Sapo kaloi edhe një 7 Mars shqiptar. Festë e ndërtuar politikisht, por si gjithë festat që normalizohen e treten në komunitete të ngjeshura e të rrënjosura, qe bërë aq e dashur për të gjithë, dhe e pat humbur peshën politike. Ashtu si ndodhi edhe me 1 Majin, që, pasi mbaronin parakalimet lodhëse, edhe pse s’u bë kurrë festë e gjelit të detit dhe bakllavasë, e ngopte njerëzinë me gazmim, shëtitje, pula të pjekura me patate apo oriz, me lloj-lloj byrekësh, revanie e kadaifi. Ishin festa që i donim, që i prisnim, edhe pse s’kishim. E ndoshta prandaj edhe më shumë! Jeta jonë e përmasave shumë të vogla rritej e bëhej gjigante në ato ditë.

Brezi im që shkonte nëpër shkollat fillore të Tiranës (dhe jo vetëm të Tiranës) në vitet ’70 të shekullit të shkuar, e kujtoi, si çdo vit, e u mallëngjye në FB e rrjete të tjera. Më jepte një lloj marramendjeje përdëllimi për zyshën e klasës së parë, që shumë prej kalamajve – burra e gra në të 60-tat – shprehnin. Përgjërimi ndaj zyshës nuk është vetëm i neve shqiptarëve. Mbaj mend një herë, një mik amerikan më pat treguar se prindërit e tij ishin bërë keq t’i hiqnin një obsesion që kishte nisur kur ishte 7-vjeçar: kish nisur të lëpinte buzët pa pushim, gjithë ditën. Pa rezultat, se ai vazhdonte, pa ia ditur, të lëpinte buzët, sepse kështu bënte edhe zysha e tij e klasës së parë, që ishte modeli i njeriut. Dashuritë më pak, dhe marrosjet më shumë, me zysha, dhe, edhe më shpesh, me presora, janë të njohura në gjithë botën. Më shpesh me presora, jo për arsye intrinsike, por thjesht se zyshat, duke qenë gra, kanë qenë tradicionalisht më të përmbajtura dhe njerëzimi është konservativ në lidhjet moshë-gjini. Në 95-ën, sapo pata arritur në Amerikë të nisja një master, një student pasuniversitar i rënë në dashuri, vret me pistoletë pedagogen e vet dhe hidhet në shinat e trenit. Mbaj mend që më shokoi krejt kjo dashuri horrore, që kurrsesi nuk gjente vend në Amerikën e imagjinatës sime në ’95-ën. Por këto komplikime mësuesìsh që dalin nga shina, ndodhin më vonë, shumë më vonë në jetë. Janë zhanër krejt i ndryshëm nga hutimi pas mësuesit të fillores apo 8-vjeçares. Është normale për ne njerëzit marrosja mbas dijes dhe pas kujtdo që simbolikisht është bartës apo përhapës i saj. Admirimi dhe mahnitja me dijen janë aq njerëzore si ndjesi! Aq të bukura! Habi, dehje, përqafim i asaj që ishte e errët deri dje, dhe tani është ndrituar. Tru që marrin e japin në faza krejt të ndryshme e që shpesh reflektohen tërthorazi nëpërmjet të tjerash pasqyra të ndërmjetme, e jo direkt. Por që e ndryshojnë dhe e bëjnë të ecë botën.

