Marrëzia, gjuha, koha dhe muzika… çfarë kanë të përbashkët këto fjalë që ngjajnë në pamje të parë si të pranëvëna rastësisht apo edhe si të lidhura me dhunë? Shumica e mëndjelëruarve do thoshin: asgjë. Prandaj ky shkrim është i marrë: ai do të lindi diçka nga asgjëja. Çdo fillim është i marrë.

Themelet fillestare që ndërtojnë gjuhën janë arbitrare; por, gjuha, ndryshe nga themelet e saj, është një fatalizëm i paracaktuar: pasi vihen themelet, katet dhe dhomat e gjuhës përcaktohen përfundimisht. Çdo zhvillim i gjuhës është një zhvillim i arsyeshëm i kuptimit që ndërton mbi rregullat dhe fjalët e mëparshme të gjuhës. Marrëzia është pezullimi i kohës që shfaqet nëpërmjet shkatërrimit të këtij sundimi gjuhësor; marrëzia është çlirimi nga fatalizmi gjuhësor: thyerja e rregullave të paracaktuar të gjuhës. Marrëzia dallohet nëpërmjet një çrregullsie gjuhësore.

Gjuha është gjithmonë në luftë me muzikën: gjuha është sendërgjimi i arsyeshëm i kuptimit, kurse muzika e madhe është një shkatërrim i paarsyeshëm i kuptimit. Ka një lidhje të ngushtë midis muzikës së njëmendët dhe marrëzisë; muzika që ia vlen të dëgjohet është gjithmonë e marrë. Muzika është shkatërrimi i gjuhës si ndërtim me rregulla të qarta dhe të pandryshueshme.

Rrënja e muzikës është përjetimi ynë i kohës; mendimtarët e mëdhenj gjithmonë e kanë ditur këtë. Përjetimi i një fillimi, një zhvillimi dhe një fundi të një vepre të caktuar muzikore parakupton një marrëdhënie të ngushtë me kohën. Çdo vepër muzikore, sado koti të jetë, përmban në vetvete një kuptim qenësor ose metafizik mbi kohën. Muzika, bazuar në marrëdhënien e saj me kohën, ndahet në tre lloje: muzika vijëdrejtë, muzika rrethore dhe muzika pikëqendrore.

Muzika vijëdrejtë është një muzikë ku ka një melodi të përgjithshme, me fillimin, zhvillimin dhe fundin dhe ku pjesa filluese, zhvilluese dhe pjesa përmbyllëse janë të përcaktuara dhe dalluara lehtësisht; kjo muzikë përkon me atë që quhet koha lineare, pra një kohë që zhvillohet në një vijë të drejtë dhe e kaluara është gjithmonë para së tashmes dhe e ardhmja pas së tashmes. Shumica e këngëve bashkëkohore që dëgjojnë shumica e njerëzve bëjnë pjesë tek muzika vijëdrejtë. Mendoj se në kohën e sotme muzika vijëdrejtë dëgjohet gjerësisht jo sepse, siç mendojnë disa njerëz të cekët, kjo muzikë është në thelb e thjeshtë dhe e këndshme, por sepse koha Newtoniane na është futur në gjak qysh fëmijë: e gjithë jeta jonë në sistemin kapitalist rrotullohet rreth orës, ne mësohemi të zgjohemi në mëngjes në një orë të caktuar, ne mësohemi të bëjmë një punë në një orë të caktuar, ne duhet të takojmë dikë në një orë të caktuar, etj. Njerëzit jo vetëm që nuk mund të jetojnë në kapitalizëm pa një vëzhgim të vazhdueshëm të kalimit të orës, por ka edhe disa nga ata që edhe mendojnë tërësisht si një orë. Kapitalizmi lindi në Angli; por jo për shkak të revolucionit industrial, por për shkak të Newtonit. Gjithsesi, thjesht dua të them këtë: ne jemi të kapur rob dhe pëlqejmë muzikën vijëdrejtë pikërisht sepse koha vijëdrejtë është bërë pjesë e patjetërsueshme e jetës sonë qysh në fëmijëri. Lum ai që lirohet nga kjo robëri!

