Më dërguan një poezi të hershme të I. Kadaresë në botimin e saj të parë te një revistë e kohës, ku ky autor prezantohet si “student i vitit të 3-të, te Gjuhe/Letërsi 4 vj.” (falënderoj Etleva Domin). Po i sjell imazhin dhe tekstin të tejshkruar këtu më poshtë:

I. KADARE
– Student i vitit të III-te Gjuhe/letërsi 4 v.-

NË TAVOLINËN E STUDIMIT

Sonde tok me fletoret lash mënjanë
Priftët e ngrysur q’i çfletoj çdo natë:
Buzukun, Budin, Bardhin e Bogdanë.
Mbi grushte kokën ç’e mbështeta gjatë…
Më falni o të vjetër famulltarë,
Tani që shndriti hëna plot mendime,
Në Shqip, nji nipi juaj, disa radhë
Do shkruaj për të parën mike time.

Poezia pat dalë në revistën “Pedagogu i ri” (nuk e verifikoj dot, nëse ka dalë te Ëndërrime dhe në ç’format); më pas, me sa kam mundur të verifikoj, është përfshirë në vëllimin “Kadare, Vepra poetike”, Onufri 2018, nën titullin “Motive studenteske”, e ndjekur nga një krijim i ngjashëm i së njëjtës periudhë, “Poesia et narratus”.[1]

Po shkruaj dy fjalë – duke e trajtuar këtë vepërz si fotogram të një manifesti krijues nga kush po gatitej të bëhej një nga poetët më në zë të shqipes.

Më nxit veçanërisht natyra prej manifesti e tekstit, mënyra si e sheh poeti veten, në orientim me pararendësit e vet dhe traditën kulturore; dhe më duket domethënës identifikimi i kësaj tradite në katër B-të e mëdha të letërsisë së vjetër shqipe: Buzuku, Budi, Bardhi dhe Bogdani.

Paçka se vepra e tyre nuk ka qenë mirëfilli letrare, me pak përjashtime, si vjershat e Budit ose pasazhe të ndryshme nga teksti i Bogdanit.

Me gjasë, Kadareja student – i ardhur nga një mjedis social provincial si ai i Gjirokastrës, pa shumë ekspozim ndaj katolicizmit – pat rënë në kontakt, në lëndën e filologjisë shqipe, me këta autorë përndryshe pak të njohur për lexuesin shqip dhe e ka marrë në sy ta futë veten në shoqërinë e këtyre “priftëve të ngrysur q’i çfleton çdo natë”.

Këta emra – dhe vepra e tyre – i japin gravitas përpjekjes letrare dhe shkrimit shqip; madje, në mënyrë gati paradoksale, e autorizojnë poetin që t’i kthehet pastaj poezisë romantike dhe të shkruajë “për të parën miken time”, me cilësinë e “nipit të tyre”.

Në kuptimin që autori lirik u kthehet këtyre “perëndive letrare” dhe u kërkon leje – “më falni o të vjetër famulltarë”… I vetëdijshëm për kalimin nga shqipja “filologjike” e traditës, tek ajo e poezisë bashkëkohore, ku i thuret vargje hënës dhe mikes; në një përpjekje për të kaluar nga “ngrysja” e autorëve të traditës, te “shndritja” e Hënës plot mendime.

Për Kadarenë tekstet e vjetra shqipe flasin “priftërisht”; famulltarë, i quan ai katër B-të e traditës dhe “priftërimi” i duket si një inicim i detyruar, në rrugën që e shpie te poezia shqip – me autorët e vjetër si kujdestarë të “grigjës” letrare që do t’i ndiqte në kohë. Në këtë kuptim, pranimi konvencional i autoritetit të traditës, qoftë edhe thjesht nëpërmjet dialogut të improvizuar me ta dhe apostrofimit, e lejon që pastaj të dalë nga ky kafaz i filologjisë, gramatikës, “shfletimeve”, për t’u marrë me çfarë i pëlqen më shumë.

Edhe pse, brenda kufijve të poezisë vetë, e sheh me vend të rrëfejë vetëm procesin e distancimit prej “etërve”, por jo rezultatin e këtij procesi.

Njëherazi, e thekson se do të shkruajë “në shqip”, a thua se ka qenë në pozicionin për të zgjedhur; për mua, kjo “në shqip… disa radhë do të shkruaj”, duhet lexuar diçka si “në shqipen tuaj”, dhe njëherazi si pranim i faktit që pa shqipen e ngrysur të B-ve, kjo tjetra, lirike dhe romantike, mbase nuk do të lëvrohej dot.

