IM ATË DHE MAKINA

“Gjithçka këtu punon si sahat.”
(Shvejku në komisariatin e policisë,
ku e mbanin të arrestuar, pas atentatit në Sarajevë).

Për shkrimin e mëparshëm – Non-Player Characters – u bënë shkas ato personazhe që marrin pjesë në videolojë, por pa qenë “lojtarë”. I kontrollon kompjuteri, siç e shpjegojnë përkufizimet e rëndomta – por më mirë është të thuash se i binden verbazi një algoritmi, duke recituar të njëjtin “skript” fjalësh dhe lëvizjesh.

Dhe ky muhabet të sjell, dashur pa dashur, te nyja e koklavitur e free will-it dhe lirisë sonë për të vepruar; e agjencisë individuale, nëse duam ta quajmë kështu. Jemi mësuar ta mendojmë veten si me “agjenci” të vetvetishme, atribut i rrallë në mos privilegj, përballë objekteve që agjenci nuk kanë, për shembull ky divan i plogët, ku jam ulur tani.

NPC-të më çuan tek ëndrrat dhe enigma se çfarë agjencie kanë personazhet që dalin aty – kush a çfarë i kontrollon, nëse i kontrollon kush; dhe nëse ka ndonjë mundësi (nuk po them ndonjë shpresë) që të zotërojnë ndonjë farë agjencie dhe të mos jenë thjesht NPC, shfaqje të skriptuara; përndryshe, vetë hulumtimi i skriptit të tyre do të magjepste.

Im atë, që më fanitet shpesh në ëndërr, nuk është ai “reali” – sepse sillet ndryshe. Më shumë më shfaqet si hije a prani konceptuale, një lloj parimi organizues të kontekstit, që varet nga vetëdija ime se ai është atje. “Realit” ia mbaj mend mirë skriptin edhe sot, ndërsa këtij të ëndrrës nuk ia rrok dot. Paçka se shumë ëndrra përsëriten, ndjekin edhe ato një formulë në mënyrën e tyre, dhe rimarrin tema, rrethina dhe mundime.

Në jetë im atë – ndjesë pastë – ishte njeri i rregullit, i vijave të drejta, i porosive, i zbatimit, i disiplinës. Kjo ishte edhe strategjia e tij për të mbijetuar, në një botë ku agjencia individuale ekspozonte fatalisht ndaj asgjësimit. Ndonjëherë më dukej sikur e kufizonte agjencinë e vet qëllimisht, për të mos rrezikuar, veten dhe ne të tjerët. Ashtu mbase do ta shpjegoj edhe aversionin e tij ndaj gotës – i rritur në një familje ku rakia shoqëronte çdo bisedë e çdo tryezë, mbase kish parë sa lehtë e shthurte alkooli disiplinën dhe sa joshës e bënte transgresionin. Përveçse mjek në kontakt intim dhe të shenjtë me të sëmurin ku nuk i ndërhynte kush, kish edhe detyra e poste administrative – shef këtu, kryetar atje, përgjegjës këtu, drejtues atje, zëvendës-dekan këtu, kryeredaktor atje… përmes të cilave përfshihej si protagonist në burokracitë e shëndetësisë dhe të arsimit.

Dhe burokracitë, si kudo gjetiu, ia reduktonin individualitetin, duke e nxitur drejt anonimisë, automatizimit, shkrirjes në tërësinë e rregullave; rregulla që nuk kursenin as gjuhën, duke ia veshur me uniformë. Regjimi totalitar i donte kuadrot të tilla që, me çdo akt që kryenin, të konfirmonin edhe besnikërinë ndaj regjimit vetë – nëpërmjet mënjanimit të çdo lirie, përfshi lirinë e fjalës.

