Pat shkruar Milan Kundera te “L’art du roman”:

Romancier, thotë Flaubert-i, është ai që dëshiron të zhduket pas veprës së vet. Të zhdukesh pas veprës sate, do të thotë të heqësh dorë nga roli i njeriut publik. Sot kjo nuk arrihet lehtë, sa kohë që gjithçka që ka edhe një grimcë rëndësie duhet të kalojë nëpër skenën aq të tepër-ndriçuar të mass mediave, të cilat, ndryshe nga ç’këshillonte Flaubert-i, e bëjnë veprën të zhduket prapa imazhit të autorit. Në një situatë të tillë, së cilës askush nuk mund t’i shpëtojë krejtësisht, kjo vërejtje e Flaubert-it më lexohet gati si paralajmërim: duke pranuar rolin e njeriut publik, romancieri vë në rrezik Veprën e vet, që rrezikon të konsiderohet si një shtojcë e thjeshtë e gjesteve të tij, e deklaratave, pozicionimeve. Mirëpo romancieri nuk është zëdhënës i askujt, madje do të shtyhem deri atje, sa të them sa nuk është as zëdhënësi i ideve të veta. (…)

Hermann Broch për veten, Robert Musil-in, Franz Kafka-n: “Ne, që të tre, nuk kemi biografi të mirëfilltë.” Çfarë nuk do të thotë se jeta e tyre ishte e varfër nga ngjarje, por se ajo jetë nuk ishte e destinuar të binte në sy, të ishte publike, të bëhej biografi. Nabokovi: “E kam zët të fut hundët në jetën e vyer të shkrimtarëve të mëdhenj dhe kurrë nuk do të ndodhë që një biograf të shohë poshtë vellos së jetës sime private.” Dhe Faulkner-i dëshiron të “anulohet si njeri, të mënjanohet nga historia, të mos lërë atje asnjë gjurmë, asgjë tjetër veç librave të shtypur” (vini re: libra dhe të shtypur, pra asnjë dorëshkrim i lënë përgjysmë, asnjë ditar, asnjë letër).

Ëndërroj për një botë ku shkrimtarët të ishin të detyruar me ligj që ta mbanin sekret identitetin e tyre dhe të përdorin pseudonime. Tre përfitime do të vinin nga kjo: kufizimi rrënjësor i grafomanisë; pakësimi i agresivitetit në jetën letrare; zhdukja e interpretimit biografik të një vepre.

Sipas një metafore të Kafkës, romancieri e shkatërron shtëpinë e jetës së vet për të ndërtuar, me ato tulla, një shtëpi tjetër: atë të romanit. Biografët e një romancieri e zhbëjnë, pra, atë që ka bërë romancieri, ribëjnë atë që ai pat zhbërë. Puna e tyre, krejtësisht negative, nuk mund të hedhë dritë as mbi vlerën, as mbi kuptimin e një romani – e shumta mund të identifikojë ndonjë tullë. Në momentin kur Kafka fillon të tërheqë më shumë vëmendje se Josef K., ka filluar edhe procesi i vdekjes postume të Kafkës.

Edhe pse shumë prej nesh e konsiderojnë ende Kunderën “bashkëkohor”, janë mendime të tilla që nxjerrin në pah hendekun që e ndan nga mendësia e sotme dhe galateu i sotëm i shkrimtarit performativ, që gati i përdor veprat e veta si t’i kishte bastun ornamental, aksesor elegance, në shëtitjet e tij bulevardeve të kulturës.

Ka paralele të shënueshme, mes Kunderës dhe Kadaresë – të dy dolën në skenën letrare perëndimore si nënprodukte të luftës së ftohtë, edhe pse nga dyer të ndryshme; të dy u shfrytëzuan politikisht nga Franca, në përpjekjet e saj për t’u pozicionuar në mënyrë unike ndaj Lindjes socialiste; e njëjta Francë që të dy i nderoi si asnjë shtet tjetër, por për t’i lënë pastaj të veniten. Dhe më në fund, asnjë prej të dyve nuk e mori dot Çmimin Nobel.

Ndryshe nga Kundera, Kadareja u angazhua fort në jetën publike, mes të tjerash edhe për të sistemuar imazhin e vet dhe për të negociuar reputacionin e vet politik pas 1990-ës. Bëri mirë a bëri keq, këtë nuk e diskutojmë dot këtu. Ndonjëherë, zelli për të dalë në publik varet nga karakteri i dikujt dhe përfytyrimi që ka për veten; siç varet edhe nga kultura së cilës i përket një shkrimtar dhe nga çfarë pret lexuesi, prej shkrimtarit që adhuron. Është e vërtetë, nga ana tjetër, që as Kundera as Kadareja nuk u bënë figura publike në Francën që i mikpriti, megjithëse të dytit do t’i mbahet mend angazhimi i fortë në mbështetje të Kosovës.

Po t’i besojmë Kunderës, protagonizmi publik i Kadaresë në Shqipëri nuk i ka shërbyer veprës së tij letrare, madje ka interferuar me pritjen e saj prej brezave të rinj. Edhe pse nuk them dot që kjo vepër u reduktua në “shtojcë të gjesteve të tij, deklaratave dhe pozicionimeve”, gjykimi im është se u krijua një e çarë e rrezikshme mes romaneve të Kadaresë, dhe autorit të tyre figurë publike. E rrezikshme, sepse figura publike ka ardhur duke u distancuar nga figura e autorit të atyre romaneve, si funksion i tekstit (i diskursit “kadarejan”).

Nga ana tjetër, duke këmbëngulur që të mbetet relevant në jetën publike të paktën në Shqipëri, Kadareja është treguar më bashkëkohor se Kundera, sa kohë që e ka nuhatur prirjen e sotme kulturore, drejt letërsisë performative; dhe këtu është ndihmuar edhe nga të gjithë ata që e kanë ndërmjetësuar dhe vazhdojnë ta ndërmjetësojnë praninë e tij publike.

(c) 2023 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.