e bene kerdine, brenda 10 vjetesh i gjejme te popullojne fshatrat deri ne Arte e me e forta fshatrat malore.
Mendoj se eshte qytetaria shqiptare qe sjell probleme, meqe historikisht qytetet shqiptare nuk kane prodhuar civilizim shqiptar, i cili ka ngelur ende sot thellesisht fshatar.
Po ashtu njerezit e medhenj ne cdo fushe shpesh kane qene fshatare , biles deri vone.
Neqoftese do kerkonim vecorite e qytetarise shqiptare nder shekuj nuk besoj se do nxirrnim ndonje gje ne drite, te atille qe ti jepte civilizimit shqiptar fytyre qytetare.
Keshtu duhet kuptuar ai ‘scutarino’-ja arber qe e quante veten latin, grek apo sllav, apo durrsaku qe s’ndiente lidhje me katundarin e Matit qe kish zbritur ne qytet dhe i thoshte vetes arber.
Gjithsesi nuk besoj se statutet e Shkodres , Drishtit e me tej, ngazellojne shume ndonje kombetarist, jo per gje po se eshte veshtire me gjet’ prodhim shqiptar, aty cdo gje lidhet me kulturen e huaj… krejt ndryshe eshte me legjislacionin kanunor….
Vajtuesi i ngeshëm:
Vërtet nuk je në gjendje ta kuptosh këtë argument, Vajtues? Apo bën retorikë sa për të stërvitur reflekset e indinjatës?
Ja po ta shpjegoj edhe një herë. Murtaja, sikurse çdo epidemi tjetër, godet më keq qytetet dhe fushimet ushtarake, sepse atje popullsia ka dendësi të madhe, dhe njerëzit janë në kontakte të shpeshta mes tyre.
Përkundrazi, zonat e thella dhe të izoluara, si katundet malore ose manastiret ose stanet janë më të ruajtura; dhe atje mundësitë për mbijetesë janë më të mëdha.
Që arbërit u thirrën për të ripopulluar Shkodrën e dhjetuar pas murtajës në mes të shek. XIV, kjo është e dokumentuar; se ç’etni kishin të vdekurit nga sëmundja, kjo nuk dihet, as mund të deduktohet nga fakti që vendin ua zunë arbërit e rrethinave.
Çka dihet për Shkodrën, mund të ekstrapolohet edhe për qytete të tjera, të cilat kanë qenë me përkufizim qendra me popullsi të përzier. Nëse ndodhte një katastrofë (epidemi vdekjeprurëse, tërmet, luftë, dyndje barbare) dhe kjo popullsi pakësohej ndjeshëm në numër, kuptohet që vendin do t’ia zinin banorë vendas nga rrethinat ose provinca.
Ashtu do të kuptohet edhe fati i grekëve në Toskëri e më në Jug; këta jetonin në qytete, atje u ekspozoheshin më shumë katastrofave. Po cili qytet në trojet shqiptare u ka mbijetuar? Cili prej nesh mund të matë me metrin e sotëm urban, bie fjala, Vlorën e shekullit XVI, ku jetonin 427 familje hebrenjsh sefardikë (në një qytet prej 1200 shtëpish)?
Prandaj nuk mund të bëjmë si ca historianë të sotëm shqiptarë, të cilët njohin e lejojnë në trojet shqiptaro-arbërore gjithçka: fe të huaja, ushtri të huaja, sundimtarë të huaj, administrata të huaja, priftërinj të huaj, tregtarë të huaj, ambasadorë të huaj, mallra të huaja, ndërtime të huaja, arkitekturë të huaj, toponime të huaja, antroponime të huaja… por vetëm kur vjen puna te të huajt vetë, prej mishi dhe gjaku, të thonë JO, të tillë nuk ka pasur; kanë qenë të gjithë arbër, vetëm emrat ua përkthenin.
“Megjithatë, vetë gjuha e statuteve dhe të gjitha të dhënat ekzistuese për jetën qytetare të Shkodrës në shek. XIV të shtyjnë të nxjerrësh përfundimin se elementi arbër në atë qytet ende konsiderohej si i huaj ose i ardhur nga tjetërkund; dhe gjithsesi në një rrafsh me elementin sllav”.
Brenda ketij fragmenti do te doja te beja pyetje.
