Edhe pse jam mjaft i kthjellët për përmasën e naivitetit etnocentrik të çfarëdo lidhjeje të Shën Jeronimit të Stridonit (347-420) me kulturën ilire a arbërore e aq më pak atë shqiptare, përsëri ndjej një lloj parehatie kur ma sjell hera të kapërcej pragun e ndonjë salle diskutimi apo leksioni ku flitet për përkthimet.

Se zakoni e do që në një takim të organizuar mirë fare, në mos në fillim, diku nga mesi, por asnjëherë në fund, të sillen edhe shembujt jo fort të lavdishëm në fushën e përkthimeve.

Në jerarkinë e gabimeve në nivelet e larta të ekzegjezës biblike, vendin e nderit e zë Shën Jeronimi, ai që, pasi ka mbrojtur (ashtu si ka mundur) përkthyesit e vendeve të ndryshme të botës, së fundi ka filluar të përmendet, disi me druajtje, edhe si shenjti mbrojtës i përkthyesve shqiptarë. A fillon me të mallkimi i teksteve të sjella në shqip?

Historia nis me përkthimin e fjalës hebraishte qaran që fjalorët specialë e përkthejnë me rreze (për formën emërore të hebraishtes ) apo rrezatim (për formën foljore), por që Shën Jeronimi në Vulgatën e tij, latinisht pra, e ka përkthyer me cornu (bri).

Nuk mungojnë ata që thonë se aty ka diçka të qëllimshme, ai ka dashur të diabolizojë Moisiun, gjë që duket fort e çuditshme. Kur Papa Damasiusi i I-rë e ngarkoi në përkthimin e Biblës, ai qe fort i bindur në përshpirtjen e personit që kishte zgjedhur për një detyrë të tillë. Natyrisht, nuk është Jeronimi ai që bëri i pari përkthimin e teksteve të vjetra biblike e as atyre të rejave (ungjijtë). Prej kohësh ekzistonin ato që quhen Vetus latina (përkthimet e vjetra latine), por duket se kisha, për të shmangur një farë lloj konfuzioni, kishte nevojë për përkthime të autorizuara prej saj, të kryera nga njerëzit e saj.

Të tjerë e marrin punën më qetësisht, përshkruajnë një ditë pune të lodhshme të përkthyesit “tonë”, darka afrohet, dielli falet, kandili bën më shumë tym se dritë, ai ndjen se ka uri, por kujtohet se më parë duhet të ngrohë supën. Në nxitim e sipër kërkon të mbyllë edhe një frazë të fundit që ka në dorë, edhe pse sytë i djegin (syzet ende nuk janë shpikur). Dhe ja, fjalën qaran (rrezaton ) e merr për qeren (bri), mbase. E keqja është se kjo fjalë bën pjesë te fraza që përshkruan fytyrën e Moisiut, profetit biblik. Tani, në versionin e fundit latin, në vend që fytyra e Moisiut të shndrisë nga takimi me perëndinë, ajo paraqitet me bri, madje me dy bri.

Nganjëherë kam përshtypjen se kjo “lajthitje” do të qe harruar me kohë, po qe se përshkrimi i pasazhit biblik në fjalë (te Eksodi), nuk do të ishte marrë për bazë nga M. Buonaroti, për kompozimin e shtatores së Mosiut të lashtë. Natyrisht, nuk do të qe inekzistues si debat, se komentet e kundërshtimet për të kanë filluar që në gjallje të Shën Jeronimit, por mbase do të ishin harruar (?). Por ja, ndodhi që Mikelanxhoja ndërsa mori porosinë për varrin e Julit të II-të, vendosi që monumentin e tij mortor ta zbukurojë me një shtatore ulur të patriarkut biblik, një çast pasi ai ka zbritur nga mali Sinai me tabelat e Dhjetë Porosive në dorë, pra me Ligjin hebraik.

Pasi rregulloi disa detaje të mjekës së derdhur të njeriut që kishte guxuar të shohë perëndinë në sy, Mikelanxheloja iu ngjit kokës së tij plot lesh kaçurrel dhe me disa të rëna të daltës, i gdhendi edhe dy bri të bukur m’u në majë. E keqja qe bërë.

Ka mundësi që të gjithë nuk kanë qenë në një mendje me Mikelanxhelon, pra tërthorazi edhe me vetë Shën Jeronimin. G. Reni, disa dekada pas Buonarotit bën një kompozim madhështor në pikturë të Moisiut, por sikundër shihet, mbi kryet e tij nuk ka asnjë shenjë briri . Nuk kuptohet nëse kjo ka ndodhur për arsye teologjike apo estetike, por ai nuk ka pranuar t’i vërë brirë në kokë njeriut që komunikoi me Perëndinë.
Disa dekada pas veprës madhështore të Mikelanxhelos, kemi një portret interesant të spanjollit J. Ribera. Ai duket se do të ketë kaluar net të tëra pa gjumë, do të jetë torturuar duke iu kthyer vetë origjinalit të Biblës (me ndihmën e ndonjë fjalori, mbase), dhe ka arritur në përfundimit se ato që për Shën Jeronimin ishin brirë, për të nuk janë veçse dy rreze drite që shpërthejnë, po në atë vend ku paraardhësi tij gjenial kishte vënë dy brirë.

