nga Tannhäuser
Pa u futur në temën kryesore që është përkthimi i Biblës dhe problemet që paraqet ai, le të bëj disa sqarime në formë të ngjeshur për historinë e tekstit dhe si arriti tek ne. Gjer në epokën e Aleksandrit të Madh, bota greke dhe rrethina e saj në Mesdheun Lindor përdorte për shkrim papirusin e trashë egjiptian që quhej byblos, dhe bojë me origjinë bimore (thëngjill) të cilën e trazonin me njëfarë ngjitëseje. Në këtë mënyrë u shkruan p.sh. veprat e klasikëve grekë. Vetëm se kjo bojë në këtë material kishte një jetëgjatësi 10-100 vjet. Pastaj tretej, prishej dhe nuk lexohej.
Më vonë gjatë viteve të Aleksandrit të Madh dhe të Ptolemeut I u bënë disa shpikje të rëndësishme që sollën një përmirësim në cilësinë dhe jetëgjatësinë e shkrimeve. U shpik një bojë jo organike që quhej melanteria dhe përbëhej nga sulfat hekuri (FeSO4 + 7H2O); u përmirësua papirusi egjiptian; u shpik në Pergam të Azisë së Vogël pergamena ose membrana. Kombinimi i pergamenës me sulfatin e hekurit ishte unikal. Njësoj si tatuazhi në lëkurën e njeriut edhe boja mbi pergamenë ishte një garanci e përjetshme. Prandaj sot kemi dorëshkrime të lashta greke në pergamenë që i kanë rezistuar kohës, rreth 50.000 vëllime, në letër rreth 10.000 vëllime dhe në papirus gjysmë vëllimi e tre faqe, dhe këto të shkrumbuara.
Veçse, ashtu siç ndodh me çdo risi teknologjike, edhe këtu, reaksioni i anës konservatore (i kombinuar edhe me elitizmin kulturor grek si edhe me antagonizmin e mbretërive post-Aleksandrine) solli që kjo teknologji të konsiderohet inferiore dhe të mos përdoret për klasikët e letrave greke të cilët doemos duhet të vazhdonin në papiruse të kaluar në cilindra. Kjo nga ana tjetër solli që sot të ketë mbijetuar nga literatura e lashtë greke diçka më pak se 10% e shkrimeve. Mirëpo të krishterët nuk kishin komplekse të tilla, dhe ngaqë literatura e tyre neglizhohej, ata nuk kishin problem të fillonin të përdornin pergamenën (II, Tim. 4,13). Një nga arsyet pra (natyrisht jo e vetmja) që sot veprat më të lashta në dorëshkrim i përkasin traditës biblike është pikërisht kjo.
Si pasojë e këtyre që u thanë më lart, ndodhën në traditën e krishterë të shkrimeve dy gjëra. E para është se të krishterët e Aleksandrisë, që ishte edhe qyteti më i madh i Perandorisë Romake, shkruanin edhe në pergamenë edhe në papiruse, gjë që prodhoi një cilësi shkrimi të njohur si tradita aleksandrine, që ka mjaft gabime. Të krishterët e tjerë (të Sirisë, Ballkanit, Azisë së Vogël etj.) shkruanin ekskluzivisht në pergamenë me bojën melanteria dhe krijuan traditën e tyre të shkrimit që quhet tradita antiokiane e cila predominon në sasi (mbi 90% të dorëshkrimeve) si edhe ka shumë pak gabime.
E dyta është se interesi i madh i të krishterëve të hershëm për Shkrimet, solli një inflacion në prodhimin e teksteve. Dhe natyrisht kjo solli edhe shkrime të cekëta. Mirëpo çfarë ndodhi? Këto shkrime të cekëta, me gabime, ishin ato që nuk kopjoheshin, dilnin si të themi nga qarkullimi, diku të mënjanuara; kurse ato që ishin të sakta kalonin shumë duar, kopjoheshin dhe kështu që kishin më shumë gjasa që (si material) të gërryheshin e të prisheshin. Kështu që u krijua një paradoks, ku sot disa nga dorëshkrimet më të lashta e më të mirëmbajtura, si p.sh. Codex Sinaiticus, të jenë edhe ato që kanë më shumë gabime. Ç’dua të them me këtë? Se lashtësia e një teksti apo plotësia e tij nuk lidhet doemos me korrektësinë e tij.
