MOSBOTIME

Shumë vjet përpara, në fund të vitit të tretë të studimeve në UT, më kishin çuar të jepja një muaj mësim letërsi në shkollën e mesme të përgjithshme “Sami Frashëri”, në Tiranë – si KANDIDAT. Kjo praktikë pedagogjike ishte pjesë e lëndës së didaktikës, nëse nuk ngatërroj gjë.

Efekti i të kthyerit, si gjysmë-mësues, te një shkollë ku vetëm katër vjet më parë kisha qenë nxënës; madje edhe mësuesja, orët e së cilës mora (“zysh Ana”) kish qenë kujdestare e klasës sime, më shfaqej si një lloj daljeje e paautorizuar nga vetja.

Gjithsesi, një ditë u bëra kurioz me dy goca të ulura në bankë të fundit, që këmbenin mes tyre fletë të shkruara me dorë; m’u dukën si tekste këngësh – në atë kohë unë kisha filluar të mblidhja tekste këngësh të Beatles-ve – dhe u afrova të pyes se ç’i kishin.

Me pak hezitim, më thanë se ishin “poezi të pabotuara të Ismail Kadaresë.”

I mora në dorë: të qëndisura në fletë me shkrim të bukur e të drejtë, këto vepra artizanale meritonin admirim. Dhe nuk besoj të ketë poet, që të mos mallëngjehet kur ia trajtojnë veprën ashtu.

Por poezitë që kishin këto vajza nuk ishin të pabotuara. Të Kadaresë, vërtet, por relativisht të hershme – me gjasë të nxjerra nga vëllimi “Shekulli im”, i njëzet vjetëve më parë dhe që nuk gjendej lehtë në qarkullim. Nuk ishin poezi me uzina, antena dhe lokomotiva, por vargje më lirike, më intime, si të nxjerra nga një sirtar i parfumuar.

Meqë i kujtonin të pabotuara, nxënëset e mia i shijonin veçanërisht, sepse u dukej sikur po përjetonin diçka ekskluzive; diçka si origjinën e fshehtë të “Ca pika shiu ranë mbi qelq…”.

Kadareja në ato vite po nderohej zyrtarisht si një nga poetët “kombëtarë”, falë poemave të rënda “Përse mendohen këto male”, “Shqiponjat fluturojnë lart” e ndonjë tjetër, që na detyronin deri edhe t’i mësonin përmendsh – të paktën për provimin e maturës, por jo vetëm. Kur botonte ndonjë “cikël” te Drita, e merrte vesh i madh e i vogël. Ende nuk ishte krijuar bindja se “si poet nuk është gjë, si prozator po”, që u kristalizua më pas.

Të kishe në dorë vjersha të tijat “të pabotuara” ishte ëndërr sublime e çdo amatori të poezisë.

Tekstin gocat ua kishin kopjuar me dorë, dhe mbase më shumë se një herë. Kaligrafia e kujdesshme, disiplina e renditjes së rreshtave në strofa, krijimi i një dokumenti në thelb unik, ndarja e tij brenda një rrethi të ngushtë – të gjitha këto krijonin një mjedis ideal për leximin poetik.

Kam lexuar më pas që poetët në Bashkimin Sovjetik, nga Majakovski te Jevtushenkoja, nuk mjaftoheshin me publikun lexues dhe i deklamonin poemat e tyre në teatro e në stadiume. Teksti i arrinte Tjetrit nëpërmjet zërit, dhe poeti që fliste në skenë, para mijëra syve, veshëve dhe trupave të fërgëlluar, e kapërcente pa shumë vështirësi murin që ndan predikuesin nga apostulli.

Ajo lloj poezie u dhuronte të gjithëve një moment të ekstazës spirituale; të ngjashme me atë që përjetojnë sot njerëzit në një koncert të madh rock-u.

Në Shqipëri nuk kam dëgjuar të dilnin poetët në teatro a stadiume; nuk i përfytyroj dot, as ata të shkollës sovjetike – nga Dritëro Agolli te Llazar Siliqi e Ismail Kadareja vetë – që t’i interpretonin me zë të lartë vargjet e tyre. Ndoshta me këtë ka lidhje edhe ajo që poezia shqipe e viteve 1960 e këtej, ishte vizuale, i drejtohej më shumë syrit se veshit (ndryshe nga, të them, ajo e Nolit).

E megjithatë, dora që kish kopjuar poezitë e hershme të Kadaresë, duke i trajtuar si të rralla e të vyera, kish marrë pjesë edhe ajo në përmasën mistike të letërsisë; sepse kish vepruar – kish kujtuar se vepronte – jashtë kanaleve zyrtare të qarkullimit letrar. Aso kohe tek ne, ndryshe nga ç’ndodhte në Bashkimin Sovjetik dhe gjetiu në Lindje, nuk kishte samizdate, botime letrare private, jo vetëm tekstesh subversive dhe dekadente, por të tilla edhe nga thjesht mënyra si përftoheshin dhe qarkullonin në kanalet gjysmë private. Fleta me një poezi pushkiniane të Kadaresë, të bukurshkruara me pasion, funksiononte, megjithatë, një lloj samizdati. Qarkullonte pa marrë bekimin e autoritetit letrar – mes lexuesish që, ngaqë i kishin gënjyer ose kishin gënjyer veten, i kujtonin për letërsi sirtaresh; kode të fshehta për të depërtuar në misterin e poetit të madh që kishte Shqipëria.