Vjen në mendje metafora e ingranazhit, aq të domosdoshëm për “Makinën” e, megjithatë (ose kushedi pikërisht prandaj) të privuar nga agjencia. Çfarë do të thotë të jesh ingranazh? Si mund ta përjetojë ekzistencën e vet ky ingranazh, përveçse si rol (mision?) që ka brenda Makinës? Natyrisht, po ta heqësh ingranazhin, Makina nuk punon më dhe jeta mbarë nuk “rrotullohet” më – por a mund të shërbejë kjo vetëdije e rolit edhe si ngushëllim metafizik për ingranazhin vetë? Çfarë do të mendonte ingranazhi, po të pushonte makina rrotullimin, a do të ndiente prehje, apo do të ndiente vdekje?

Sot burokracitë po rreken t’i zëvendësojnë ingranazhet njerëzore me inteligjencën artificiale: softueri jo vetëm nuk mërzitet nga përsëritja, por edhe nuk ka të drejta (të paktën ende nuk ka): mund ta mbash në punë 24 orë në ditë, 7 ditë në javë. Kur ti merr në telefon shërbimin e klientit të bankës sate (të paktën këtu në SHBA), të përgjigjet një zë “i shtrupëzuar”, që fillon të të orientojë – po të duash të flasësh spanjisht, shtyp një; po kesh probleme me një certifikatë depozite, shtyp tre, e kështu me radhë. Zë që nuk e di se me kë po flet, sikurse nuk e di që po flet. Derisa, më në fund, ia mbërrin momenti që ti prisje me padurim, kur të lidhin me një “person”.

Nuk ka ndonjë dallim thelbësor mes NPC-së në videolojë dhe atij zërit të shërbimit të klientit, që të orienton në menytë dhe të jep ndonjë këshillë tmerrësisht të kotë. Por, siç e ka përjetuar cilido prej nesh, nuk ka ndonjë dallim as mes NPC-së në videolojë dhe atij “personit” që më në fund ngre telefonin për të folur me ty. Softueri zë-kulluar që na përgjigjet në krye, na ushqen iluzionin se herët a vonë do të arrijmë të flasim me “njeriun” – paçka se njeriu në anën tjetër të bisedës është edhe ai i reduktuar në skript, dhe, meqë jemi në temë, ashtu je reduktuar edhe ti, duke shtypur butonat në tastierë të telefonit dhe duke i thjeshtuar eksperiencat e tua në përgjigje të tipit YES or NO.

Por pse përfundova këtu, pasi kisha nisur të flas për tim atë? Ndoshta sepse tim atë ashtu e mbaj mend, që të zgjohej çdo ditë në 6:30 (e shkreta orë me zile), të shpëlante bujshëm fytyrën me ujë të ftohtë në banjë për të dëbuar gjumin, të lidhte kravatën para pasqyrës, pastaj të pinte kafenë turke dhe të nisej për në punë, zakonisht duke përplasur derën e jashtme. Merrte autobusin te Banka, për të shkuar në spital. Besoj se, me t’u futur tek ai tempull të cilit ia kuptonte aq mirë liturgjitë, adoptonte sakaq një paketë tjetër ritualesh. Të njëjtat pyetje personelit, të njëjtat përgjigje, të njëjtat vizita të mëngjesit me të sëmurët, të njëjtat shaka dhe thumba, të njëjtat të qeshura grupi. Çdo devijim nga skripti ishte arsye për alarm. Përkundrazi, përsëritja do të sillte qetësi, tek ai dhe të tjerët.

