KINEMAJA E FËMIJËRISË, FËMIJËRIA E KINEMASË

Kur e prezantova shkrimin tim për kinemanë në Facebook (Arti i shtatë), pata bërë një paralelizëm mes “kinemasë së fëmijërisë” dhe “fëmijërisë së kinemasë”, i nisur gjithnjë nga ideja – intuitive – se çdokush që e nis, ende fëmijë, eksperiencën me kinemanë, përsërit njëfarësoj fillimet historike të kinemasë, si art i mbështetur në një teknologji moderne. Por paralelizmi u shoqërua me një kritikë – më vunë në dukje se nuk qëndronte. Çështja vështirë se mund të ftillohet deri në fund: një metaforë e qëlluar për mua, mund të jetë e pakuptueshme për tjetrin, mbase edhe kundërprodhuese për argumentin. Por kritika më vuri në mendime. Dhe jo vetëm ngaqë ka diçka prej fëmije, tek një imazh që lëviz në ekran; dhe se projektori i filmit e ka origjinën në lodra për të vegjël (zoetrope) dhe gjithfarë magjish prej cirku; sikurse jo vetëm ngaqë filmat e hershëm, ato të kinemasë pa zë, na bëjnë për të qeshur me komicitetin e tyre, shpesh të qëllimshëm, por edhe thjesht nga mënyra si konvertohet sot lëvizja, e përshpejtuar ose konvulsive. Në fakt, nuk di pse m’u kujtua ligji biogjenetik që e kemi bërë dikur në shkollë, i formuluar nga Ernst Haeckel-i në 1866: se një embrion, gjatë zhvillimit të vet, rimerr fazat e zhvillimit të gjallesave paraprijëse, në kuptimin që embrioni i njeriut, në fillim, i ngjan embrionit të një peshku ose të një reptili. Për ta thënë me fjalët e Haeckel-it vetë, “ontogjeneza rimerr filogjenezën”. Me sa lexoj tani, ky ligj tani është përgënjeshtruar, por kjo nuk ia heq potencialin metaforik – dhe mua ashtu m’u kujtua. Dhe pikërisht: që dikush që shkon për herë të parë në kinema, e përjeton eksperiencën si të ishte jo vetëm e fillimit për të, por edhe e fillimit, pra e fëmijërisë së kinemasë. Kam lexuar që gjatë projeksionit të filmit të parë nga vëllezërit Lumière, që paraqiste një tren duke hyrë në stacion, publiku u tremb dhe u ngrit të ikte me vrap nga salla; një histori me gjasë e sajuar, por që mua më sjell në mend një moment, sërish nga kinematë e fëmijërisë sime, kur një alpinist duke iu ngjitur shkëmbit shkëputi me këmbë disa gurë që u rrokullisën drejt objektivit të kamerës, dhe mu aty dikush, ulur në radhën para meje, ngriti dorën si për t’u mbrojtur; ishte një gjest instinktiv, prej fëmije. Edhe unë mund ta kem ngritur dorën ndonjëherë. Nuk di ç’do të jepja, për ta provuar edhe një herë efektin e realitetit që projektonte në fillim ekrani; e kam ndier në palcë agoninë e Paridit, kur këtë e shpoi tej për tej me shpatë Menelau, te Helena e Trojës. Sot përkundrazi, si të rritur që jemi, “e dimë” se çfarë është film dhe çfarë është jetë; madje përdorim shprehjen: “si në filma”, për diçka të pagjasë ose të ekzagjeruar; ose shprehjen tjetër: “mos më bëj filma mua!”. Kur shkojmë në kinema, përjetimin e çdo filmi të ri na e filtron dhe kushtëzon fort prania në kujtesë e filmave të tjerë që kemi parë dhe e zhanrit përkatës; madje edhe nga regjisorët dhe aktorët vetë presim një efekt të caktuar; kjo përtej efektit intertekstual që mund të jetë i trupëzuar në film si autor implicit. Filmat që kemi parë na diktojnë si ta shohim çdo të ri rishtaz; ekspozimi i përsëritur me këtë formë arti na ka lënë në duart e intertekstualitetit (pisk e kanë këtu kritikët e filmit, që kanë parë gjithçka dhe arrijnë të perceptojnë vetëm teknikat), por në të njëjtën kohë qasja filmike ndaj realitetit ka marrë përmasa universale, në kuptimin që jeta “reale” po lexohet gjithnjë e më rëndom si të ishte film (Joel Black, The Reality Effect, Film Culture and the Graphic Imperative, Routledge 2002) dhe po na përcillet me gjithë artificialitetin e teknikave të filmimit. Por spektatori i sprovuar i kinemasë, me përkufizim, nuk e ka më pafajësinë e hershme; sheh një kukull animatronike, atje ku fëmija sheh një përbindësh të frikshëm; nuk arrin dot ta pezullojë mosbesimin (suspend disbelief), në një kohë që fëmija i nënshtrohet imperativit filmik naiv dhe beson gjithçka (duke e konsideruar besimin si pjesë konstitutive të paktit që ka lidhur me ekranin). Kjo e të besuarit lidhet edhe me natyrën e fotografisë, që i nënvendoset teknikës kinematografike; dhe me raportin e fotografisë me të vërtetën. Kur kam qenë fëmijë dhe më ka qëlluar të jem tronditur ose trembur nga një film, mbaj mend të më kenë qetësuar kështu: “nuk janë të vërteta.” Kjo duhej të shërbente edhe si formulë iniciatike, për të kaluar nga fëmijëria në adoleshencë: vetëdija për filmin si diçka “të shpikur” a “të sajuar”.