Se pari nje panorame e ketille per raportet demografike e mandej kulturore paraqitet edhe ne antikitet, ç’ka do te thote se dukuria nuk lind me mesjeten. Te pakten sipas asaj edhe historiografia shqiptare relaton, edhe ne periudhen antike, jeta qytetare vendase, kryesisht mori shtyse nga ngulimet helene, pra nga kolonite e mberritura ne shek. VII-V ne bregdetin e Adriatikut dhe te Jonit. Jane shume te njohura shembujt e Durresit dhe Apollonise, por edhe te Lissus dhe Butrintit. (Ketu duhet marre nje rezerve pasi sipas burimeve greke deri ne shek.VII nje fis vendas si liburnet dominon me Thalassokracine). Eshte pra logjike te mendohet se i njejti proces penetrimi dhe kontakti i elementit vendas te jete zhvilluar edhe aso kohe dhe kjo vertetohet me gjetjet arkelogjike ku verifikohet ndikimi mikenas, korintik etj. Po sipas kesaj logjike mund te kuptohet edhe pse qytetet ilire kane nje kohe me te vone sesa ngulimet helene, pasi ato perfaqesojne nje deshmi te jetes ekonomike te lidhur me bregdetin (p.sh Bylis). Dukuria gjen vijueshmerine e vet me periudhen romake, ku helenizmi zevendesohet me latinicitetin.
Pyetja qe dua te ngre per autorin e artikullit (jashte konceptit te polemikes qe perjashtohet prej tij, por edhe nga njohurite e mia ne kete fushe) eshte ajo qe ka te beje me ndikimin e forte latin ne gjuhen e sotme shqipe? D.m.th si mund te shpjegohet kjo gervishtje e thelle latine ne trungun e sotem shqip nese kete nuk do ta lexonim si trashegimi te nje kontakti te panderprere kulturor, ekonomik, politik e patjeter edhe njerezor?
E ngre kete pyetje pse fragmenti qe kam shkeputur vetiu vendos per diskutim faktin se arberit etnike (duke i kuptuar si pasardhesit me te mundshem dhe te afert me vendasit e dikurshem por edhe si paraardhesit me ndikues ne formesimin e shqiptareve te sotem – te pakten gjuhesisht) shfaqen ne qytete bregdetare si ardhacake edhe ne nje periudhe te vonet historike.
Do te kerkoja edhe nje sqarim apo pergjigje (nese eshte e mundur) lidhur me dokumentet qe flasin per zbarkimin anzhuin ne Durres ne vitin 1272 ku dokumentohet elementi arberor – pra rreth 150 nga shek. XIV.
Edhe nje pyetje e fundit. Autori citon ketu (ai e quan studiues z. Klosi qe ne pergjithesi ne vepra te kesaj natyre ka rolin e perkthyesit) se murtaja e viti 1348 apo edhe termeti i Durresit krijuan premisa per mbushjen demografike me arber, pra me afirmimin e tyre politik ne qytetet bregdetare. Ne fakt per aq sa kemi mesuar ne deri me sot, elementi arber asokohe ishte i formuar si faktor politik me peshe dhe ne kete kohe (1367 Budva) Balshajt jane sundimtare te Tivarit – Ulqinit, Shkodres si dhe Skeles se Shirgjit. Edhe sikur te mos jete e sakte kjo, eshte fakt historik se ngjarja politike me e madhe e kesaj periudhe qe flet per protagonistet e sundimit te hapesires, sot te njohur si Shqiperi, eshte ndoshta beteja e Savres mes Topiajve dhe Balshajve qe integron ne arealin ballkanik apo arber turqit. Ketu dua te kujtoj edhe nje dokument te cituar nga Xhufi ne librin e tij “Dilemat e Arberit”, qe i referohet senatit venedikas. Ne kete dokument ironizohet prirja e shtreses se pasur te Durresit – citohen si vendas – qe pretendojne per origjine venedikase.
Thellogos pyet:
Jam i detyruar të përgjigjem në mënyrë didaktike, të më falin kolegët që i dinë gjërat që do të shtjelloj më poshtë.
I pushtuar nga Roma, Ballkani u romanizua në masë të madhe; dhe pasardhësit e atyre kolonëve që solli Roma, ose të tjerëve vendas që u asimiluan, ndeshen edhe sot në rumunët, arumunët e të tjerë popuj të afërt.
