Rreth kornizës në art, pjesa 2

Pas dhjetorit të 1990-ës artistët në Shqipëri u ndien të lirë të eksplorojnë të gjitha ato hapësira krijuese që deri atëherë i kishin admiruar dhe ëndërruar nga prapa hekurave – por ai shpërthim aq i shpresuar i kreativitetit dhe i cilësisë nuk ndodhi, përkundrazi: me përjashtimet e nevojshme dhe në thelb inerciale, pati një zbythje të përgjithshme të artit dhe të kulturës, drejt irrelevancës. Krijuesit nuk arritën t’i imponojnë vetes korniza të reja, teksa kujtuan se do ta rehabilitonin veten dhe kulturën, duke rimarrë – në shkallë sa të reduktuar, aq edhe të vonuar – fazat e kulturës dhe të artit modernist dhe post-modernist gjetiu.

Një pasazh nga romani Injorancë i Kunderës mbase do të ndihmojë për ta ilustruar çfarë po dua të përcjell:

Josefi, një çek që jeton në Danimarkë prej vitesh, kthehet në atdhe për pak ditë dhe atje takon të vëllanë, i cili ia ka ruajtur disa pak sende, nga ato që kish lënë pas kur mërgoi; mes tyre edhe pikturë. Shkruan Kundera:

“E vështroi kuadrin për një copë herë: një lagje punëtorësh, e varfër, e sjellë me atë vorbull ngjyrash të guximshme që të kujtonte artistët Fauve të fundshekullit të kaluar, si Derain. E megjithatë, kjo vepër nuk ishte pastiche: po të ish ekspozuar në 1905, në Salon d’Automne, krahas punimeve të tjera nga Fauves, vizitorët do të ishin tërhequr nga tëhuajsia e saj, intriguar nga parfumi enigmatik i një vizitori joshës, të ardhur nga një vend i largët. Në fakt, piktura ishte e vitit 1955, një periudhë kur doktrina e artit socialist nuk bënte lëshime, në lidhje me realizmin: ky artist, një modernist i apasionuar, do të kish dashur të pikturonte ashtu siç pikturonin njerëzit anembanë botës në atë kohë, domethënë në mënyrë abstrakte, por edhe donte që vepra t’i ekspozohej; prandaj, i duhej të gjente atë pikë magjike ku imperativët e ideologëve të takoheshin me dëshirat e tij si artist: barakat që evokonin jetën e punëtorëve ishin lëshim ndaj ideologëve, ndërsa ngjyrat egërsisht jo-realiste dhurata që ia bënte vetes.”

Cili artist i realizmit socialist nuk e gjen veten në këtë dramë transvestizmi? Miku i Josefit kërkon të pikturojë si fauvist – një stil i gjysmë shekulli më parë; ideologjia i imponon estetikën shabllone të artit stalinist; teksa “bota” është zhvendosur tashmë në lëndinat e artit abstrakt. Çfarë do të thotë që piktura kish qenë jashtë-kohore që në kohën kur u ekspozua, si përpjekje për të “modernizuar” realizmin socialist nëpërmjet kthimit mbrapa në fillimshekullin XX; dhe mbetej ashtu, jashtë-kohore edhe sot, sa kohë që “modernizmi” i saj kishte dhe ka natyrë reaksionare, konservatore, prapavajtëse. Dhe pse ndodh kështu? Sepse miku i Josefit, piktor “i apasionuar pas modernizmit”, kërkon njëfarësoj lirinë, edhe në kompromisin e tij me pushtetin në art; duke e gjetur pastaj në retrospektivë. Ai nuk dëshiron të konformohet; përkundrazi, presionin për t’u konformuar me realizmin socialist, e sfidon duke vështruar prapa.