7 Marsi dikur nuk ish i ngrohtë si tani. Bënte ftohtë në Tiranë! Ishim ende me pallto. Edhe më 1 Maj duhet të merrnim trikon e dimrit me vete kur dilnim për të parë paradën, dhe sandalet nuk mund të visheshin pa çorape, se ftoheshe. Lëre më pastaj për 7 mars. Edhe pse mimozat mund të kishin nisur të çelnin, ishte ende dimër. Por ishte zakoni të shkoje me lule në shkollë. Jo vetëm ne, gocat, por edhe çunat sillnin lule. Jakat me dantella, doçkat e kalamajve shpesh me lëkurë “të plasur” ende dëmtuar prej dimrit, mbanin buqeta të vogla, ose edhe një lule të vetme. Buqeta mbështillej me letër gazete apo letër fletoreje. Lulet që oborret kishin në atë periudhë nuk ishin të shumta. Veç mimozave, zymbylat sa ishin hapur me aromën që të dalldiste, ndonjë zambak i rrallë i hershëm, dhe trëndafilat e parë të stinës. Lum si ai që kishte oborr me lule! Zyshat e fillores ishin normalisht gra. Nuk mbaj mend asnjë burrë të jepte mësim në fillore. Por lulet vazhdonin edhe më vonë në ditë festash. Dhe bëheshin robëruese, sidomos ditën e parë të shkollës, dikur 1 shtatori, kur oborret e Tiranës gufmonin e sa s’pëlcisnin nga lulet dhe erërat mahnitëse. Zyshat ktheheshin nëpër shtëpi me tufa lulesh që mezi i mbanin. U peshonin trotuareve me një ndjesi meritimi të bukur e të kontrolluar – zyshat, me taka të matura e kardigane, e bluza modeste, por gjithnjë klasike. Por në dimër shpesh sillnim në shkollë jo lule, por dru, secili nga ne, kur shkolla nuk kishte mjaftueshëm. Në klasat akull të ftohta zyshat na çonin njëra pas tjetrit të rrinim në këmbë pranë sobës së klasës e të merrnin nga një të ngrohtë të lehtë për pesë minuta sa të merrnim veten, që pastaj të ktheheshim tek banka ku uleshim normalisht e të vazhdonim problemin me teoremën e Pitagorës me katete e hipotenuzë.

Ditën e 7 Marsit zyshat visheshin më me kujdes se zakonisht. Nuk ishin të përhumbura e të trishta (siç nuk qe e pazakontë t’i shihje). Kishin një buzëqeshje që u endej në trup, në ecje. Zyshat atë ditë e prisnin dhe e nderonin. Uroheshin edhe me njëra-tjetrën. Nëpër shtëpitë e tyre një ditë më parë ish pastruar e rregulluar. Ishin blerë ëmbëlsira e fruta, ishte gatuar kek ose biskota, se më 7 Mars u vinin kalamajtë t’u uronin 7 Marsin. Nuk shkonin vetëm kalamajtë e fillores. Te “shpia zyshës” shkonin të gjithë për 7 mars. Ky adet ndërpritej vetëm në universitet. Po, pastaj, kishim edhe konceptin e zyshës kujdestare, për të cilën normalisht nxënësit “vdisnin”. Zyshat kujdestare kishin pëlqime e papëlqime të forta. Nuk donte kush ta shihte zysha kujdestare me hënë të keqe! Dhe marrëdhënia e tyre me prindërit bëhej e tillë, që shumë kalamaj, pas pak, ndiheshin me katër prindër. Po çfarë i blinim zyshës për 7 Mars? Në fillore e gjithë klasa shtinte lekë dhe blihej një shami dore 28-tëshe dhe një parfum i Profarmës. Po të ishin mbaruar, një laps e një stilolaps, a një palë çorape najloni. Edhe ndonjë vazo apo bucelë e Artistikes shkonte, por ato ishin më të shtrenjta dhe nuk para gjëmoheshin. Por dehja e kalamajve me idenë që do të shihnin shpinë e zyshës, dhe do të rrinin për pak çaste atje ku zysha jetonte privaten e vet, gatuante, ndoshta qeshte e qante, siç nuk bënte në klasë, kish një dimension të vetin aq të panjohur e aq të ëndërruar. Ishte drogë e egër. Kur kaloje asaj rruge, nuk rrije dot pa menduar: këtu e ka shpinë zysha ime. Pastaj duhej pritur një vit i tërë të vinte 7 Marsi tjetër. Dhe urreje veten po të qëlloje me temperaturë atë ditë dhe s’të linin të shkoje. Për gjithë vitin s’ia falje vetes.

Zyshat tona, me emra myslimanë apo jo: zysh Sanija, Gjylja, Hamideja, Meremja, Asprija, Havaja, Fahrija, por edhe Albina, Dhimitra, Liria, Shpresa e Lenka. Në gjimnaz vinin e bëheshin më modernë emrat. Loreta, Afërdita, Diana, Bukuroshe, Samira, Frida e Lida u zinin vendin emrave të një kategorie sociale që i takonte fillores apo 8-vjeçares, që jorastësisht qe e tillë, dhe shpesh varej nëse mësueset kishin mbaruar universitetin 4-vjeçar apo jo. Emra që atëherë nuk mund të kishin asnjë lloj konotacioni për ne si nxënës, nuk mund të pëlqeheshin a të mos pëlqeheshin, apo të vlerësoheshin në ndonjë lloj mënyre. Sepse ata në fakt ishin emra perëndish, që nuk merrnin e jepnin me ne jetësorët: kishin qenë e do të mbeteshin, shfaqeshin si dielli e hëna – pa lidhje me ne. Admiroheshin përditshëm vetëm ngaqë, çuditërisht, i kishim afër, përndryshe mund të kishin qenë edhe obeliskë të paemër, që i shihnim veç nga poshtë lart, pa i deshifruar dot kurrë, pa kuptuar prej nga na i sillnin e pse kishim pasur aq fat t’u ishim pranë.