Latinishtja që flitej në Ballkanin e romanizuar quhet latinishte ballkanike.
Kjo latinishte ballkanike ndahet në dy degë të mëdha: në latinishten ballkanike perëndimore, ose dalmatishten nga njëra anë; në latinishten ballkanike lindore nga ana tjetër – të përfaqësuar nga rumanishtja, arumanishtja, etj.
Dalmatishtja, si gjuhë e popullsive romane të Adriatikut, i ruajti gjithnjë lidhjet me Italinë dhe dialektet e atjeshme të italishtes; ndërsa latinishtja ballkanike lindore u shkëput prej trungut të gjuhëve romane. Gjithsesi, dallimet midis këtyre dy formave gjuhësore janë të mëdha dhe janë përshkruar mirë.
Tani, kur vjen puna për shqipen, kjo është fund e krye e përshkuar nga elementi latino-roman, të cilin e ka marrë pjesërisht që në lashtësi, kur nuk ishte ende “shqipe” (por një dialekt ilir). Megjithatë, analiza e elementit latin në shqipe ka vënë në dukje se ky i përket romanitetit ballkanik lindor; ose, të paktën në masë të madhe, shqipja ose protoshqipja ose parashqipja kanë dhënë e kanë marrë me latinishten e folur në brendësi dhe në lindje të Ballkanit, jo me dalmatishten që flitej në bregdetin adriatik.
Kjo krijon një problem – sepse në qytetet bregdetare të trojeve të sotme të shqipes dalmatishtja do të ketë qenë folur e shkruar rëndom, sikurse e provojnë edhe vetë Statutet. Gjuhëtarëve u duhet kështu të sqarojnë se pse kjo dalmatishte që është folur në ato zona bregdetare deri në fund të shekullit XV, nuk ka lënë gjurmë në shqipe; ndërsa gjurmët e romanitetit lindor janë të panumërta.
Pa u futur në spekulime në lidhje me vendin e formimit të shqipes, një shkak për këtë dukuri mund të ketë qenë, sikurse e kam cekur edhe në shkrim, fakti që ato dialekte e të folme të shqipes që janë ndikuar nga dalmatishtja, horizontalisht nëpërmjet kontakteve ose duke asimiluar bartësit e tyre folës të dalmatishtes, kanë humbur më pas, kur bartësit e tyre kanë emigruar drejt Italisë (Venezia, Le Marche).
Sipas këtij modeli, arbërit e qyteteve, që binin në kontakt me dalmatishten dhe merrnin prej saj fjalë për t’i përdorur në dialektet e tyre, janë larguar pastaj drejt Italisë së veriut, sidomos për t’i shpëtuar pushtimit osman.
Falemnderit.
E di qe ky blog nuk e ka luksin dhe kohen per pergjigje didaktike. Por une nuk detyrohem per ndonje falje sepse as pergjigjet, sikurse artikulli nuk eshte nje teze shteruese e problemit qe trajtohet. Ketu vazhdojme me hipoteza.
Megjithate une kam hasur edhe nje tjeter fragment didaktik qe eshte me te vertete i tille pasi ai jepet tanime si i pakundershtueshem ne mase derrmuese.
“Despite Albania’s geographical proximity to Greece, linguistic contacts with ancient Greek seem to have been sporadic. Roman trading settlements on the Illyrian coast and Albania’s absorption into the Roman Empire, however, left noticeable traces in the language. Borrowings from Latin, which took place over a period of several centuries, were so massive as to threaten the very structure of the language. Cultural contacts with the Slavs (Bulgarians and Serbs), Turks and Italians have also left substantial strata of vocabulary in Albanian”.
“Megjithe afersine gjeografike me Greqine, kontaktet gjuhesore me greket e lashte duket te kene qene sporadike. Bazat tregtare romake ne bregdetin Ilir dhe perfshirja e Shqiperise ne Perandorine Romake, gjithesesi kane lene gjurme te dukshme ne gjuhe. Huazimi nga Latinet, te cilet zune vend ketu per shekuj me radhe, ishte kaq masiv saqe vuri ne rrezik vete strukturen e gjuhes. Kontaktet kulturore me Sllavet (bullgare dhe serbe), turqit dhe Italianet kane krijuar gjithashtu shtresa substanciale ne fjalorin e Shqipes. (http://www.albanianlanguage.net/ – Robert Elsie).