Vazhdon Kundera:

Josefi e pat vizituar studion e këtij tipit në vitet 1960, kur doktrina zyrtare po e humbte pak forcën dhe piktori ishte tashmë i lirë të bënte çfarë të donte. Me sinqeritetin e tij naiv, Josefit i kish pëlqyer kjo vepër e hershme më shumë se të vonat, dhe piktori, që e këqyrte Fauvisme-in e vet proletar me një farë dhembshurie prej snobi, ia kish dhuruar hareshëm, madje edhe duke ia nënshkruar dhe dedikuar… Pak pas vitit 1989, në adresën e Josefit në Danimarkë kish mbërritur një pako me fotografi të pëlhurave më të fundit të mikut të vet piktor, tashmë të krijuara në liri të plotë. Ato ishin të padallueshme nga miliona piktura të tjera që po pikturoheshin anembanë planetit në atë kohë: piktori tani mund të mburrej për fitoren e vet të dyfishtë: ishte krejtësisht i lirë, dhe krejtësisht si kushdo tjetër.

Çfarë ndodhi? Teksa ideologjia staliniste u zbyth – në Çeki dhe gjetiu në Lindje, por jo në Shqipëri – artistët e përjetuan lirinë e fituar si mundësi “për të bërë çfarë të donin”; dhe mbas 1989-ës, kur Muri i Berlinit u shemb dhe bashkë me të edhe kufiri Perëndim-Lindje në Europë, miku piktor i Josefit, tashmë krejtësisht i lirë, kish përfunduar i konformuar me kolegët e vet, edhe ata njëlloj të lirë, dhe njëlloj “skllevër” të lirisë së tyre.

Kritikët e artit dhe të letërsisë, në vendet e Lindjes përfshi këtu edhe Shqipërinë, kanë vënë në dukje se, me rënien e barrierave, artistët shpesh e kanë gjetur lirinë duke u kthyer mbrapa në histori – aq sa shumë ekspozita, festivale dhe evente të tjera kanë marrë trajtën e dioramave retrospektive, ose të koleksioneve të rrymave estetike, shkollave dhe lëvizjeve në artin e shekullit XX. Çfarë të kujton njëfarësoj ligjin biogjenetik të Haeckel-it, sipas të cilit fazat e ontogjenisë të një organizmi pasqyronin ndryshimet e njëpasnjëshme, në formë, nga brezi në brez, të stërgjyshërve evolucionarë të atij organizmi. Ende embrional, arti post-stalinist rimerrte trajtat e përçudnuara të së parëve të vet gjetiu.

Josefit, që është edhe ai i lirë në marrëdhënien që vendos me pikturën, i pëlqen më shumë piktura e hershme e viteve 1950, kur mikut të vet i ish dashur të konformohej me doktrinën zyrtare, gjithë duke kërkuar të shprehte edhe tërheqjen e vet ndaj Fauvisme-it; sepse mu te kjo interferencë, mes dy konformimesh, gjente një lloj origjinaliteti, i cili më pas do të zhdukej sërish. Mbase do të ngutesha, po ta quaja këtë përsiatje të Kunderës si skicë për një teori të origjinalitetit artistik nën stalinizëm; dhe aq më pak si provë se liria absolute në art shtyn drejt një konformimi po aq absolut. Prandaj po mjaftohem duke vërejtur se gjej atje një ftesë për të reflektuar, rreth dështimit të artistit në post-totalitarizëm.

Çfarë lidhet me lirinë në krijim, në formën e një pyetjeje të përmbysur: Sa ndikon në art imponimi i kufizimit të lirisë krijuese? Si janë ndikuar, veprat e artit, nga shtrëngimet ideologjike, politike dhe gjithsesi jashtë-artistike? Te një pikturë mund të gjesh – po të duash dhe të kërkosh – krejt historinë e artit që i ka paraprirë; madje edhe te një pikturë e realizmit socialist; por a mund të gjesh atje edhe gjurmë të artit të së ardhmes? Fauvismi në realizmin socialist të mikut të Josefit mos paralajmëronte gjë edhe post-modernizmin?