Më ka ndodhur ndonjëherë ta pikas, për së largu, duke u zhvendosur – të rrethuar nga vartës – në shëtitoren që lidhte Fakultetin e Mjekësisë me Psikiatrikun, duke çarë mes për mes bllokut të madh të spitaleve. Gjithnjë çapitej me ngut energjik, aq sa t’i bënte të tjerët të vraponin; një lloj ecjeje (power walk) do ta kish mësuar që herët, në mega-spitalet labirintike të Moskës, kushedi së bashku me mjeshtërinë për t’u dukur i veshur mirë, edhe kur gjithçka ia mbulonte përparësja e bardhë e kollarisur. Ecte me shprehje prej luterani të rreptë, të instaluar në fytyrë; shprehje e cila i mbetej, jo thjesht për inerci, kur i shfaqesha unë përpara, i arratisur nga një botë anash, me cigare të sapofikur dhe zakonisht me ndonjë kërkesë të ekzagjeruar (por jo për lekë, kurrë për lekë), rrallëherë edhe me ndonjë hipokondri alarmuese. Me kohë, kam realizuar se ajo shprehje paralajmëruese katastrofash të mundshme nuk ishte veçse famëkeqja stiff upper lip, e stoikut që e përballon epërsinë e vet morale në heshtje, çfarë edhe mbase do të përligjte pezmatimin e përgjithshëm të kolegëve përreth – dukshëm të lehtësuar sapo më shihnin mua, a thua se po i shpëtoja nga kushedi çfarë intensiteti inkuizitorial a identifikimi përgjegjësish të pashmangshme (së pari… së dyti… së treti…). Përndryshe, jeta dhe bëmat e tij prej “pater familias” në sistemin e shëndetësisë shqiptare gjithnjë do të mbeten për mua terra incognita (më mirë kështu).

Dua ta përfytyroj – me trishtim – edhe në një mbledhje të zakonshme kolektivi ku të diskutohej një direktivë “madhore” e Komitetit Qendror – për shembull, për kontrollin punëtor e fshatar, të cilit ai aq i druhej (në privat). Atje herët a vonë do t’i duhej të merrte fjalën, si shef klinike a kuadër me përvojë; dhe disa pika konspekti i kish hedhur tashmë, më shkrim të pastër dhe të numëruara me kujdes, te fleta e letrës që shtrëngonte në dorë. Së pari, së dyti, së treti… Por energjinë mendore – dhe intelektuale – e digjte kryesisht në përpjekjet për të mos devijuar nga skripti ligjërimor, për të folur siç duhej a siç pritej. Ingranazhi që vazhdonte të rrotullohej, i ngushur me ingranazhe të tjerë, do të ishte gjithnjë e vetmja shfaqje e pranueshme për Makinën.

Si shumë të tjerë, im atë e kish kuptuar mirë, të paktën me intuitë, rëndësinë jetike të performativit: në publik gjërat duheshin bërë jo për kuptimin a synimin e tyre, por sepse ashtu ishte skripti. Në publik duhet të silleshin të gjithë si ushtarakë. Paçka se burokracia ishte në ato kohë – dhe mbetet edhe sot – faktor qytetërimi; meqë është mirë, për nevojtarin dhe për spitalin vetë, që shtrimet të ndjekin një procedurë të caktuar dhe që vizitat ndaj të sëmurëve të respektojnë orare të caktuara dhe që mjeku t’i shohë pacientët e vet çdo ditë, në orë të caktuara. Organizatat e mëdha kanë më shumë nevojë për ingranazhe se ç’kanë për llafazanë, kanarina dhe hafije. Personeli i spitalit duhet të veshë bluza të bardha dhe të sëmurët pizhame me vija. Shapkat për infermierët duhet të jenë të një modeli të ndryshëm nga shapkat për të sëmurët. Banjat duhen pastruar dy herë në ditë me klor. Pas orës 19:00, asnjë i sëmurë nuk lejohet të rrijë në korridor… Të gjitha këto rregulla, disa prej të cilave mirëfilli rituale, garantojnë – sa herë që zbatohen – riprodhimin e organizatës vetë a të institucionit. Paçka se organizata u kërkon punonjësve që ta reduktojnë humanitetin e tyre dhe “free will”-in, aq sa të shndërrohen dashur pa dashur në NPC.

Nuk të paguajmë për të menduar – ja një batutë me të cilën filmat nuk lodhen kurrë, dhe jo pa arsye.