Shpesh për 7 Mars shkolla bënte ekskursion. Hareja e kalamajve dhe brohoritjet prej zogjsh kur drejtori i shkollës lajmëronte se do të shkohej nga Liqeni, ishin pa të dytë. Zemrat pupthonin e sa s’na i çanin kraharorët imcakë. Rruga për atje, zgjedhja e vendit ku do të uleshim, përgatitja e zonave për çdo grup nxënësish (prapë, me zyshën kujdestare që vendoste për ne) ishin procedura që shijoheshin në çdo copëz dhe shumë ngadalë, si një copë çamçakëz i ri që sa e kishe futur në gojë. Pastaj ishte të ulurit mbi bar, në diell a nën hije peme sipas motit, dhe era e pagabueshme e tërfilit lulebardhë në barin e Liqenit. Kurorat me luledele vinin kur ishim rehatuar. Mimozat e kodrinave të Liqenit, që zverdhnin tek-tuk, s’dinin si të mbroheshin atë ditë. I shqyenim me dashuri, të mjerat. Pastaj ishte koha që secili të hapte bukën e drekës, që çdo kalama e kishte marrë me vete. Ose thuajse secili. Ke marrë bukë me vete apo jo? Pjesa “me vete” duhej thënë patjetër. Një erë si asgjë tjetër ajo e “bukës me vete”. Atyre që s’kishin bukë me vete, u jepte pjesë nga e vetja zysha, dora vetë!

Tani që shkruaj, ndiej në hundë erën e Shkollës së Kuqe. Një erë që nuk ishte vetëm e saj. Të gjithë shkollat e mbanin atë erë, fillore, 8-vjeçare e gjimnaze. Kur isha e vogël, mendoja se ishte era e shkumësave, por shpejt nisa të dyshoj. E librave dhe fletoreve? Nuk di çfarë ishte. Të ketë qenë era e kalamajve?! Se ne të gjithë vetëm nga një herë në javë laheshim komplet! Nuk besoj, sepse kopshtet kishin një erë krejt tjetër nga shkollat, edhe ajo uniforme ama, por ajo lidhej me një gatim të caktuar nëpër kuzhinat e kopshteve. Por kur ktheheshim në verë nga pushimet dhe hynim për ta bërë sefte vitin e ri shkollor dhe që të blinim “librat e rinj” (që në një pikë ishin libra të përdorur), ajo erë ishte sa dehëse, aq edhe ndjellëse frikërash. Në të jetonin ngjitur gjithë qejfet dhe hareja e të qenët në grup me moshatarë, aq sa edhe frika e “të ngriturit në mësim”, e provimeve, e tensioneve dhe turpërimeve. Ishin frikëra me një lokus fizik të qartë: zinin vend nën stomak diku përreth kërthizës, si një qerthull që shtrëngonte lehtë e s’lëshonte, derisa i largoheshe përgjatë një rrezeje rrugore që shkonte nga shkolla te rrugica ku luaje me kalamajtë e lagjes.