Muzika rrethore është një muzikë ku disa bashkëtinguj kryesorë gjithmonë rikthehen dhe sendërgjojnë një vepër, që sado e gjatë apo e ndërlikuar të jetë, gjithçka përqendrohet tek riardhja e një melodie të njëjtë. Muzika rrethore përkon me atë që quhet koha ciklike, ose koha si një qerthull që përherë rikthehet për tu rikrijuar.

Muzika pikëqendrore është ajo muzikë që përqendrohet tek përsëritja: përsëritja e heshtjes dhe përsëritja e disa tingujve të njëjtë hyjnorë deri në marrëzi. Kjo muzikë ka një pikë përsëritëse që gjithë tingujt e tjerë i referohen: kjo pike përsëritëse është në qendër të veprës dhe e bashkon atë. Muzika pikëqendrore është muzika e vetme që ka një marrëdhënie jo të drejtpërdrejtë me kohën; kjo muzikë ka për qëllim ndalimin e kohës, pezullimin e përkohshëm të sundimit të kohës dhe si e tillë është përtej kohës. Muzika pikëqendrore është muzikë e marrë; ajo të kthen në një njeri krejtësisht të padobishëm për shoqërinë sepse çdo gjë e dobishme është brenda kohës. Shembujt më të mirë të muzikës pikëqendrore janë muzika minimaliste e kompozitorit të madh Arvo Part, muzika hyjnore e Hildegard von Bingen dhe muzika e marrë e grupit Blla Blla Blla… .

Çuditërisht, muzika vijëdrejtë, muzika rrethore dhe muzika pikëqendrore kanë që të treja përcaktime gjeometrike. Pitagora kishte të drejtë kur thoshte se  muzika ka një marrëdhënie më të ngushtë me matematikën se sa mendojnë shumica e njerëzve, por gabonte kur mendonte se lidhja ishte me aritmetikën dhe jo me gjeometrinë.

Kjo marrëdhënie e ngushtë midis marrëzisë dhe muzikës mishërohet në muzikën e grupit Blla Blla Blla…,- një grup i përbërë nga shqiptarë të Shkupit. Blla Blla Blla… është grupi i vetëm që ka mundur të shprehë frymën e përgjithshme të shqiptarëve dhe Ballkanit, – marrëzia kolektive, çmenduria e ndryshimeve, fuqia robëruese e udhëheqësve, egërsia e tejskajshme e përzier me pikëllimin përlotës, vuajtjet therëse, lufta e përjetshme mes të kundërtave dhe mallëngjimi ndaj të paarritshmes shprehen në një mënyrë jashtëzakonisht shumë të veçantë në muzikën e Blla Blla Blla…  Nuk do të ishte aspak teprim nëse do thoja që ky është grupi më i veçantë dhe më i mirë muzikor shqiptar. Tre albumet e tyre: Blla Blla Blla në vitin 2000, Oversky Ballkanishe Re-form në vitin 2005, dhe Lamtumirë në vitin 2011 janë albume ku të gjitha këngët janë kryevepra. Nuk gjen dot edhe një këngë të vetme koti në to; është e jashtëzakonshme si kanë mundur të mbajnë një nivel kaq të lartë artistik në gjithçka që kanë sendërgjuar.

Nëse do kishte vetëm një fjalë për ta përshkruar këtë grup, atëherë kjo do ishte: marrëzi. Muzika e tyre është e marrë, – por në një kohë të mbushur me marrëzi vetëm muzika e marrë ja vlen të dëgjohet. Ndryshimi midis muzikës koti dhe muzikës së mirëfilltë është kjo: muzika koti sendërgjohet nga kënaqësia, ndërsa muzika e njëmendtë sendërgjohet nga nevoja. Muzika koti merret; muzika e mirëfilltë jepet. Muzika koti shpreh diçka të mundshme, kurse muzika e njëmendtë shpreh diçka të domosdoshme. Dhe kjo domosdoshmëri vjen pikërisht nga fryma, dhe ajo që shpreh frymën është e përjetshme sepse shpreh diçka përtej individit. Përjetësinë e muzikës së Blla Blla Blla… e shikoj pikërisht tek ajo se ata arritën të shprehin atë të nevojshmen që duhet shprehur se s’bën ose shkurtimisht frymën. Fryma e kulturës shqiptare post-komuniste ka qenë një marrëzi tërësore; prandaj, të thuash se Blla Blla Blla… ka shprehur marrëzinë shqiptare është sikur të thuash se Blla Blla Blla… ka shprehur frymën shqiptare e këtyre viteve të fundit.