Long story short, vijmë te botimet kritike. Pra ku e gjejmë tekstin. Në Perëndim, në botën e Shoqërisë Biblike predominon botimi i studiuesit gjerman E. Nestle, më vonë me përpilimin e K. Aland i njohur si Nestle-Aland. Sot në botimin e 28-të me përmirësime, shtime, heqje, rishikime, ripërkthime, riinterpretime. Botimi u bazua kryesisht në tekste të traditës aleksandrine, dhe për arsye lashtësie sidomos në kodikët A,B dhe א (Alexandrinus, Vaticanus, Sinaiticus) pra ishte i mbushur me gabime. Dhe kjo u pa qartë pas vitit 1904 kur doli botimi i V. Antoniadis i cili përgatiti një botim kritik të Dhiatës së Re për Patrikanën e Stambollit (se deri atëherë Kisha Ortodokse nuk kishte një botim të saj). Pas botimit të Antoniadis i cili mbetet më i arrituri (bot. II, 1912) të gjitha botimet kritike të deriatëhershme të DhR filluan të rishikonin tekstin e tyre.
Kështu që pa hyrë mirë mirë dikush në përkthimin e Biblës duhet t’i sqarojë lexuesit këtë pikë themelore. Pra, nga është marrë teksti dhe, me çfarë kritere është zgjedhur ai.
Në fillim le të merremi me fillimin. Testament, Dhiatë apo Besëlidhje? Tre versione (një huazim italian, një huazim grek dhe një formim i brendshëm i shqipes) për të përkthyer në shqip fjalën greke διαθήκη. Fjala greke ka pasur dy kuptime: në greqishten e lashtë (si edhe në të sotmen) ka kuptimin e testamentit, pra një deklarate zyrtare për lënien e pasurisë pas vdekjes së dikujt dhe, në greqishten që flitej në epokën e Krishtit (koine-së) ka patur kuptimin e kontratës, marrëveshjes, nga ku njëra palë është më e fortë se tjetra dhe i vjen në dobi palës tjetër. Dhe kështu në fakt është, pasi njëra palë është Zoti dhe tjetra të krishterët, besimtarët (Luka, 22,20). A është atëherë besëlidhja përkthim besnik i fjalës greke diatheke? A përmban këto kuptime të greqishtes? Mendoj se jo. Dhe këtu sa i jemi afruar tekstit. Çfarë bëhet me termat e tjerë? Do përkthejmë shpirt apo frymë? Hyj apo perëndi?
(vijon)
(c) 2019, autori. Të gjitha të drejtat të rezervuara.
Fillimisht desha të reagoj me një koment. Mirëpo, më mirë se Bruce Metzger, nuk do të thosha dot gjë. Prandaj, për sugjerim leximi, i cili i drejtohet edhe autorit të këtij teksti, po vendos lidhëzën këtu:
https://confessionalbibliology.com/wp-content/uploads/2015/08/TheTextOfNewTestament4thEdit.pdf
Autori i këtij teksti Sokol nuk pretendon se është autoritet i fushës; madje as përkthyes. Shkrimi i mësipërm nuk është manual i papirologjisë apo i botimeve kritike, ishte më tepër një koment që prekte disa gjëra. Mirëpo autori nga ana tjetër nuk është se trëmbet nëse dëgjon emra si Aland apo Tischendorf, apo Soden (edhe pse respektet i takojnë këtij të fundit). Dhe diçka tjetër; autori e njeh greqishten aq sa të dallojë se në pasazhin “Ἦσαν δέ τινες ἐν Ἀντιοχείᾳ κατὰ τὴν οὖσαν ἐκκλησίαν προφῆται καὶ διδάσκαλοι, ὅ τε Βαρνάβας καὶ Συμεὼν ὁ ἐπικαλούμενος Νίγερ, καὶ Λούκιος ὁ Κυρηναῖος, Μαναήν τε Ἡρῴδου τοῦ τετράρχου σύντροφος καὶ Σαῦλος” (Veprat, 13,1) i përkthyer në anglisht si ” Now in the church at Antioch there were prophets and teachers: Barnabas, Simeon who was called Niger, Lucius of Cyrene, Manaen a member of the court of Herod the ruler, and Saul” (NRSV, Metzger) është përkthyer σύντροφος si member of the court. Tani ti Sokol që je edhe njohës i greqishtes më thuaj nëse të duket i saktë ky përkthim. Ti natyrisht e di se syntrofos ishte dikush që kishte pirë qumësht nga i njëjti gji. Ti e di se në fisnikërinë e botës antike nënat nuk u jepnin gji foshnjave, veçse merrnin gra të posaçme për këto punë që quheshin trofos. Ti e di se këta njerëz kishin një lidhje më të fortë midis tyre sesa lidhja e gjakut. Se fisnikët u kishin syntrofos-ëve më shumë besim se vëllezërve e motrave, sidomos mbretërit. Dhe ky Manain pra, ka thithur të njëjtin gji me Herodin, pra ka qenë një njeri shumë i afërt me të. Ja pra çfarë informacioni na jep një fjalë e vetme për një njeri që përndryshe do dinim nga përkthimi se ishte thjesht “një pjesëtar i oborrit”.