Ky fragment flet ne fakt per nje ndikim te Romanitetit Perendimor ne gjuhen e sotme tonen dhe kjo shpjegon sikurse deklaron edhe studiuesi – perkthyes i cituar prej jush p.sh terminologjine detare qe gjendet ne shqipe.
Ne te kundert mendoj – ne raport me njohurite e mia – artikulli i mesiperm i meshon idese se eksplozionit demografik te shqiptareve, por ne nje version te ri, d.mth ne nje shtytje nga Lindja ne Perendim. Me shume se historik ai eshte historiografik, pse polemizon – edhe pse ju kundershtoni – me idete e ngulitura ne mendjet e shumices se shqiptareve. Ai kerkon ne vetvete nje rishkrim te Historise sone mesjetare ne mos nje kuptim te ri te saj. Keto ide jane ato qe e shohin Arberine apo Mesjeten Shqiptare ne prizmin e homogjenitetit etnik, ç’ka pa asnje diskutim eshte nje marrezi. Por edhe citimi juaj qe me syte e Scutarioteve i sheh Arbanas-et si malesore nuk mund te perfshihet ende ne asnje Enciklopedi, pasi kerkon shtjellime te metejshme.
Dua te nenvizoj ketu edhe nje detaj qe ndoshta ka vlere. Ne parathenien e librit te tij “Arberia Venedike”, Shmidt jep veresime maksimale per punimin e vitit 1988(e jap me rezerve daten) te historianit te kohes se Diktatues – Luan Malltezi – “Qytetet bregdetare te Shqiperise (Arberise).
Falemnderit!
PS: Neqoftese do kerkonim vecorite e qytetarise shqiptare nder shekuj nuk besoj se do nxirrnim ndonje gje ne drite, te atille qe ti jepte civilizimit shqiptar fytyre qytetare. Keshtu duhet kuptuar ai ’scutarino’-ja arber qe e quante veten latin, grek apo sllav, apo durrsaku qe s’ndiente lidhje me katundarin e Matit qe kish zbritur ne qytet dhe i thoshte vetes arber.
Kjo po qe do QARE ME NGE.
Më duket se duhet të sqaroj diçka që është keqkuptuar.
Latinishtja në Ballkan erdhi doemos nga perëndimi. Por pasi u vendos aty, u nda në dy dialekte kryesore – një perëndimor, e një lindor (në vija të trasha, këto mund të identifikohen me dalmatishten më një anë dhe rumanishten më anë tjetër). Kështu, dalmatishtja quhet latinishte ballkanike perëndimore sepse është folur në perëndim të Ballkanit (përgjatë bregdetit dalmat), jo sepse ka ardhur nga perëndimi (gadishulli italik).
Tani, elementi latin i shqipes pritej të ishte më i afërt me dalmatishten; por në fakt nuk është; përkundrazi, shqipja në shumë drejtime – në leksik, në gramatikë, në fonetikë – shkon me rumanishten; deri në atë pikë sa të jetë supozuar se të dy gjuhët janë formuar në të njëjtin vend, diku në zemër të Ballkanit. Gjithsesi, e pavarësisht nga marrëdhëniet shqiptaro-rumune, shqipja e veçanërisht dialektet e gegërishtes, nuk tregojnë ndonjë ndikim të veçantë nga dalmatishtja.
Nga ana tjetër, edhe ndikimi i greqishtes së vjetër në shqipe është minimal; dukuri që kërkon edhe ajo shpjegim, po të kihet parasysh simbiozën greko-ilire në qytetet e bregdetit.
Të dy dukuritë vënë në pikëpyetje praninë shqiptare në bregdet, gjatë lashtësisë dhe në mesjetë; dhe veçanërisht në qytetet – meqë fshatra buzë detit nuk para kanë mbijetuar (zakonisht për shkak të sulmeve të piratëve dhe të kushteve gjeografike të pafavorshme: këneta, mungesë toke dhe kullotash, etj.).
Dy dukuritë mund të shpjegohen në dy mënyra të ndryshme. Njëri nga këto shpjegime, ka të bëjë me hipotezën se shqipja si gjuhë dhe shqiptarët (arbërit) si popull janë formuar më në lindje të trojeve ku jetojnë shqiptarët sot – larg ndikimit grek, dhe në kontakt të ngushtë me popullsinë rumune.