Më kujtohet si, në vitet 1970 – kur ishte kryeredaktor i Buletinit të Shkencave Mjekësore – im atë e pat marrë në sy të studionte, me zell marramendës, rregullat e drejtshkrimit të shqipes, fill pas Kongresit (atij Kongresi). Te redaksia e Buletinit e kishin me siguri korrektoren teknike për revistën, por im atë korrektores nuk i zinte besë. Donte të sigurohej vetë, që materialet të botoheshin pa gabime; të revistës, por edhe artikujt dhe librat e tij gjetiu.

Gjimnazin e pat kryer në Gjirokastër – dhe nëpërmjet disa luhatjeve që ia gjej sot e kësaj dite, në dorëshkrimet e hershme, e marr disi me mend se me çfarë tekstesh e çfarë rregullash punonin (toskërisht). Dhe universitetin e pat bërë në Bashkimin Sovjetik, çfarë e pat larguar edhe më nga realiteti i të shkruarit shqip. Meqë unë e kam studiuar drejtshkrimin shqip si lëndë në Fakultet, e kuptoj se çfarë i është dashur tim eti, për t’i përvetësuar rregullat e librit hermetik me kapak ngjyrë kafeje. Por ai e bënte me dëshirë; sepse e ndiente që konformimi me ato rregulla – sado ndonjëherë absurde – do t’i jepte një farë kontrolli ndaj realitetit, për të mos thënë një farë pushteti.

Më vonë, kur drejtshkrimin e përvetësova edhe unë “profesionalisht”, më pyeste për ndonjë fjalë: “lojtar shkruhet me ë apo pa ë?”. Zakonisht, pyetjet ia provokonte konflikti i heshtur mes dy alternativave njëlloj arbitrare. Për dikë që jep e merr me Makinën, këto konflikte mund të jenë shqetësuese, në mos shkatërruese. Dhe drejtshkrimi i shqipes ishte thjesht maja e ajsbergut, në një botë të sunduar nga rregullat, por ku mund të merrje frymë vetëm falë përjashtimeve: gatishmërisë për të ndihmuar studentin neurotik që kish fyer komandantin e batalionit në zbor, a për t’ia ruajtur sekretin e dyfishtë një vajze të re, fshehurazi të dyshuar si histerike, por për fat të keq skizofrene. Njëlloj si me nuskat e hoxhës, ndonjë fjalë edhe mund të shkruhej keq, pa u shembur magjia e tekstit. Ndonjë rregull edhe mund të shkelej, pa u ndalur Makina.

Burokracia mund të jetë vërtet motor i qytetërimit, por arti për t’i dribluar sado pak rregullat është ai që na ka ruajtur nga robotizimi total, nga NPC-izimi. Për ta vazhduar metaforën, është vaji që u duhet edhe ingranazheve.

Dhe, po ta mendosh hollë, kjo aftësi për t’i ndjekur rregullat, por me vetëdijen se rregullat do të të shkatërronin ty si agjenci, po të mos jesh gjithnjë i vetëdijshëm për t’i anashkaluar në mos “shkelur nga pak”, kjo aftësi për ta mbajtur distancën, sado minimale, mes teje si ingranazh në Makinë dhe teje si vetëdije individuale, është çfarë nuk e lejon realitetin të shndërrohet i tëri në teatër, duke humbur – mes të tjerash – seriozitetin.

Le të zhvendosemi mendërisht, për një çast, te skena e teatrit mirëfilli, ku aktorët – me fjalë, gjeste dhe veprime – ndjekin një skript të diktuar nga jashtë. Nëse jemi dashamirës të këtij arti, i njohim aktorët dhe i identifikojmë si njerëz përtej rolit që luajnë në atë moment, madje ashtu edhe i vlerësojmë (presim që t’i vlerësojmë). Aktori vetë, edhe pse nuk mund të largohet shumë nga skripti, e ruan një farë lirie në mënyrën si flet dhe si hesht, si merr frymë, si reagon, si zhvendoset në skenë, si i përshtatet publikut. Megjithatë, kur nuk e njohim trupën teatrale dhe nuk ndikohemi nga pritmëritë, gjithnjë mund t’i identifikojmë aktorët si NPC dhe të mjaftohemi me eksperiencën e pjesës teatrale si skript të ngrirë.