Ne shqip eshte perkthyer mire Veprat 13:1, “qe ishte rritur bashke me Herodin tetrark” (perkthimi ABS); “shok femijerie i Herod tetrarkut” (perkthimi “Se bashku”); dhe Kristoforidhi shkruan “qi ishte ushqyem bashke me Herodine katrurdhenarine”. Dom Simon Filipaj eshte pakez larg, por me afer se anglezi (“ishte edukuar se bashku me Herodin”)
Te keshilloj qe t’i lexosh perkthimet e mira qe kemi ne shqip.
Tani, nje pyetje kisha une: Autori i ketij Libri, qe eshte i gjalle edhe sot e kesaj dite dhe nuk ka gjase te vdese ndonjehere, duarlidhur ka qendruar keto qindra e mijera vite, duke pare se si shtegton gabimi ne Fjalen e Tij?
Se edhe ka premtuar se “vigjelon mbi fjalen” e Vet? Jeremia 1:12
O Tannhauser, as ato që citon nuk ke lexuar, jo më studiuar. Nuk të thotë njeri të kesh frikë nga emrat që përmend, po tek thua se nuk je autoritet e as përkthyes, ç’ke që kruan brirët me punë që s’i ke për profesion? Ki përgjegjësinë e asaj që shkruan. E në s’e ke këtë sjellje serioze ndaj dijes, habitem, si i futesh këtij deti me këmbë? E nise me “thëngjillin”, që në fakt s’është thëngjill, se si është bojë bimore një bojë që prodhohet nga thëngjilli (fjalët e tua këto, në di ç’thua, gjithmonë), dhe tani dole tek krahasimi i përkthimit, teksa në fakt nuk është aspak siç ti pandeh, sikundër ta thotë edhe Teuta këtu. Sqaro veten, më parë, pastaj atyre të cilëve u drejtohesh. Nuk i hyj këtij debati se thjesht nuk ia vlen. Më vjen keq që në këtë rast më vërteton fjalët e Eco-s, se virtualiteti sot u jep të drejtë fjale edhe atyre që s’dinë të jenë seriozë me fjalën. Mbylle me nder këtë mesele, e mos shkruaj më, pa studiuar në mënyrë të disiplinuar e metodike. Vitin që vjen do kesh mundësi të marrësh në duar edhe një përkthim të ri të Dhjatës së Vjetër përkthyer NGA GJUHËT ORIGJINALE, e përplasu me të pastaj.
O Sokol, nuk e shikoj të dobishme të futemi në chit-chat nga momenti që unë nuk kam dalë me emër dhe kështu që nuk mund të vërtetoj nëse i kam kredencialet apo jo. Veçse do ndalem këtu “dhe tani dole tek krahasimi i përkthimit, teksa në fakt nuk është aspak siç ti pandeh, sikundër ta thotë edhe Teuta këtu”. Unë këtë debat nuk mund ta bëj me Teutën pasi Teuta nuk di greqisht. Tu drejtova ty pasi ti e di greqishten, por nuk di sa e zotëron. Nëse ke mangësi ama të jap mësime. FALAS.