Mundet që e reja që sjell Ribera të jetë thjesht një shprehje e debatit të teologëve të kohës dhe e pakënaqësisë së tyre për përkthimin e gabuar të Shën jeronimit. Por tashmë për ta gjithçka mbetet në nivel diskutimesh, madje me zë të ulët, mundësisht. Koncili i Trentos tashmë ka vendosur që përkthimi i Shën Jeronimit (edhe pse nuk ra fare në sy në kohën kur u krye, madje Shën Agustini dhe Gregori i Madh nuk e pëlqenin fare), pra ky tekst të cilësohet si versioni zyrtar i Kishës. 

Më 1659 është Rembrandi që do të thotë fjalën e tij për këtë problem. Duke realizuar një portret me linja dramatike të patriarkut biblik, të duket sikur holandezi gjenial ( e i mbytur në borxhe, për të blerë shtëpinë e tij, atë që sot është muze) shpreh gjendjen e tij të trazuar dhe mëdyshjet e mëdha, por jo se nuk di çfarë t’i vërë në kokë Moisiut, edhe pse ato dy rrezet e dritës së Riberës i duken qesharake. Për t’i rënë shkurt, ai sajon dy si punë xhumbash mbi kokën e Moisiut, duke u kujdesur që të mos bien shumë në sy. Veçse zemërimi i tij, me dy pllakat e Ligjit të ngritura lart e gati për t’i thyer, mua më duket sikur thotë: Shikoni, ligji i ri doli dhe përsëri asgjë për honorarët tona të ulta! (Vëreni sa i ngjan portreti i Moisiut portretit të vetë artistit)

Së fundi fare le të përmendim M. Shagallin, që duke luajtur si mjeshtër cirku midis dy përkthimeve të fjalës qaran, vendos që një nga veprat e tij me këtë temë ta emërojë: Moisiu me dy brirët rrezatues. (Personalisht e kuptoj fare mirë piktorin e madh që u bën qejfin të dy palëve për të mos rënë në kurthin rraskapitës të diskutimeve eskatologjike të linguistëve)

Së fundi (një risi e tillë më motivoi për këtë shkrim, se shekujt kalonin dhe nuk sillnin asgjë të re), pra së fundi kam kënaqësinë të përmend këtu se në këtë temë ka patur një farë jehone ndërhyrja e biblistit zviceran Thomas Römer. Fjalën e tij përuruese të pranimit si shef i katedrës së Biblës në College de Francë, ai, për çudi, ia kushton pikërisht kësaj teme. Me këtë rast ai shton nevojën e një qasjeje historike krahas asaj linguistike.

Pak rëndësi ka, thotë ai, nëse Moisiu ka ekzistuar apo jo, ajo që mund të pohohet është se pa të nuk do të kishte Bibël (ka të drejtë, ndryshe nuk do të kishte as punë për të). Por përse në shumë nga imazhet që i kushtohet ai paraqitet me brirë, pyet Römer? Përgjigja që zakonisht i jepet kësaj pyetjeje është se Jeromi, përkthyesi i Biblës ka gabuar. Fraza në hebraishte: « oumoshè lo yada ki qaran ‘or panaw » (Exode 34, 29) është përkthyer në latinisht me: « et ignorabat quod cornuta esset facies sua » = dhe nuk e dinte (Moisiu, pra) se lëkura e fytyrës së tij ishte ‘qaran’ (në origjinal e ka lënë kështu). Pothuaj të gjitha përkthimet, vijon arsyetimin e tij Römer, formën foljore qaran e japin rrezatues, rrezëllitës (pra, fytyra e Miosiut rrëzëllente nga takimi me perëndinë) siç e kishin bërë më parë përkthyesit grekë. Megjithatë, kjo formë verbale që del vetëm te Eksodi, me gjasa lidhet me një substantiv që del shpesh në trajtën qeren që në hebraishten biblike ka kuptimin “bri”. Pra, thotë ai, duket që përkthimi i Jeronimit të jetë më i miri dhe duhet rehabilituar, përkundër versioneve greke (mbajeni mend këtë), siriane dhe interpretimeve tradicionale çifute e të krishtera.