Edhe për aktrimin, si art, negocimi (loja) mes nevojës për besnikëri ndaj skriptit dhe dëshirës për liri krijuese a për vetë-shprehje e diferencon talentin nga roboti: ai dikush (“dikush”) që ka si zotësi të vetme aftësinë për të ndjekur verbërisht rregullat, udhëzimet dhe sugjerimet. Aq më tepër që aktori, cilido aktor, mund të modulojë ritmin e të folurit, sjelljen, intonacionin dhe veprimet në skenë, por nuk e ka gjithnjë të volitshme të modulojë timbrin e zërit, siluetën, pamjen e jashtme.

Por aktori e luan rolin në skenë, hapësirë qartësisht e markuar, për të treguar se atje nuk veprojnë më rregullsitë e “realitetit” – falë marrëveshjes edhe me publikun. Disi ndryshe janë punët me aktrimin në jetë, me “rolet” që luajmë në marrëdhënie me të tjerët dhe që, siç e tregon edhe folja vetë, janë edhe ato pjesë e një LOJE. Shefi i pavijonit, në spital, hyn në rol që nga momenti kur kapërcen pragun e institucionit, në kuptimin që i duhet të sillet si shef dhe të veprojë ashtu siç pritet prej një shefi: për spitalin si institucion shëndetësor, shefi i mirë është ai që “luan” sipas rregullave. Paçka se, edhe si shef pavijoni, ai do të shkëlqejë në atë masë që arrin të kombinojë konformimin ndaj rregullave, disiplinën profesionale, me bon sensin, anashkalimin e ndonjë rregulli, në emër të mirëkuptimit, njerëzillëkut, normës morale; çfarë edhe do t’i japë, në afat të gjatë, autoritetin e nevojshëm për ta luajtur më efektivisht edhe vetë rolin e shefit dhe për t’ia lejuar vetes, rrallë e tek, ndonjë formë arbitrariteti.

Një regjim autoritar, për të mos thënë totalitar, kërkon prej qytetarëve që jo vetëm t’u binden rregullave (nga ato të qarkullimit në rrugë, te detyrimi për të denoncuar sjelljen politikisht të dyshimtë të komshiut), por edhe të performojnë – të paktën në publik – në mënyrë të tillë që kjo t’i shërbejë “kauzës” (ndërtimit të socializmit, edukimit të njeriut të ri, rritjes së prodhimit, tejkalimit të planit – në thelb ruajtjes së pushtetit nga kasta). I tërë sistemi punon në mënyrë të tillë, që qytetarët të mësohen me këto rregulla aq mirë, sa të mos jenë më të vetëdijshëm se çfarë kanë përqafuar. Me fjalë të tjera, ta reduktojnë agjencinë individuale deri në automatizim të sjelljes – për t’u shndërruar në ingranazhe, në elemente të “masës” (punonjëse), në njerëz që veprojnë si pjesë grupesh të mëdha dhe këndojnë në kor dhe përdorin vetëm përemrin vetor NE.

Idealisht, ky “njeri i ri” në Shqipërinë e tim eti duhej të jetonte dhe të vepronte, në çdo rrethanë, sikur të ishte pjesë e një mase të madhe njerëzish (turme), me agjenci individuale të tkurrur, i ekspozuar lirisht ndaj komandave, arbitraritetit dhe ndikimit të një autoriteti të fortë, i çliruar nga preokupimet personale. Ta krahasojmë edhe me dikë që luan “rol” figuranti (si extra) në film: misioni i këtij është të mbushë zgavrën në ekran, si shenjë e anonimitetit. Qytetari ideal i Shqipërisë totalitare nuk duhej të ishte aq individ, sa simulim i një individi, i reduktuar në një tërësi udhëzimesh të thjeshta për t’u orientuar “drejt” në situata të rëndomta. Një NPC, një copë softueri që garanton rrjedhshmërinë e lojës dhe mundëson shtjellimin e narrativës, por pa marrë dot vendime lidhur me ecurinë e lojës vetë.