Tjetri shpjegim, të cilin e besoj unë, është se ne shqiptarët e sotëm rrjedhim prej atyre fiseve arbëre (ilire etj.) të cilat jetonin larg ndikimit grek dhe në kontakt me popullsinë rumune; çka nuk do të thotë që nuk ka pasur arbër në bregdet, por vetëm që këta arbër të bregdetit nuk kanë marrë pjesë në ngjizjen e identitetit të sotëm etnik të shqiptarit.
Dua të them se, ta zëmë, ilirët në Apolloni ose në zonat përreth kanë qenë në kontakt të ngushtë me grekët e atjeshëm dhe do të kenë marrë (e dhënë) shumë fjalë me ta; por ata arbër më pas janë tretur – vrarë, emigruar, shitur si skllevër – dhe nuk i kanë përcjellë dot genet e tyre kulturore (memet).
Për të njëjtën arsye, arbërorët e Greqisë dhe arbëreshët e Italisë janë shkëputur prej trungut shqip dhe nuk kanë marrë pjesë drejtpërdrejt në ngjizjen e identitetit shqiptar modern.
Një konceptim i tillë dinamik i transmetimit të gjuhës dhe të etnisë lejon, besoj unë, të kapërcehet dilema e vendit të formimit të shqipes.
Kjo eshte nje teori e rrahur qe shpejt, c’ka do te thote se keqkuptimi kerkon adrese te re.
Lidhur me kete madje ka ekzistuar edhe nje debat akademik qe ne te vertete ka provuar deri diku se teza juaj (ne mos gaboj e hedhur fillimisht nga Weigand) per nje pikenisje te origjines sone ne trekendeshin Nish-Sofje-Shkup, nuk i qendron edhe aq te vertetes historike. Ose te pakten edhe kjo teori e ka nje pike singulariteti. Une po mjaftohem me argumentet e Cabejit – Shkrime historike per gjuhen shqipe,Tirane 1973 – qe jep lidhur me kete teze se se pari : nuk deshmohet kurrkund per nje levizje te tille te arberve dhe se dyti shpjegimi qe ai jep lidhur me emrat e qyteteve si Shkodra, Drishti, Durresi dhe madje edhe Raguza.
Pra edhe ideja se arberit bregdetare nuk kane marre pjese ne ngjizjen e identitetit tone serish kerkon nje sqarim shtese. Gjithnje duke iu permbajtur asaj qe thote Cabej.
Edhe nje dicka z. Autor. Ju thoni se midis tezave qarkulluese ju ZGJIDHNI te besoni njeren prej tyre, c’ka pa asnje dyshim eshte arbitraritet pozitiv ne formulimin e pikepamjeve historike. Pastaj ketu nuk debatohet per identitetin tone shqiptar, por per pranine e arberve, e cila me statutet e Shkodres qe ju trajtoni vihet edhe ajo ne diskutim serioz.
Falemnderit.
Thellogos:
Nuk më duket se prania e arbërve vihet në diskutim serioz; por vetëm natyra “arbërore” e një qyteti si Shkodra mesjetare e shekullit XIV, ose kohës kur u hartuan statutet. Që kishte arbër etnikë në Shkodrën e atëhershme, askush nuk e vë në diskutim; çka diskutohet, është statusi i këtyre arbërve, në raport me etnitë e tjera por edhe me pushtetin politik, ekonomik dhe fetar në qytet. Gjithashtu diskutohet se çfarë ndodhi me këta arbër qytetarë të Shkodrës mesjetare – ose çfarë i transmetuan këta drejtpërdrejt identitetit shqiptar të periudhës së mëpasme (osmane). Nëse Shkodrën mesjetare (veneciane, dalmate, arbërore) e rrafshoi Mehmeti II, dhe shkodranët ose u vranë, ose u shitën si skllevër, ose u larguan drejt Italisë, atëherë kontributi i tyre kulturor, gjuhësor (madje edhe gjenetik) në shqiptarinë e mëpasme më duket problematik.