Më tej ai i qaset historikisht e antropologjikisht punës së brirëve dhe flet për simbolikën e tyre pozitive në kohët biblike, gjë që të lë disi të ftohtë, sepse çdo simbol pagan ishte rreptësisht i ndaluar në Torah e jo më t’i vihet në kokë Patriarkut.

Por nuk po shkojmë më tej në këtë arsyetim. Për ne që vijmë nga një botë aq e largët nga interpretimi biblik, do të qe sharlatanizëm i vërtetë të vihemi në rolin e arbitrit duke spekuluar me elementë escatologjikë e gjuhësorë. Pra duke i qëndruar larg një ideje të tillë lë të na lejohet të bëjmë ndonjë qasje të nivelit logjik. Këtu shtrohet problemi që si është e mundur që lidhja e këtij verbi dhe substantivi nuk u ka rënë në sy për pothuaj dy mijë e treqind vjet përkthyesve hebraikë e të krishterë, por më shumë të parëve që e kishin gjuhën e tyre se sa të dytëve?

Siç shihet nga fjalët e Römer-i që i sollëm më sipër në ligjëratë të drejtë, ka të ngjatë që gabimi i tij fillon kur flet për gabimin e “përkthyesve grekë” që qaran e kanë dhenë me rrezatim, rrezëllim.

Veçse, Septuaginta-n (versionin grek të Torah-s), nuk e kanë sjellë në greqisht grekët, por çifutët. Kësaj Römer-i i kalon anash. Kjo ka ndodhur rreth vitit 270 (p.K) dhe është zhvilluar në sy të historianëve. Flavius Joseph e raporton te vepra e tij Antikitete çifute. Aty del që Demetriosi i Phalere-ës, themeluesi i bibliotekës së Aleksandrisë i propozon Ptolemeut të II-ë përkthimin e teksteve fetare çifute, për t’i përfshirë në koleksionet e tij madhështorë. Të tjerë shtojnë se arsyeja e përkthimit ishte edhe fakti se nga pesë lagjet e Aleksandrisë, dy ishin të përbëra nga çifutët. Natyrshëm grekët kërkonin të njohin “urtësinë barbare”, thuhet në disa burime. Kështu ndodhi që administratorët grekë të projektit, iu drejtuan priftit të madh Eleazar dhe i kërkuan gjashtë vetë nga çdo tribu që do të përkthenin Torah-n në greqisht. Me t’u zgjedhur 72 burra (prandaj dhe vepra quhet Septuaginta, lat), mirdashë (teologë, interpretues) hebraikë dhe të pasionuar pas kulturës greke, u organizua një pritje paraprake nderimi nga faraoni Ptoleme i II-të, dhe pastaj ata u tërhoqën në një ishull (mendohet të jetë Pharos) ky kryen punën e tyre madhështore.

Më pas u tha se Ptolemeu kishte kërkuar që secili prej tyre të përkthente tekstin integral të të gjitha shkrimeve të vjetra çifute. Në përfundim , në prani të faraonit dhe të asamblesë çifute të Aleksandrisë u bë paraqitja publike e punës së secilit prej tyre dhe doli që të 72 versionet përputheshin në mënyrë të shkëlqyer.

Kjo është Septuaginta.

Ja pra se cilët janë “përkthyesit grekë” që për opinionin e Römer-it kanë gabuar duke mos i gjetur kuptimin e saktë fjalës qaran.

Shtojmë këtu se sipas biografëve të tij Jeronimi ishte njohës i mirë i latinishtes dhe greqishtes (madje si fillim punoi si përkthyes i papës Damasius i II-të), por ai nuk është njohës i mirë i hebraishtes. Madje nuk e njeh fare. Kjo gjuhë në atë kohë shihej si pa interes. Megjithatë, nuk i duhet mohuar një ndërgjegje profesionale e lartë, sepse kur shkoi të formonte një manastir në Betlehem, ai nuk mungoi të merrte leksione të hebraishtes nga rabini Bar Anima, ndërkohë që vazhdonte punën e përkthimit të Biblës (në fakt vetëm të një pjese të saj)

Edhe pse më duket prekëse kjo mënyrë e re pune, që e shoh si fillimin e një metode të re e moderne përkthimi, këtë vullnet për të qenë afër burimit (gjë që u kritikua fort nga bashkëkohësit sepse rrezikonte të forconte frymën hebraike të Shkrimeve të Shenjta në kurriz të atyre latine), megjithatë e kam të vështirë ta vë hebraishten e tij në një nivel me atë të shtatëdhjetë e dy përkthyesve të Septantës.

Pra, në këtë kuptim versioni i përkthimit të pasazhit të Eksodit që flet për rrezatimin e fytyrës së Moisiut (disa thonë se ishte e mbuluar me lavdi) nga takimi me zotin, pra ky version i mësipërm duket më afër të vërtetës si sa ai tjetri që thotë se Moisiu zbriti nga mali me bri në kokë.

