Eseja e Aristotel Spiros (Bajlozi i detit, gjeli i detit dhe fiku i detit) dhe disa diskutime që pasuan, për natyrën e këtij “bajlozi” dhe prejardhjen e vetë fjalës ba(j)loz, më nxitën që të gjurmoj bajlozët, siç dalin në korpusin e Epikës së veriut (Folklori shqiptar, Epika legjendare, Vëllimi I, Instituti i folklorit, Tiranë 1966).

Më poshtë do të përpiqem vetëm të hulumtoj mënyrën si perceptohej bajlozi në Epos, pa e ngatërruar këtë çështje me të dhëna historike dhe etimologjike, as me krahasime me epose të tjera dhe gjuhë të tjera. Zgjedhja për ta trajtuar botën e eposit (diegjetike) si të vetëmjaftueshme ka natyrë metodologjike dhe – shpresoj – më lejon t’i afrohem kuptimit të fjalës bajloz dhe rolit të këtij personazhi në narrativë, pa u ndikuar nga analiza dhe opinione që rrjedhin prej analizash dhe metodash të tjera hulumtuese, veçanërisht ato që ndjekin një perspektivë diakronike.[1]

Hyrjen e vet klasike në botën e Eposit bajlozi e bën te kënga “Gjergj Elez Alia”, (f. 87), me vargjet:

 dalë zani e paska marrun dhenë,
Se ‘i baloz i zi â dalë prej detit

Këtu veç prejardhjes të bajlozit “prej detit”, përmendet edhe atributi stereotipik “i zi”.

Ky bajloz është pjesë e një formule narrative, në të cilën ai “del prej detit” dhe pastaj “u qet mejdan” kreshnikëve. Të vërehet edhe kundërvënia e “dheut” me “detin”; që sikur rimerr, brenda formulës narrative, atë tjetrën mes Behemoth-it dhe Leviathan-it, në mitologjinë biblike, nga perspektiva e të parit.

Te kjo formulë, që me variacione jo thelbësore përsëritet në këngë të tjera, ia vlen të dallohen disa elemente – nga dalja, që shënjon edhe “hyrjen” në skenë; te epiteti stereotipik “i zi”, i përmendur në fillim të këngës dhe që, për mendimin tonë, përgatit audiencën për atmosferën morale të konfliktit (“mejdanit”), që do të vijë duke u shtjelluar mes së bardhës dhe së zezës, dritës dhe errësirës, së mirës dhe së keqes; dhe më në fund përdorimi i habitores (“paska”) e cila, në këto kontekste, nuk shënjon aq habinë sa ligjëratën e bartur, duke lajmëruar se ai që flet (“prodhuesi” i tekstit) ato që thotë i ka dëgjuar nga të tjerë; prandaj edhe kryen një funksion narrativ të ngjashëm me formulën “ishte mos na ishte”. Kjo habitore ndeshet rëndom në këngët e ciklit (khs. “kanka dalë një bajloz prej detit”).

Te “Bani Zadrili” (f. 155)

[Muji:] Çou Sokol, se zoti na ka vra:
Ndo m’ka kthye ndoi krajl prej gerbetit,
ndo m’ka dalë ndoi baloz prej detit.

Këtu “deti” i kundërvihet “gerbetit”, për të konfirmuar referimin ndaj një bote përtej.

Te “Omeri prej Mujit” (f. 232)

Ç’po llafiten agët ndër veti,
kanë nisë agët e dert qi po bajnë:
– Na ka dalë nji baloz prej detit
askush nesh n’mejdan qi po i del,
ndo edhe tokën tonë ai po e merr

Te “Muji mbas deket” (f. 255)

Kishte dalë nji baloz prej deti
e te krajli kenka shkue

Te “Gjogu i Mujit” (f. 274)

Pak ma vonë nji baloz prej detit ka dalë,
në haraç at Krajlni e ka vu

Dhe më poshtë:

… se tash po vjen balozi i zi
qi ka pre pesqind mejdanxhi;

Te “Lule Frangu” (f. 342)

Kush u ra qyteteve?
Kush u ra katundeve?
A thue kje baloz ky prej detit?

Te “Halili pret bajlozin edhe merr çikën e krajlit” (f. 547)

Kanka dalë nji bajloz prej deti,
i kish me vedi tridhetë bajloza
ne sheher të kralit kanka hi

Në të gjitha këto këngë, “deti” shënjon thjesht hapësirën abstrakte nga ku vjen bajlozi; duke treguar, në thelb, se ky personazh nuk i përket hapësirës ose skenës ku shtjellohen ngjarjet e Ciklit.

Ashtu, deti i kundërvihet si bjeshkës ose më gjerë Krahinës ku veprojnë Kreshnikët, ashtu edhe shehërit (si zonë ndërveprimi dhe tregtie ose më gjerë Krajlisë, ku jeton Krajli.