Në tekstet e këngëve të Blla Blla Blla… takojmë shpesh një lloj marrëzie që lidhet me dashurinë. Marrëzia e dashurisë është etja e thellë për diçka që nuk mund të arrihet. Dashuria bëhet e marrë kur ajo dëshiron të paarritshmen. Dhe dashuria në këngët e Blla Blla Blla gjithmonë merr një trajtë të tillë. Kënga ku dashuria merr më qartësisht trajtën e një marrëzie e vërejmë tek kënga “Lugat.” Lugati është një egërsirë, më saktë një fantazmë gjakpirëse e ringjallur nga trupi i një mëkatari të vdekur, që e takojmë nëpër përrallat dhe gojëdhënat shqiptare, por edhe në vende të tjera të Ballkanit. Lugati, përpos shumë gjërash të tjera, është i mirënjohur edhe sepse ai i josh femrat që të vijnë me të. Në këngën e Blla Blla Blla…, lugati nuk rrëfehet nga të tjerët, por lugati rrëfen vetveten: ai shfaqet si një egërsirë thellësisht e etur për dashuri dhe që ka “dy mijë vjet që pret me kunjë në zemër.” Lugati dashuron dikë; por, kjo dashuri asnjëherë nuk do të përmbushet sepse ai nuk është njeri, por një egërsirë që jeton në skaje (ose të kafshon ose të lëpin). Dashuria e lugatit mund të përmbushej vetëm nëse lugati do mund të ishte ashtu siç njerëzit duan që ai të jetë; por ai nuk mund të bëhet njeri, prandaj ai mban përbrenda brengën e përjashtimit dhe dashurisë së bjerrë. Marrëzia e dashurisë së lugatit është kjo: pavarësisht se ai e di që dashuria e tij asnjëherë nuk do përmbushet, ai vazhdon të dashurojë. Dashurinë e pamundur e takojmë tek shumë këngë të Blla Blla Blla… ndër to edhe një këngë tjetër të mrekullueshme sikurse është kënga “Mish.” Kënga fillon duke përsëritur “Ngrihem të zgjoj nga gjumi, e ti nuk do të m’i thuash, fjalët që dua t’i dëgjoj… dy fjalë të thjeshta ke vështirë të m’i thuash, kur unë jam këtu pranë teje dhe pa gjumë.” Prapë kemi një pamundësi të marrë: njëri që është i zgjuar mundohet të zgjojë atë që vetëm ka për të fjetur, dhe do të dëgjojë zërin e asaj që është pa zë. Nuk ka dyshim se një njeri është i marrë kur mendon se është krejtësisht e mundur që të arrijë atë që është krejtësisht e pamundur; kjo është pikërisht marrëzia që përfaqëson Don Kishoti, kur ai do të kthejë atë që nuk mund të kthehet, kur do të ndërtojë atë nuk mund të ndërtohet, do të bëjë atë që është e pabëshme e do të vrasë atë që është e pavdekshme. Paganët ishin të mençur sepse e pranonin fatin; ndërsa të krishterët janë në një luftë të marrë kundër fatit. Nuk është e rastësishme që Don Kishoti është një hero i krishterë dhe modern: sepse që të dyja, krishterimi dhe moderniteti, kanë shpallur një luftë të marrë kundër fatit.