Por poemthi i Kadaresë mbetet brenda gardhit të letërsisë “filologjike”; është shkruar me një 11-rrokësh gati perfekt[2], dhe që habit edhe më fort, po të mbajmë parasysh se vjen prej një studenti të vitit të 3-të Gjuhë-Letërsi; është tejet e vështirë që të gjesh sot poet në gjendje të shkruajë kështu, që ta zotërojë xhanëm edhe si teknikë (mes përkthyesve ende gjen); dhe as nga radhët e atyre që – të themi – e dallojnë 11-rrokëshin nga 10-rrokëshi.

Autorët e vjetër si autoritete letrare, 11-rrokëshi si varg libror në poezinë shqipe (i ardhur edhe ai, si autoritet metrik, nga letërsia botërore – meqë folklori shqip i ka vargjet trokaike, jo jambike): dy prova me peshë, për soliditetin e fillimeve letrare të Kadaresë, i cili si poet zgjedh të përballet me autoritetet jo mirëfilli poetike, por të fushave fqinjë.

Gjej edhe një lidhje intertekstuale mes këtij krijimi të hershëm, dhe poezisë “Në kishë”, sërish të Kadaresë, të vitit 1961:

Moj plakë me të zeza,
Ç’më shikon me urrejtje,
Vërtet s’jam i krishterë,
Por s’do të ha ungjillët,
Vetëm dua të dalloj nga konstrukti
I Nolit është përkthimi apo i Kristoforidhit.
Si student i filologjisë dëgjoj ungjillin,
Si djalë një vajzë vështroj, me frikë
Sheh flakën e qirinjve
Të flakëve inkuizitorë miniatura;
Ndërsa e ëma bën kryq
Dhe mallkon heretikët.
Vajza herë vështron nga qirinjtë,
Herë nga unë.
“Mirëmbrëma, vajzë!
S’jam Xhordano Bruno”!

Këtu toni vjen i egërsuar, dhe autori lirik na prezantohet si shkelës i paftuar i një hapësire të shenjtë, kinse studiues me pretendime filologjike i ligjërimit “lokal” – “dua të dalloj nga konstrukti/ I Nolit është përkthimi apo i Kristoforidhit”, thotë ai, çfarë të bën të mendosh për një kishë ortodokse, por pastaj, dy vargje më tutje, ndesh lexuesi me “flakën e qirinjve të flakëve inkuizitorë miniatura”, ku fjala “inkuizitorë” shpie te historia e kishës katolike, siç shpien atje edhe fjala “heretikët” dhe, më në fund, kujdesi i autorit lirik për t’u distancuar nga Giordano Bruno; çfarë lë të kuptohet sikur hyrja e poetit në kishë mund të krahasohet njëfarësoj me rolin disruptiv të heretikëve në historinë e Kishës si organizatë. Vjersha vetë më tingëllon tani qesharake dhe më sugjeron kuadro të një filmi komik bardhezi pa zë; nuk gjej dot arsye pse një grua besimtare do të mallkojë heretikët në kishë; dhe fakti që autori lirik kujdeset të thotë “s’jam i krishterë”, e përjashton vetvetiu nga rreziku për t’u identifikuar si heretik.[3]

*

Gjithsesi, dhe për ta mbyllur këtë parantezë intertekstuale, te “Në tavolinën e studimit”, shoh një koincidencë mes stilit të Kadaresë të lexuar nga lartësitë e së sotmes dhe tipografisë relativisht primitive të revistës ku u botua ajo origjinalisht, dhe që ngjan me atë të trakteve të shaptilografuara të Kohës së Luftës – në të dy herët, dallohen fillime. Edhe drejtshkrimi i origjinalit sot ka fituar nuanca të një fotoje të vjetruar. Disa klishé karakteristike, si “kokën ç’e mbështeta gjatë”, ose fjalë mbushëse, të tilla si “hëna plot mendime”, fjala “mike” për të dashurën; të gjitha këto dëshmojnë njëherazi jo vetëm një zë që kërkon të dëgjohet edhe duke u konformuar, ose duke paguar tarifën e detyruar për kë kërkon qytetarinë letrare, por edhe dëshirën e pafshehur të autorit që, gjithë duke i përkitur një tradite poetike, të luajë edhe ai një rol po aq udhërrëfyes në poezi, sa ç’kanë luajtur katër B-të e mëdha, në historinë e të shkruarit shqip.