Te formula “ka dalë nji bajloz prej detit” nuk ka ndonjë pleonazëm, sa kohë që elementi semantik i DETIT nuk është pjesë e kuptimit të fjalës bajloz. Përkundrazi, vetë formula specifikon prejardhjen abstrakte të këtij personazhi të ri: prej detit.

Natyrisht, përkufizimi që i jep bajlozit Fjalori i 1980-ës, si:

Figurë mitologjike në legjendat dhe rapsoditë popullore shqiptare, që përfytyrohej si një vigan, i cili vinte nga deti e bënte të këqija.

është restriktiv, në mos pështjellues, dhe nuk i përgjigjet realitetit të Ciklit. Nëse ka bajlozë që vijnë prej detit, ka edhe bajlozë që me detin nuk kanë të bëjnë fare. Të parët janë “të jashtëm”, të dytët “të brendshëm”; “deti” nuk është pjesë esenciale e semantikës së bajlozit.

Në një numër këngësh të tjera, bajlozi shfaqet thjesht si kalorës (angl. knight). Nga pikëpamja e mekanikës narrative, funksioni këtij bajlozi është t’u dalë në mejdan protagonistëve të Ciklit dhe të shërbejë si trigger i konfliktit; mungon zakonisht referimi ndaj detit.

Te “Muji te mbreti” (f. 68)

Djelm të mirë Muja me Halilin…
As s’kanë la baloz n’mejdan.

Te “Fuqia e Halilit” (f. 108)

shumë ushtri krajli qi po ka
shum balozat qi po i mba

Këtu sikur nënkuptohet se “balozat” e ushtrisë së krajlit ishin diçka si mercenarë, që “i mbante” krajli; të vjen në mendje figura e kalorësit me pagesë ose thjesht aventurier, që ka qenë relativisht e njohur edhe në Ballkanin mesjetar; të tillë ka pasur rreth vetes edhe Skënderbeu.

Te dyvargëshi që cituam më lart (“Halili pret bajlozin edhe merr çikën e krajlit”):

Kanka dalë nji bajloz prej deti,
i kish me vedi tridhetë bajloza

Duket sikur ka një dallim kuptimor mes bajlozit në vargun e parë, dhe bajlozave në vargun e dytë – me gjasë, të parin e sjell formula “kanka dalë nji bajloz prej deti”, ndërsa të dytin formula “i kish me vedi tridhetë bajloza”; janë formulat e ndryshme (me funksione të ndryshme), që sjellin pështjellimin kuptimor.

Te “Omeri i ri” (f. 119)

Kur ish kanë nji plak i moçëm
nji baloz n’mejdan po i del
Edhe ‘i letër po ia çon

Te “Zuku Bajraktar” (f. 126)

e m’ka ndeshë dy shkje fort t’mdhaj:
njani ish Smilaiq Alija
tjetri ish Baloz Sedelija.

Te “Arnaut Osmani” (f. 165)

As hiç krajli s’ka besue
Ma ka thirrë balozin me shpatë…
Sa mirë Osmani shpatën e ka hetue,
fluturim në kambë asht çue
shpatën n’dorë ai po ma merr
Si i tërbuem balozin e pret

Te “Zuku merr Rushën” (f. 170)

E ka qitë e ama e i ka thanë (Zukut)
– A t’ka dekë mik a probatin,
a t’ka dalë baloz n’mejdan,
a ke nisë mejdanit me i pritue

Ça ka ba Gjeto Basho Muji?
E ka lshue një kangë të vogël:
shum balozat me ty i kam pre
shumë trimnitë me ty i kam ba…

Te “Lule Frangu” (f. 342)

Mik i mirë, besa, mue nuk m’ka dekë,
as m’ka dalë mue baloz n’mejdan.

Te “Agë Jabanxhija, Muji dhe Krali i Selës” (f. 499)

Janë çue shketë e janë shtrëngue…
fill tu krali kankan shkue,
– Shka je, kral, ti tue urdhnue?
– A merrni vesht, ore ju bajloza?

Ku “bajloza” quhen shketë, me gjasë kalorësit a kreshnikët shke.

Në ndonjë këngë, bajlozi bën pjesë në oborrin ose në shpurën e krajlit; por ndodh që bajloz të jetë edhe ndonjë prej kreshnikëve vetë:

Te “Halili rrëmben Tanushe Devojkën” (f. 536)

Halili çikat në kopësht po i shef
E mendja djalin don me e lanë.
Atherë krali i ka thanë:
– A merr vesht, ore bajloz?

Këtu është krajli që i drejtohet Halilit si “bajloz”. Por tek e njëjta këngë, edhe Muji e quan Halilin “bajloz”:

Muja kralit i ka thanë
– Ti atë bajloz atje pse e çove,

Muja kralit iu ka ngërmue:
– Britu krushqve, se balozin me ma pre,
unë kryet ty, kral, ta pres.

Ku Halili emërtohet si bajloz i Mujit – që mund të jetë sejmen, por edhe i dërguar, ndihmës, etj. Por nuk ka asnjë ngarkesë kuptimore negative, te ky bajloz.