Tani me duket se vertet ka nje keqkuptim. E gjithe fryma e shkrimit tuaj Xh2, udhehiqet nga nje kredo politike qe pretendon se gjen justifikim ne te verteten historike. E them kete sepse duket se ju e prisni paraprakisht nje reagim kombetarist edhe pse me argumentin e parashtruar e vini ate apo rrekeni qe ta vini ne nje situate te veshtire. Keqkuptimi ketu eshte se mua personalisht prania e arberve ne Shkoder, raporti i tyre me pushtetin dhe statusi shoqeror me shqeteson jo sepse me prish terezine e ndergjegjes nacionaliste. Thjesht kerkoj te sqarohet nje dileme qe ka patur edhe me pare argumente pro dhe kunder. Prandaj kur them se “ketu nuk debatohet per identitetin tone shqiptar, por per pranine e arberve, e cila me statutet e Shkodres qe ju trajtoni vihet edhe ajo ne diskutim serioz”, nuk eshte se alarmohem po qe se ata nuk kane qene prezent, por thjesht kerkoj qe argumenti te jete shterues, pse ai merr persiper nje pretendim shume serioz.
Se dyti dhe qe ka disi lidhje me shkrimin tjeter “Arber dhe kumane”. Shtova pranine e avareve ne rrethinat e Durresit. Dihet mandej se edhe gotet kane patur seline e tyre ne kete qytet per t’u hedhur mandej ne Itali. Pra e gjithe kjo laryshi etnish, sikurse edhe ju shtoni padyshim qe ne kete optike ka prekur edhe qytetet, pasi ne pergjithesi jane pikerisht ato qe kane qene pjese e sulmeve plackitese. Per kete arsye eshte disi e paqendrueshme, ose te pakten nuk bind edhe aq fakti se ne qytetet bregdetare te Shqiperise se sotme, elementi dalmato-latin mbijetoi duke ruajtur edhe pushtetin. Si mund te jete e mundur kjo kur pranohet historikisht se vala e pare e emigrimit perballe nje thyerjeje katastrofike eshte pikerisht ajo e elitave? Si ka mundesi qe pas plackitjes (pushtimit) got p.sh Durresi te kete ruajtur fytyren e vet demografike me popullsine antike te perzier me ardhesit e rinj. Pra pse vetem arberit humbasin ne kete tollovi dyndjesh? Aq me teper kur prapatoka e Durresit nenvizohet si qender e fisit te Albaneve qe jane etiketa fillestare e emrit arber.
Pyetjet janë të gjitha legjitime – sa për përgjigjet, unë natyrisht nuk i di. Dijen dhe diskutimet i mbështetim mbi çka dimë, jo mbi çka nuk dimë.
“…me pushtetin politik, ekonomik dhe fetar në qytet….”
Nga pikpamja metodike, a eshte zgjidhje e drejte te perqendrohet vemendja vetem neper qytete, kur p.sh dihet se ne pikun e vet, ne boten romake, vetem 10-15% e popullsise jetonin ne to, e ne tokat e arberit do te kete qene me pak se kjo.
Vëmendja në qytete… kuptohet pse. Dokumentet ekzistuese u referohen qyteteve. Kulturat konsolidohen në qytete. Shkëlqimi i një qytetërimi arrihet në qytete. Këto janë qendra të rëndesës, drejt të cilave graviton popullsia, madje edhe kur gjendet në zona të thella e të paarritshme. Në një farë mënyre, qytetet mundësojnë transformimin e kohës ciklike të fshatit (sinkronizimin sipas ritmeve të natyrës), në histori. Kjo lidhet, vetvetiu, edhe me kujtesën.
Si profan i këtij diskutimi, do doja të dija prej komentuesve se si do mund të ishin konkluzionet nëse do të gjëndeshin dokumente të një periudhe të mëvonëshme … e kam fjalën kur paria e qyteteve (por edhe mileti që shkonte pas berihait) e konsideronte vehten turke, sepse besonte, fliste, shkruante dhe i nënshtrohej vullnetit të perandorisë turke; mos vallë përmëndja sporadike e arbërve i lë ata vetëm në një rol dytësor në panoramën e historisë së atyre trojeve?!
P.s: Meqë ra llafi për turqit, Stambolli/Kostandinopoli/Bizanti në fillimin e hapave të para të tij fliste greqisht (kur u themelua qyteti)… besoj se e gjithë “leteratura bashkohore” e asaj periudhe as që do ta merrte mundimin të merrte në konsideratë banorët autoktonë të tokave përreth… dhe nuk mund të themi që nuk kishte “barbarë turq” andej rrotull, sepse vetëm 7-800 vjet më vonë ata (turqit) do të bëheshin perandoria më e madhe e botës.