Këtë përjetim të dashurisë si marrëzi e gjejmë të shprehur mjaft qartë edhe tek kënga e mrekullueshme “O mirë, sa mirë.” Teksti i kësaj kënge përdor atë që ne mund ta quajmë një vetëkundërshtim i qëllimshëm, ku autori thotë diçka vetëm për ta vetëkundërshtuar atë më pas. Një gjë të tillë e hasim tek shumë poezi dhe përgjithësisht përdoret për t’i dhënë një nënkuptim të fshehtë asaj që do të thuash; pikërisht me këtë synim përdoret edhe në tekstin e kësaj kënge. Kënga fillon kështu: “Kam ndërmend të shkojmë në hënë bashkë, kam ndërmend të shkoj pa ty.” Vetëkundërshtimi është i qartë: si mund që të shkojmë bashkë, nëse do shkoj pa ty? Të shkosh bashkë nënkupton që ti do të shkosh me të. Por, çfarë do të thotë ky vetëkundërshtim? A i kundërvihet vetë logjikës së gjuhës një vetëkundërshtim? (Gjuha e humb kuptimin e saj si përçues i dijes nëse shpreh vetëm vetëkundërshtime të vetvetes; kjo është edhe arsyeja pse Kratylisi, ndjekësi i Heraklitit, ndaloi së foluri krejtësisht kur kuptoi se çdo gjë është vazhdimisht në ndryshim).  Apo ky vetëkundërshtim do të shprehë diçka simbolikisht, pra në një mënyrë jo të drejtpërdrejtë? Dhe këtu përgjigja është se do t’i shprehë që të dyja: gjuha e marrëzisë është gjithmonë simbolike. Dhe këtë cilësim të gjuhës së marrëzisë si gjuhë në thelb simbolike e gjejmë tek kënga “O mirë sa mirë” sepse Hëna kthehet në një simbol të një vendi “ku asnjëherë unë nuk kam qenë” e një vendi ku “jeta është pa kufi.” Pra, Hëna kthehet në një simbol të përjetësisë. Dhe trajta e këngës është kjo: Uni i kërkon Tjetrit që të bashkohen në amshim, megjithëse Uni e di se këtë udhë duhet ta ndërmarrë vetëm. E tani dua të theksoj atë që e thashë edhe tek shqyrtimi i këngës “Lugat,” por që shprehet ngjashmërisht edhe tek kënga “O mirë sa mirë,” dashuria kthehet në një marrëzi kur ajo kërkon atë që është tërësisht e paarritshme.

Sado pa vend që të duket, dua të nënvizoj se teksti i këngës “O mirë sa mirë” ka një ndërtim të ngjashëm me një këngë popullore shqiptare mjaft të njohur, – më saktë me këngën “Mora rrugën për Janinë.” Nëse kjo lidhje ju duket e çmendur, atëherë le ta shikojmë një pjesë të tekstit të kësaj kënge: “Mora rrugën për Janinë, isha vetëm… bashkë me karabaxhinë… mora rrugën për Janinë, isha vetëm-o.” Edhe këtu gjejmë gati të njëjtin vetëkundërshtim siç e gjejmë edhe tek kënga “O mirë sa mirë” të Blla Blla Blla… . Si mund të jesh vetëm, kur je edhe bashkë me karabaxhinë? Ai ose e mori rrugën vetëm për Janinë, ose e mori me karabaxhinë. Por këtu kemi të njëjtin përdorim të atij vetëkundërshtimi poetik: ku udhëtari ishte edhe vetëm edhe me karabaxhinë. E ky vetëkundërshtim përdoret për t’i dhënë një nënkuptim të fshehtë këngës.

Grupi Blla Blla Blla… ka edhe dy këngë që nuk janë të marra, por janë marrëzisht të mira: e kam fjalën për kryeveprat “Ke Kujdes” dhe “Si ndihesh ti.” E siç ndodh shpesh, kur je përballë veprave të madhërishme, ndihesh i pafjalë. Janë aq të mira saqë nuk ka ndonjë fjalë që do t’i shtonte ose përmirësonte diçka: veprat e mëdha e rrezatojnë vetë madhështinë. Nuk kam çfarë të them për to përveç se janë kryevepra dhe shprehin një brengë të thellë. Por, mbase në një kohë që e vlerëson gjithçka bazuar tek efektshmëria dhe barazon njeriun me prodhimtarinë materiale, njeriu që jeton në një brengë të thellë, në një brengë që e bënë atë të paaftë të merret tërë kohën me përfitimin e vazhdueshëm, është i marrë krejtësisht.

[vijon]