Paçka se atë kohë shkruhej vërtet letërsi sirtaresh, gjëra që mbaheshin sekret, jo vetëm të pabotuara por edhe të pabotueshme; poezi dashurie dhe vuajtjeje, imitime poetësh italianë romantikë të Paraluftës, kopje me dorë të vargjeve të Fishtës; ose edhe thjesht ankime, ofshama, shfrime njerëzish që vuanin, ngaqë ishin në burg, në internim ose edhe të ndryrë në vetmi dhe në heshtje; njerëz që i kishin persekutuar, dhe ua kishin vrarë lirinë; përfshi edhe lirinë për të botuar. Kish magjinë e vet akti i të shkruarit të një poezie, që ti e dije se nuk do të të botohej; e kam provuar edhe vetë. Ngaqë zakonisht atë lloj krijimi nuk ia tregoje kujt, teksti në fletë nuk e lëshonte statusin e një lutjeje të heshtur.

Si vallë do të arsyetohej dhe përligjej Kadareja i poezive të pabotuara? Çfarë mund ta kish penguar, poetin tonë të madh të studiuar në shkollë, të mësuar përmendësh e të recituar e të nderuar anembanë, që t’i botonte? Vallë ta dinte tani që këto poezi, edhe pse “të pabotuara”, e kishin gjetur tani mënyrën për të qarkulluar? A nuk e bënin më të pluhurt, statusin e poetit, këto vepra të mbetura në dorëshkrim? A nuk e afronin më shumë me ne të tjerët? Doja fort të besoj se këto pyetje ia bënin vetes vajzat e “Sami Frashërit”, kur i kopjonin dhe i shkëmbenin tekstet “e ndaluara”.

Mendoj se të gjithë ne, të kapur në një kulturë të sunduar nga disiplina dhe pushteti i JO-së, e ndienim njëfarësoj, edhe pse në masë të ndryshme, nevojën që ka arti, përfshi këtu edhe poezinë, për ta pasur një pjesë të vetën të nënujshme, të errët, të refuzuar, subversive, të dënueshme. Gjykonim se Kadareja dhe të tjerë poetë që admironim, me siguri kishin krijuar edhe gjëra të tjera, të mrekullueshme, që nuk i botonin dot; për shumë prej nesh, pamundësia e botimit të një zhgarravine përjetohej, ngushëllueshëm, si garanci e cilësisë së saj eprore. Teksti i pabotuar ngaqë i pabotueshëm shoqërohej në mendjen tonë me xixëllimën, sado të largët, të vlerave sublime që regjimi na i refuzonte.

Nuk paskësh qenë kështu. Kemi lexuar, pas 1990-ës, plot vepra të mbetura dorëshkrim, të mbijetuara në dorëshkrim, ngaqë autorët nuk i kish lejuar regjimi që të botonin, ose të paktën nuk i kish lejuar që të botonin asi gjërash; një pjesë e mirë e tyre nuk kanë bindur. Kam filluar të dyshoj se shumë nga ato të shkruara që nisen për letërsi, nuk janë ende letërsi, pa u përfshirë dhe trajtuar në një proces të rregullt botimi – edhe Kadareja vetë, tekstet që i pat mbajtur në sirtar a që ia kishin refuzuar, nuk i kish të nivelit të teksteve të tjera. Botimi mundëson edhe që një vepër t’i shkojë lexuesit anonimisht, me rrugë normale – gjë që nuk ndodhi, bie fjala, me një shkrimtar përndryshe aq prolifik, sa Kasem Trebeshina (por mund të përmendja emra pa fund). Ka gjithnjë diçka të trishtuar te një dorëshkrim i vjetër – i refuzuar. Më bëhet ta krahasoj me partiturën e një simfonie, që nuk u luajt nga asnjë orkestër; a me skenarin e një filmi, që nuk u xhirua dot.

Kam edhe unë dorëshkrime (kush nuk ka?); gjëra pa ndonjë peshë. Kur e detyroj ndonjëherë veten të ulem dhe t’i shfletoj, gjithnjë më duket sikur vlera e tyre, sot, është të shërbejnë si dëshmi e gjendjes sime shpirtërore, në kohën kur i krijova; dokumentim i një periudhe që nuk se ka nevojë të dokumentohet. Arti i tyre më përzihet me nostalgji dhe me ankth; siç ndodh me fotografitë e moçme: e pamundur t’i shohësh dhe të mos mendosh për vdekjen.

Ndoshta këto shënime mund të ndihmojnë edhe për t’i dhënë përgjigje pyetjes se çfarë ndodh kur një grusht fjalësh shndërrohet në poezi dhe se ku ndodh pikërisht ky shndërrim. Ne marrim të gjithë pjesë në magji, me role të ndryshme, por pa i kuptuar mirë rolet e të tjerëve që mundësojnë tonin; përveçse që disa prej nesh kanë fat si lexues, kur ndeshen me një poezi që ua lëviz telat; dhe disa pak të tjerë, fare pak, kanë fat si autorë, kur ua kopjojnë të tjerët vargjet në të pastër, me shkrim të bukur, gjithë duke i shqiptuar nën buzë. Sado misterioz, ky proces nuk mund të rroket, pa një sfond prej dorëshkrimesh të fjetura, të prishura nga mosha dhe lagështia, të ngjitura mes tyre si të varrosurit e përqafuar.