Dhe sa për marrëdhënien aktuale, të Kadaresë student dhe më pas shkrimtar, me tekstet e vjetra shqipe, për këtë veç mund të spekulohet; vështirë që autorët e vjetër të kenë qenë për të diçka më shumë se place-holders, ikonat e nevojshme të kishës letrare kombëtare, madje “etërit” e kësaj kishe; në veprën e mëpasme, përfshi edhe atë në prozë, autorë si Buzuku do të shfaqen tek-tuk, me funksione konotative ose gjithsesi ornamentale, si shenja të vetvetes, të përdorura për të identifikuar kontekstin; kështu ndodh, për shembull, tek Ura me tri harqe, e cila i paraqitet lexuesit kinse si e shkruar “në shqipen e vjetër”, një artific që përfton njëherazi vijueshmëri dhe distancë. Si student i filologjisë, Kadareja do të ketë lexuar dhe analizuar pjesë në shqipen e vjetër, krahas me shpjegimet përkatëse; por gjithnjë të shkëputura nga funksionet mirëfilli fetare-liturgjike të atyre teksteve; dhe ndjeshmëria e tij e pazakontë, prej poeti, ndaj pasurive dhe nuancave gjuhësore do ta ketë ekspozuar ndaj misterit të shenjave të kohës në shqipe, ku mosha gati-gati vjen e njëjtësohet me natyrën (“Ç’të bëj, po them me veten time/ në këtë orë të vonë të muzgut/ kur qerrja baltërave bën shkrime/ të lashta si të Gjon Buzukut.” – Pa ty, 1963). Mbase vështirësia e tij për t’u angazhuar drejtpërdrejt, filologjikisht, me tekstet, e ka ndihmuar për t’i këqyrur këto si shenja të mistershme dhe madhështore, jo vetëm të së vjetrës, por edhe të një historie alternative, të ndërprerë nga pushtimi osman i Ballkanit; çfarë edhe e bën letërsinë e vjetër shqipe papritmas “cool” (në thelb, kjo do të përligjë edhe vëmendjen e autorit poet ndaj tyre, krahas mundësisë që ai mund t’i përdorë katër B-të edhe për të impresionuar miken).

Këto poezi, ku subjekti lirik i drejtohet një autoriteti – që mund të jetë një perëndi, një muzë ose figurë e shenjtë, një autoritet politik ose moral, një njeri i dashur, fundja edhe një interlokutor çfarëdo – i gjen që në fillimet e letërsive; nëpërmjet një klisheje të tejdukshme, ato i japin një strukturë pragmatike jo vetëm tekstit, por edhe vetë qasjes së subjektit, duke e vënë në lidhje me pika kulturore “orientuese”. Te vjersha këtu, autori – gjithë duke u identifikuar si student – zgjedh të komunikojë me autorët e vjetër të shqipes, për t’i gjetur një gjeografi gjakimit të vet krijues.

Për aq sa mund ta marr poezinë si manifest krijues të autorit dhe si rrëfim (konfesion) të gjendjes së tij shpirtërore, përballë një autoriteti ende të padepërtueshëm dhe aq më pak të kontrollueshëm, si ai i kishës në traditën kulturore shqipe, kam përshtypjen se Kadareja po tundohet ta shohë këtë marrëdhënie të tij me katër B-të si një lloj sfide – rolin e priftit katolik, si pishtar i kulturës, tanimë do ta pretendojë “poeti”, madje i pajisur me licencën e “inxhinierit të shpirtrave njerëzorë”. Nëse është kështu, misioni i tij ambicioz është të veprojë – artistikisht – edhe ai si autor “i vjetër” për brezat që vijnë.

© 2024 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat janë të rezervuara. Imazhi ilustrues në kopertinë është realizuar me Midjourney. Imazhet e tjera në tekst janë dërguar nga E. Domi.

[1] Ti për mua mendohesh, më shkruan,
Kur e qetë n’oborr bie nata,
Kur e vetme, plot ëndrra, ti ruan
Si rrëzohet në kopsht gjeth’i thatë.
Ti mendohesh kur hija vjeshtishte
Mbulon kopshtin dhe fryn erë e ftohtë…
Kurse unë në orë të latinishtes
Të mendohem për ty gjej kohë.

Nga pikëpamja metrike (dhe jo vetëm, nuk ka ngjashmëri mes këtyre dy poezive – e dyta, “Poesia et narratus”, ndjek më shumë një ritëm amfibrah dhe gjithsesi pa lidhje me 11-rrokëshin. Bashkimi i tyre në një poezi të vetme më duket i papërligjur.