Por ironia e këtij pasazhi, te Kundera, e tejkalon kornizën e faqes dhe përmasën narrative, për t’u shtrirë te vepra e Kunderës vetë – çfarë do të thoshim për një roman si La Fête de l’insignifiance, në krahasim me romane të hershme të këtij autori, si Shakaja ose Libri i të qeshurit dhe harresës? Ose edhe Lehtësia e padurueshme e qenies? A është transformimi i autorit i ngjashëm me atë të piktorit, tek Injoranca? Apo mos kjo “plakje” e shkrimtarit, kjo “zbehje” e tij, kjo “përgjumje” që disa e gjejnë te La Fête de l’insignifiance është më shumë pasojë e pritjeve të lexuesve? Unë vetë veprat që Kundera ka botuar pas vitit 1990 – me përjashtim të Injorancës – i kam gjetur të plogëta, të ftohta, madje artificiale; Kundera francez nuk më ka bindur, sikurse njëlloj nuk më ka bindur Kundera frëngjisht: ndoshta një pasardhës i Kafkës si ai ka gjithnjë nevojë për ankthin, që të përftojë art. Por e mendoj që kjo mund të jetë edhe efekt i thyerjes që pësoi jeta ime, si lexues dhe tjetërlloj, pas 1990-ës; sepse efektin e leximit të Shakasë dhe të Lehtësisë së padurueshme të qenies, para rrëzimit të sistemit në Shqipëri, nuk mund ta ndaj nga dëshira për subversion tek unë lexuesi dhe efekti subversiv i romanit vetë. E megjithatë, fati i piktorit mik të Josefit, tek Injoranca, sikur më jep zemër të pyes edhe një herë: a mund të jetë mburrur edhe Kundera shkrimtar për fitoren e vet të dyfishtë, si krejtësisht i lirë dhe krejtësisht si kushdo tjetër?

Një artikull nga William Cook që lexova këto ditë në The Critic (Art from the GDR), më sugjeroi të rikthehesha te këto përsiatje të Kunderës, për raportin aq të negociuar mes lirisë dhe kornizimit, në artin e krijuar nën diktat, ose në rrethanat kur prej veprës së artit pritet angazhim social tërësor. Një ekspozitë e hapur në Potsdam, me titullin In Dialogue, i tregon publikut tablo të realizuara gjatë kohës kur një pjesë e Gjermanisë, e njohur si Republika Demokratike Gjermane (RDGJ), jetonte nën diktatin sovjetik dhe arti i nënshtrohej kontrollit të rreptë ideologjik. Ky ishte, tek e fundit, edhe regjimi ku u krijua dhe u përsos STASI, si instrument i përgjimit total të qytetarëve.

Me bashkimin e Gjermanisë në 1989, veprat e artit vizual të krijuara në RDGJ mbetën të ngrira në limbo – kryesisht të kyçura në bodrumet e muzeve. Siç thuhet në artikullin e cituar më lart, ekspertët gjermano-perëndimorë, që erdhën të drejtojnë galeritë e mëdha të artit në Lindje, nuk dinin si ta lexonin dhe as si ta trajtonin artin gjermano-lindor. Por tani që kanë kaluar disa dekada, bota e artit dhe e kritikës po fillon të kuptojë se jo të gjitha këto vepra – të etiketuara si “social realist trash” – ishin mirëfilli propagandistike; dhe se mënyrat si ato e angazhonin publikun në dialog për mjerimin totalitar përbëjnë arsye të fuqishme për rehabilitim.

Sipas artikullit, veprat e rizbuluara të realizmit socialist, falë distancimit të artistëve krijues prej misionit propagandistik dhe social të predikuar nga regjimi, rezultojnë sot më të fuqishme se shumica e veprave të artit të krijuara në Gjermaninë Perëndimore, në të njëjtën kohë. Atëbotë, gjermano-perëndimorët imitonin Amerikën, minimalizmin, konceptualizmin dhe të gjitha trendet dhe modat e ditës, teksa piktura shihej si një formë arti arkaike, e kapërcyer. Artistët ishin shpirtra të lirë, mund të thonin gjithçka, të bënin gjithçka, pa kufizim. Përkundrazi, në Gjermaninë Lindore artistët e sponsorizuar nga shteti imitonin realistët socialistë në BRSS, duke nxjerrë nga dora vepra të mërzitshme dhe të gërditshme.

Çfarë nuk merr parasysh kjo dikotomi, është ekzistenca e një underground-i, në Gjermaninë Lindore – por ngjashëm me underground-in në Bashkimin Sovjetik; me artistë që zgjidhnin të punonin sipas kufizimeve (kornizave) të imponuara nga regjimi, por pa hequr dorë nga synimet e tyre estetike dhe ideologjike. Në këtë tokë artistike të askujt, vëren Cook, kreativiteti përjetoi një lulëzim, në ilustrim të asaj thënieje të vjetër se perla është sëmundje e guaskës.