Te “Halili pret bajlozin edhe merr çikën e krajlit”, bajlozi i detit i ka me vedi “tridhetë bajloza” (f. 547).

Kanka dalë nji bajloz prej deti,
i kish me vedi tridhetë bajloza
ne sheher të kralit kanka hi

Dhe më poshtë, tek e njëjta këngë:

tridhetë sejmenë bajlozi i kish pasë

Çfarë lë të kuptohet se bajloz këtu është sinonim me sejmen.

Te “Lule Frangu”, ku balozi është ai që del në mejdan (f. 338):

Mik i mirë, besa, mue nuk m’ka dekë,
as m’ka dalë mue baloz n’mejdan.

Por në vazhdim të këngës:

Fill n’saraj aj Lula kur ka shkue,
idhët si helmi, trimi qi po rrin,
as po falet me kurrkend, as po pvetet…
Paska qitun vasha e e ka pvetë:
– Zot, shka ke, more fat, që rrin idhnueshem…
A t’ka dalë kreshnik ty ne mejdan?
A t’ka dekun kund ndoi mik i mirë?

Kjo pranëvënie brenda së njëjtës këngë tregon se baloz mund edhe të jetë edhe sinonim me kreshnik. Në Cikël Muji me të vetët quhen edhe agët e Jutbinës, por ky cilësim – agë – i referohet, besoj, statusit të tyre social (pronave që kanë dhe marrëdhënieve me pushtetin), jo luftarak; në kuptimin që kur dalin në mejdan me kundërfigurat e tyre, këtë nuk e bëjnë si agë por si kreshnikë.

Shembujt e vjelë nga korpusi tregojnë se, pavarësisht nga etimologjia e fjalës, bajloz tashmë ka marrë kuptimin “kalorës” (knight), ose luftëtar fisnik relativisht i pavarur. Këtë kuptim e ka fjala edhe te “bajlozi i zi që del prej detit”, ku epiteti i zi, mund të shënjojë ngjyrën e lëkurës së personazhit (“harap i zi”), por edhe ngjyrën e armurës, nëse ai ka qenë i veshur në hekur, si kalorësit që vinin nga Perëndimi (“nga deti”); një mundësi e tretë, është që kjo “i zi” të tregojë ngarkesën negative të personazhit (të orientuar sipas aksit i bardhë <- > i zi, që nuk është thjesht kromatik, por mat edhe ngarkesën emocionale të rrëfimtarit të ngjarjes). Ashtu, epiteti te bajlozi i zi është funksionalisht i barasvlershëm me epitetin te Januka e bardhë, Begzadja e bardhë, Gjelina e bardhë, madje edhe Bardha e bardhë (!).

Po i referohem këtu edhe një shkrimit tim të vitit 2014 (Eposi bardhezi), i cili është përfshirë pastaj edhe në përmbledhjen Fjalë për fjalë:

Kundërvënia i bardhë/i zi, duke u shtrirë sipas aksit dritë/errësirë, dhe duke mbuluar pastaj edhe etosin: e mirë/e keqe, është veçanërisht e spikatur në bekimet dhe mallkimet, të cilat shprehin dëshirat e personazheve të këngëve, ose edhe të rapsodit vetë.

Për t’u shënuar se cilësia e analizave dhe konjekturave më lart varet nga besnikëria me të cilën janë regjistruar materialet e Ciklit, prej mbledhësve. Unë gjithnjë kam dyshuar dhe vazhdoj të dyshoj se disa nga këta mbledhës kanë vënë dorë në këngët, duke i “pastruar” nga turqizmat.

Për t’u shënuar edhe se përsiatjet e mia këtu mbështeten vetëm në korpusin e cituar; pa dyshim do të përfitonin, po të pasuroheshin me të dhëna nga korpuse të tjera.

Shumë përfundime mund të nxirren nga këto hulumtime, por njëri më duket se ia vlen të theksohet edhe tani në mbyllje: brenda botës së Ciklit të Kreshnikëve, bajlozi është, thjesht dhe para së gjithash, kalorës (knight).

© 2025 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara. Imazhi në kopertinë është përfytyruar me Google Gemini. Kjo ese është një version mjaft i zgjeruar i një teksti që u botua në substack-un tim “Menditime”, me titullin Bajlozët e ciklit.

 

Shënim: në tekstet më lart, bajloz dhe baloz janë trajtuar si variante drejtshkrimore, që ndonjëherë shfaqen edhe brenda së njëjtës këngë.

---

[1] Ka autorë që i shohin këngët epike si kronika të folklorizuara ngjarjesh historike. Pa e kundërshtuar në mënyrë eksplicite këtë qasje, unë do t’i përmbahem hipotezës se elementi narrativ në këngët epike orale është produkt i ndërveprimit të personazheve dhe të formulave stereotipike, dhe se për studiuesin ka më rëndësi gramatika narrative, se ajo që, konkretisht, rrëfehet.