Këtu nuk dua të zgjatem (se e ndjej fundin e durimit tuaj) e t’ju drejtoj te një sit çifut interneti me emrin Adath Shalom, për të cilin kujdeset rabini Rivon Krygier, doktor në teologji, i cili për komunitetin dhe ndjekësit e tij flet për episodin në fjalë dhe, fare pa u ngatërruar me versionet greqisht e anglisht, e përkthen atë drejtpërdrejtë nga hebraishtja e tij në frëngjisht, dy mijë vjet pas Jeronimit dhe kjo jep: …lëkura e fytyrës së  tij (Moisiut) shkëlqente.

Së fundi fare, më pëlqen shumë të përmend se deri vonë versioni zyrtar i biblës vatikanase nuk është pikë për pikë ai që ka përkthyer Shën Jeronimi ( i cili në atë kohë nuk ishte ende shenjt) por një version pak i retushuar aty- këtu e që cilësohet si Vulgata Sixto-Clementine (për nder të Clementit të VIII), ku cornatus është dhënë me –fytyra e tij rrezatonte (flasim gjithnjë për plakun Moisi).

Së fundi fare fare po i hedh një sy sitit të Vatikanit, konkretisht versionit zyrtar latin të Nuova Vulgata, pa dyshim versioni më zyrtari që mund të bëhet i Kishës katolike)) dhe po zbres të Libri i Eksodit. Për episodin në fjalë aty thuhet: (29) Cumque descenderet Moyses de monte Sinai, tenebat duas tabulas testimonii et ignorabat quod resplenderet cutis faciei suae ex consortio sermonis Domini. 

Pra, në një farë kuptimi, pavarsisht mbrojtjes disi të vonuar, por gjithnjë të respektueshme të Romer-it, Versionin e Shën Jeronimit (me gjithë brirët e tij) e ka braktisur edhe vetë porosidhënësi, Vatikani.

Le të kthehemi te pyetja e parë: A fillon me Shën Jeronimin mallkimi i përkthimeve tona?

Nga përvoja ime modeste si përkthyes, por nga një përvojë besoj e konsoliduar si lexues i mirë, nuk kam bindjen se cilësia e përkthimeve ka të bëje thjesht me saktësinë apo jo të sjelljes së një fjale në një gjuhë tjetër. Eshtë e rëndësishme që fryma e përgjithshme e veprës të na sjellë gjenden shpirtërore të autorin në çastin sublim të krijimit. Në këtë pikë Jeronimi i Stridonit është një pararendës mjaft i respektuar. Kur u nis në Betlehem, ai e kishte të qartë se nuk do të arrinte të përvetësonte në mënyrë magjistrale gjuhën hebraike, madje kurrë nuk flet për nivelin që arriti. Përkundrazi ai, duke iu përgjigjur kundërshtarëve të tij, thotë se mbi të gjitha është i nteresuar për Veritas hebraica. Ja një gjë e jashtë zakonshme, që duhet kuptuar drejt! Ai kërkon të kapë subtilitetet e shpirtit hebraik, si një element që do ta ndihmojë të kuptojë më mirë procesin e krijimi të një libri që flet për herë të parë për konceptimin e një zoti të vetëm, ndërkohë që shumë popuj aty rrotull, jetonin ende majë pemëve dhe u faleshin gurëve, erës, rrufeve etj.

Për ta ulur ca në tokë paragrafin e mësipërm, dua të besoj se sikur David Bellos të bënte ca përpjekje për të mësuar gjuhën shqipe, e aq më shumë të vinte ca vite në Shqipëri për të njohur “shpirtin shqiptar” (se mbase ka vërtet dhe na e gjen ai), lexuesit amerikanë dhe anglezë me siguri që do të kishin një vizion tjetër për veprën e I. Kadaresë.

Janë mosnjohja e thelbit të veprës dhe mungesa këlthitëse e përgatitjes letrare si dhe e krijimit të një vizioni personal të kontekstit letrar të veprës, pra mungesa e kërkimit të çdo vepër, ciladoqoftë, e një  “veritas hebraica” , në kuptimin më të gjërë, ajo që shpesh herë bën që edhe kryeveprat më të mira të shekullit të XX- të të përkthehen me nivelin e hartimeve plot letrarizma të shkollarëve shqiptarë, siç del nga ky shembull.

Pra, është e tepërt të themi se Jeronimi i Stridonit mbetet një referencë e gjithëkohëshme për përkthyesit, një titan i pa vlerësuar siç duhet për konceptin e ri të përkthimeve që solli,.Që nga koha e tij unë nuk di të ketë patur ndonjë tjetër risi në fushën e përkthimeve.