Në shënimet që shoqërojnë vëllimin, lexoj:

“Në këtë vjershë, dashuria, e palidhur me motive shoqërore ose politike, siç ndodhte zakonisht në poezinë e kohës, trajtohet si mëkatnim. Por për mëkatnimin i kërkohet ndjesë jo një force shoqërore të kohës, por katër autorëve të vjetër shqiptarë, të katër priftërinj katolikë.”

Kështu siç është shkruar, shënimi i referohet vetëm pjesës së parë të vjershës; teksa pjesa e dytë aludon për traditën e katër B-ve ndoshta vetëm nëpërmjet “orës së latinishtes”. Marrëdhëniet e Kadaresë student me latinishten nuk duhet të kenë qenë nga më të mirat, megjithë tërheqjen e tij – gjithë jetën – pas kulturës dhe kishës katolike, në hapësirë dhe në kohë.

Ka arsye, besoj, për të formuluar një hipotezë se kisha (kryesisht katolike), prania e saj aq hijerëndë në historinë e shqiptarëve dhe të botës i është shfaqur Kadaresë si një botë që e ka joshur fuqishëm me prestigjin e saj, por edhe para së cilës është ndier si i jashtëm, outsider, për të mos thënë parvenu; dhe të cilën ai e ka identifikuar, pavetëdijshëm, me filologjinë klasike, latinishten dhe gramatikën, të gjitha këto lëndë me të cilat nuk është ndier mirë gjatë viteve të kaluara si student i degës gjuhë-letërsi. Të njëjtin ankth dhe kompleks ndaj kishës e gjen edhe te personazhi i priftit, në romanin Gjenerali i ushtrisë së vdekur. Nga ana tjetër, gjatë një interviste dhënë revistës “Hylli i Dritës”, Kadareja i vonë ka thënë: “Nderimi im për krishtërimin shqiptar, e sidomos për atë katolik, e ka zanafillën jo në frymëzimin fetar, por në nderimin tim për letërsinë shqipe dhe atë europiane, rrënjët e të cilave ishin të pandara nga qytetërimi i krishterë.”

[2] Një poet nuk është e thënë të shkruajë me varg të rregullt, por unë ende besoj se duhet të dijë si ta bëjë këtë – njëlloj si piktori abstrakt, që duhet të kalojë nëpër shkollën e vizatimit dhe të pikturës “realiste”; meqë vetëm ashtu mund të thotë pastaj se ka zgjedhur të jetë kështu dhe ashtu, ose të distancohet nga kjo ose nga ajo. Një njeri që nuk di të vizatojë, nuk është – për këtë arsye – artist jovizual apo abstrakt.

[3] Ka shkruar për këtë poezi Çelo Hoxha:

Në poezinë Në kishë (1961), kisha përshkruhet si një institucion mesjetar. Për poetin flaka e qirinjve në kishë është flakë e inkuizitorëve. Ai përshkruan një grua me “të zeza”, një vajzë të frikësuar që shikon herë qirinjtë dhe herë studentin e filologjisë (poeti). Studenti nuk është besimtar, ai ka shkruar aty të shikojë kush e ka përkthyer ungjillin. Plaka, e ëma e vajzës, “bën kryq/ dhe mallkon heretikët”. Mesazhi i kësaj poezie është ky: kisha është pengesë e dashurisë së lirë. Heretikët janë gjuetarët e vajzave. Nëna është armiku i heretikëve, kurse vajza viktima e “obskurantizmit”. Në fund, studenti përshëndet vajzën në kishë dhe gjithë ato që lexojnë poezinë: “Mirëmbrëma, vajzë!/ S’jam Xhordano Bruno.” Ky është imazhi i fundit që lexuersi merr me vete: kisha dhe një shkencëtar i djegur në turrën e druve prej saj. Realiteti, në fakt, ishte ndryshe. Ngjashmëri me institucionin e inkuzicionit kishin komitet e partisë, shkollat dhe universitet, ministria e kulturës, e gjithë të tjerat që dogjën libra, ekzekutuan klerikë, ndëshkonin pa mëshirë çdo mendim jokonformist me ideologjinë komuniste.
(Marrë nga ky blog: https://gentibasha.wordpress.com/2013/05/30/refleksion-mbi-vepren-e-nje-ateisti-ekstremist-te-zbutur/).

Edhe pa u pajtuar me këtë lloj leximi të veprës letrare, unë poezinë në fjalë do ta quaja thjesht të dobët, në mos edhe të shtirur; një nga ato krijime për të cilat katër B-të e mëdha duhej ta kishin refuzuar lejen.