Individi që aktron një version të thjeshtuar të vetvetes (një version të vdekur urie të vetvetes), në mënyrë që të mbijetojë brenda sistemit totalitar, e bën këtë jo për kënaqësi (role playing behavior) as për konvencion artistik, si aktori në skenë dhe as për të ekonomizuar energjinë shpirtërore, si roboti i Colin Wilson-it; por për të mbijetuar – ngaqë ashtu duhet. Disiplinimi e arrin synimin e vet ideal kur viktima i interiorizon rregullat, duke i bërë të vetat, deri atje sa t’i përjetojë si pjesë të identitetit të vet. Kolektivat “punonjës” që votonin njëzëri për pushkatimin e një ish-ministri të ngratë, nuk ndienin faj se ashtu po merrnin pjesë në vrasje: performativi i ngritjes së dorës u vinte po aq natyrshëm sa edhe thithja e ajrit në mushkëri.

Ky arsyetim na sjell te Gregor Samsa, protagonisti i tregimit “Metamorfoza” të Kafkës, i cili zgjohet një ditë prej ditësh i shndërruar në insekt gjigant. Ashtu kalon disa minuta, në refuzim të realitetit, por gjithnjë duke u munduar të ftillojë çfarë i ka ndodhur. Por shumë shpejt, fillon çuditërisht të shqetësohet për çrregullimin që ky transformim ka sjellë në rutinën e tij – meqë alarmi i orës nuk i kish rënë, e kish humbur trenin që duhej të merrte për të shkuar në punë, dhe tani do t’i duhej ta përligjte vonesën me shefin… Mendoni për një çast: Samsa e sheh veten të metamorfozuar në insekt, e megjithatë ajo që e mundon sakaq, është shkelja e disiplinës, pamundësia për të qenë sot i barabartë me veten dje. Thelbi i tij, si personazh është identifikimi me rutinën e përditshme – prandaj edhe alarmohet. Jo ngaqë është kthyer në diçka të frikshme, në mos të përbindshme; por ngaqë nuk do të shkojë dot më në punë (!).

Situatat kafkiane shpesh i kanë përdorur si ilustrim të jetës nën një regjim totalitar – edhe pse Kafka shkonte më tej, duke e parë totalitarizmin kudo ku lulëzonte burokracia. Meqë, për institucionin – cilido qoftë ky – individi vlen në atë masë që ingranohet me të tjerët, brenda Makinës. Dhe prej ingranazhit kërkohet që të ketë formën dhe përmasat e duhura, numrin e duhur të dhëmbëve, fortësinë e duhur të materialit (çelik, jo dyllë a qelq), rezistencën e duhur ndaj mjedisit; dhe sidomos, që të jetë “i kënaqur” me vendin e vet në univers, në vetvete dhe në raport me ingranazhet e tjera; dhe të gjitha këto për hir të përputhjes.

Shndërrimi i Samsës në insekt është katastrofë – por vetëm ngaqë tash e tutje ai qyqar nuk do ta luajë dot më rolin e vet në familje dhe në shoqëri, meqë nuk do të punojë dot më.

Ky interpretim mund të sugjerojë edhe që rregullat e bashkëjetesës, rutinat, ritualet dhe në përgjithësi simulimi janë ato që na ruajnë nga shndërrimi në insekt, ose nga ai grusht shteti brenda mendjes, që do ta rrëzonte super-egon (e rregullave) për të sjellë id-in freudian në fuqi; çfarë do ta bënte qytetërimin të ngjashëm me një lloj cipe të përgjithshme (skin, në leksikun e videolojërave), e cila na bën jo vetëm të tolerueshëm për njëri-tjetrin, por edhe të dobishëm për Makinën; dhe se, pa simuluar vetveten, do të dënoheshim me jetë prej insekti (për më keq, të neveritshëm).