Unë isha “gocë zyshe”. Një tjetër entitet fort i njohur edhe ky, çuditërisht shumë më i njohur se ai “çun zyshe”. Nuk besoj të ishte kështu se kish më pak çuna se goca zyshe; ishte thjesht se gocat e lagjeve tiranase druheshin të përflitnin apo gjujshin çunat e zyshave. Çunat e lagjeve këtë sëkëlldi nuk e kishin hiç. Por ‘gocat e zyshave’ edhe mbroheshin me kujdes nga lagjja vetë, llafet dhe thumbat u hidheshin më të matur, hollohej ideja dhe fjala, aq sa të mos lëndonte dhe prekte; se te lagjja jote ti ishe e paprekshme. Ecje rrugës me një të vetëndier, që i bënte muret përgjatë rrugës që bënin sehir se s’mund të mos bënin, të merrnin pakëz jetë, edhe ata. Dukej se gocat e zyshave ishin spërkatur me pak cikla ari mbrojtës prej atij që u atribuohej me bollëk në lagje mamave të tyre. Më bëri përshtypje kur hymë në vit të parë në universitet dhe e pashë veten në një klasë me 11 goca tiranase, që, në mos të gjitha, shumica ishin goca zyshash. Mamatë-zysha ndiheshin mirë për profesionin e vet – donin edhe gocat e veta të ndiqnin të njëjtën rrugë. Mbaj mend që, kur isha kalama, nga lojërat e preferuara ishte edhe “loja zyshash” – A luajmë zyshash? Nuk m’u nda.

Ero l’ultimo della classe, il primo in corridoio… Isha i fundit i klasës…. Dëgjoj një këngë italiane që rastësisht futet në këngët e zgjedhura për të shoqëruar darkën sonte. Muzika është mediokre; edhe këngëtari. Por ka diçka shumë italiane, shumë fundi i viteve ’60 dhe fillimi i 70-ave. Një lloj muzike që mua më shkrin, edhe pse e shtyj tutje me sqimë snobiste. Shumë nga fillimet e Adriano Celentanos janë tamam ashtu. Muzikë e keqe, por një mall i madh. Është ajo që më bën të nis e të shkruaj këtë copë. “I fundit i klasës”, një koncept i tmerrshëm i shkollës së dikurshme. Vinte në binom emëror të qëndrueshëm krahas me “të parin e klasës”. Kush është e para apo i pari i klasës te ju? Kësaj radhe ma merr krejt mendjen ideja e të fundit të klasës. Ishin njerëz, zakonisht çuna, por qëllonin edhe goca. Çfarë koncepti poshtërues?! Kush shpikte pranga kaq të ashpra, tortura kaq çnjerëzore, e kush i legjitimonte më pas?! Mësuesit, prindërit, ne vetë? Nuk mundem ta ndaloj mendjen të kërkojë kush ka qenë i fundit i klasës nëpër shkolla të ndryshme ku kam kaluar. Më vjen zor nga vetja dhe nga padrejtësia. Gocave të mia, rritur në një ambient më jopenalizues, kur u tregoj, lebetiten. Është nxënës i mirë, është nxënës i dobët, madje “i keq”… “Ai është ngelës. Tre vjet në një klasë”. A je vetëm shumë mirë me mësime apo je edhe e para e klasës? Apo e para e shkollës? Fare pak familje kishin fatin dhe kulturën të mos kishin lidhje me këto shtresëzime e grupime vrastare sipas “shkëlqimit” mendor e moral. Të tjera shtëpi s’ua kishin aq vaktin e takatin këtyre diskutimeve, se kishin prindër që robtoheshin në punë mizerabël, dhe aq u bënte për reston. Por shpesh ky mentalitet ishte normë në lagje e në shkollë.

E gjithsesi, të fundit e klasës kishin po atë dashuri e mirënjohje për zyshat e veta si edhe të parët e klasës. Mund edhe të hanin ndonjë flakërimë tek-tuk. Por, vetëm sepse “e meritonin” dhe “u bënte mirë”. Ata kujtojnë sot vetëm ditët e bukura prej shkollës dhe mësuesve, që, me kohë, bëhen edhe më të bukura. Se jemi njerëz: harrojmë, mosha na zbut e na bën të dobët dhe na pëlqen të ruajmë vetëm atë që s’na vrau dhe që u ëmbëlsua, edhe pa qenë kurrë e bukur. Jemi edhe qenie sociale e historike: na bëjnë rrethanat, nisim e imitojmë njëri-tjetrin. Prapë harrojmë. Sidomos, harrojmë. Por, për fat, edhe ndryshojmë, qëllon që bëhemi esëll dhe kuptojmë dëmin që bëjmë, na rritet sensi kritik, na hapen sytë, kuptojmë thelbin e ndëshkimit, nuk e duam më hidhësinë. Bëhemi të drejtë. Është çasti kur nis e luan zyshash me veten tënde dhe i jep vetes mësimin më të mirë, atë prej njeriu.

© 2024 Eda Derhemi. Të gjitha të drejtat janë të autorit. Imazhi në kopertinë është përfytyruar me Midjourney.