Teksa artistët gjermano-perëndimorë prodhuan vepra të bujshme, ikonoklastike, por me joshje të shkurtër, kolegët e tyre gjermano-lindorë punuan mundimshëm, në kavaletat e tyre, mes varfërisë dhe izolimit, për të krijuar tablo komplekse, që ende tërheqin dhe shkëlqejnë, përfundon artikulli.

Për nga konfigurimi edhe hapësinor, edhe social, edhe historik, dy Gjermanitë e Pasluftës përftuan një model gati ideal të krahasimit mes dy kulturave të ndara nga njëra-tjetra për shkak të politikës – ishte si të bëhej një eksperiment artistik, ku Perëndimi të lihej të krijonte në liri të madhe, ndërsa Lindjes t’i imponoheshin kufizime ideologjike, artistike dhe tematike. Artikulli i William Cook tërheq vëmendjen për atë që liria jo vetëm që nuk garanton vetvetiu cilësi artistike, por nuk është as kusht për artistin që të krijojë art; dhe se pa kornizimin e nevojshëm, arti nuk arrin të koagulohet në ndonjë strukturë të qëndrueshme.

Dhe kjo na kthen te një debat i vjetër, për fillimet e realizmit socialist në letërsinë shqipe – në vitin 1945, kur u instalua diktatura totalitare, apo në vitet 1960, kur letërsia shqipe njohu kryeveprat që, në një mënyrë a në një tjetër, kanë mbetur të tilla – kryevepra – edhe sot. Kjo imponon edhe pyetjen nëse romane të tilla si “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, “Qyteti i fundit”, “Kronikë në gur”, “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo”, “Kështjella”, dhe të tjera si këto, janë shembuj të suksesshëm të realizmit socialist, apo shembuj si autorët e tyre arritën të distancohen prej precepteve ideologjike të metodës, për të ndjekur vokacionin e tyre mirëfilli letrar.

Në fillim të viteve 1970, në Shqipëri, dukej sikur kultura dhe arti po arrinin ta ri-negocionin marrëdhënien e tyre me ideologjinë, duke ia zgjeruar vetes hapësirën krijuese; dhe jo thjesht lirinë për të ndjekur modelet Perëndimore. Tek e fundit, po të marrim edhe vetëm pikturën, rryma të tilla si kubizmi, ekspresionizmi dhe surrealizmi i përkisnin tashmë historisë dhe rishfaqja e tyre në pikturën shqiptare nuk mund të ishte veçse anakronizëm, imitim ose citim, në mos edhe thjesht provokim – njëlloj si fauvizmi aq i vonuar i piktorit çek të Kunderës; dhe ashtu hapja ndaj ndikimeve perëndimore, ose vënia në krizë e kornizimit ideologjik, nuk mund të ishin veçse gjeste me valencë të fortë politike, siç edhe u interpretuan pastaj nga regjimi. Falë Ismail Kadaresë, letërsia pati më shumë fat, sepse ai autor arriti që t’i negocionte sistematikisht kornizat e realizmit socialist në veprën e vet, duke i dhënë lexuesit – në Shqipëri dhe në Perëndim – tekste artistikisht të admirueshme.

Përndryshe, represioni ideologjik, politik dhe policor që pasoi Plenumin IV nuk bëri tjetër, veçse e pengoi rëndë kreativitetin artistik në vend, duke i kapur krijuesit peng në kornizat e imponuara dhe tashmë të shteruara; çfarë e solli edhe tek ne atë “shkallë xerox të kulturës”, që përshkruan Baudrillard-i. Në kuptimin që kultura iu nënshtrua kritereve të produksionit dhe të planifikimit industrial, duke u mjaftuar me riprodhimin e veprave që nuk sillnin asgjë të re, sepse nuk mundeshin. Pati natyrisht përjashtime të shënueshme jo vetëm në letërsi, por edhe në film dhe në muzikë, sa herë që u gjetën artistë që të guxonin t’i rinegocionin kornizat, përballë rrezikut për persekutim.

© 2025 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara. Imazhi në kopertinë është realizuar në bashkëpunim me AI.