Po ky studiues vëren se përkthyesi i Statuteve në shqip, historiani P. Xhufi, i ka dhënë vetes ndonjëherë liri të debatueshme edhe pse qëllim-mirë, duke u përpjekur, pas gjase, të ndryshojë vetë natyrën e kuptimit që u jepej etnive në kohën kur u hartuan statutet.
Unë nuk e gjej qëllim-mirë, madje ky pasazh m’i përforcon rezervat që kam ndaj përkthyesve shqiptarë (të paktën të teksteve të kësaj natyre). E them këtë pasi në këtë mënyrë Xhufi u inponon lexuesve interpretimin e tij të tekstit në një kohë që ai duhet lënë ‘’i hapur’’ për lexime. Do ishte më e ndershme sikur të përkthehej teksti me fjalët përkatëse dhe pastaj Xhufi mund të pajiste tekstin me shënime ku të shprehte mendimin e tij. Arsyeja e dytë që personalisht nuk e gjej qëllim-mirë këtë ‘’ndërhyrje’’ të Xhufit është fakti se ky autor e ka mohuar prezencën e etnive të tjera në qytetet bregdetare (aksiomë kjo e gjthë histroriografisë shqiptare – jo vetëm për qytetet bregdetare), madje duke sulmuar të gjithë autorët që kanë shprehur një mendim të tillë.
Po sjell më poshtë një pasazh nga kumtesa që mbajti Xhufi në “Konferencën Kombëtare për formimin e popullit Shqiptar’’ në të cilën mafje nuk i mungon dhe ironia kundëer A. Ducellier. Shkruan Xhufi: ”Kohët e fundit historiani francez A. Dyselje u është afruar përfundimeve të autorëve të mësipërm [e ka fjalën për historianët K. Jireçek, M. Shuflay, G. Shtadtmyler – shënim nga Tannhauser], duke shfaqur mendimin se trevat shqiptare kanë paraqitur për mjaft kohë një kuadër etnik heterogjen: krahas popullsive shqiptare që zinin krahinat e brendshme, ekzistonin sipas tij, popullsi të huaja (greke, sllave, latine), që ishin vendosur në ultësirat dhe në qytetet e faqes perëndimore. Kjo gjendje paska vazhduar deri në shekujt XIV-XV, kur “për çudi” (edhe këtu flitet për “enigma” e “çudira”), nën shtytjen e invazionit turk, popullsia e qyteteve u shqiptarizua plotësisht. Këto mendime, siç u tha, mbështeten në një masë të madhe në antroponiminë e kohës, të studiuara sipas kriterit: përkatësia gjuhësore e emrave është e barabartë me përkatësinë etnike të bartësve të tyre. Kuptohet se sa i gabuar është zbatimi i këtij kriteri për një periudhë historike si mesjeta dhe për territore si ato të banuara nga shqiptarët, ku ndeshja e fuqive politike e fetare dhe kryqëzimi i kultuarave të ndryshme i hapte rrugë edhe përhapjes së emrave pa veshje, ose me veshje etnike të huaj. Xhufi P., “Vështrim mbi popullsinë e qyteteve bregdetare shqiptare në shekujt XII-XV”, në Konferenca Kombëtare për Formimin e Popullit Shqiptar të Gjuhës dhe Kulturës së tij, botim i ASH të RPSSH, Tiranë 1988, ff. 91-100.
Në po të njëjtën kumtesë Xhufi orvatet pastaj, me metoda që personalisht i konsideroj kabalistike, të tregojë se edhe pas koncepteve latin, grek, sllav, madje edhe vllah mund të fshihet një arbër. Vetëm koncepti “albanenses’’ është i qartë për Xhufin.
Po na kerkon te jemi me lart se standarti ‘ballkanas’, dhe kjo do ishte me efekte te demshme pasi ‘kompetitoret’ nuk i vene vetes kaq standarte te larta.
Qafir, ne këtu në PTF nuk na financon ndonjë institucion publik, prandaj mund t’ia lejojmë vetes të mbajmë standarde sa më të larta; madje edhe unë jam përpjekur t’i shkurajoj kombëtaristët sportdashës nga pjesëmarrja në komentet dhe debatet.