Zoti Çunga nuk do te kisha nderhyre ne debatin tuaj me autorin e shkrimit, por me beri pershtypje nje lloj arrogance qe vihet re ne komentin tuaj dhe m’u duk se dikush qe perdor kete ton ndaj te tjereve duhet te jete i persosur. Pastaj vura re qe ju vete keni difekte, dy prej te cileve bejne muuuu:
1. Shkruani: “E në s’e ke këtë sjellje ….”. ne mos qofte “typo”, apostrofin e keni perdorur gabim tek “s’e”. Por edhe ne qofte lapsus puna eshte se prish persosmerine.
2. Me tej shprehni habine qe boja e pergatitur prej “thengjillit” eshte me origjine bimore. Ne te vertete eshte me origjine bimore qe c’ke me te, sepse vete thengjilli eshte me origjine bimore, qofte ai i drurit, qofte ai i gurit, apo jo?
Nejse, e kuptoj qe kjo nderhyrje nuk ka lidhje shume me temen, por nuk ndejta dot pa i thene keto dy fjale. Moderatori, te me fali, ose po desh le ta heqe komentin.
Dule pa hyre tek çështja e thengjillit, se thengjilli doemos ka origjine bimore, pershtypja ime eshte se per bojen mund te jete perdorur grafiti, i cili eshte nje nga llojet e qymyrgurit. Perndryshe, qymyri i drurit krijohet kur druri kalon nje faze tharjeje me ane te zjarrit, por pa u thengjillizuar.
Ne linjen tende do thoja qe per grate te cilat i japin gji nje femije qe nuk eshte i tyri, autori mund te perdorte fjalen shqipe mëndeshë/at dhe çështja e mendeshave nuk ka pasur te beje me te pasur e te varfer, se kane qene ne cdo kohe, ne cdo popull e ne çdo kategori. Vellai apo motra e gjirit, si quhen ne shqip normalisht krijojne nje marredhenie te ngushte, por vec ne qofshin afer gjeografikisht.
Duket se autori ka probleme serioze me njohjen e shqipes, gje qe nuk mund ta them dot per greqishten meqe nuk shkoj pertej se parakalo-j.
Nuk besoj se ka ndonje fjale ne ndonje gjuhe te botes qe ka dy kuptimet e fjales greke diatheke, ashtu sikunder meqe Krishti ka folur aramaisht nuk mendoj se diatheke e greqishtes eshte duke perkthyer saktesisht fjalen e aramaishtes, per shkak te premises se nuk besoj qe ne ndonje gjuhe te botes te kete pasur dy kuptimet e greqishtes.
Keshtu qe ne vend qe te vrasim mendjen se si perkthehet sakte fjala greke, le te vrasim mendjen si perkthehet sakte fjala aramaike, si fjala burimore e Krishtit.
Perndryshe nqs ate fjale nuk e dime, atehere te vrasim mendjen se cfare marredhenieje krijon Zoti me njeriun.
Greqishtja eshte thjesht nje ndermjetese mes aramaishtes se Krishtit dhe shqipes, nuk ka asnje arsye qe shqipja te rrije sipas kostumit te greqishtes, le te kete license perkthimi sipas mendesise shqiptare, nqs eshte i pamundur teksti ne aramaisht.
Përkthime sa më të sakta të teksteve të shenjta – kush do ta kundërshtonte? Në Mesjetën e vonë dhe në periudhën e Rilindjes, por edhe më vonë për kultura të vogla, këto përkthime kanë shërbyer përtej destinacionit të tyre mirëfilli fetar. Kanë vënë bazat e gjuhës së shkruar por jo vetëm. Kjo vlen edhe për shqipen – Buzuku është, në thelb, tekst i përkthyer, sikurse janë të tilla ato të Budit. Pa folur për përkthimet e Vangjel Meksit dhe të Kristoforidhit. Nuk do të kishim shqipen që kemi sot – me të metat e saj por sidomos me virtytet – pa ndërmarrjet sa fisnike, aq edhe të mundimshme të përkthyesve.
Shumë nga këto përkthime sot nuk i përdor dot për nevojat e ritit, ngaqë nuk kuptohen mirë. Si çdo gjuhë e re, edhe shqipja e shkruar ka evoluar shpejt. Ajo shqipe që flasim e që shkruajmë sot u ka një borxh të madh përkthimeve të hershme të librave të shenjtë, por nuk është se rrjedh prej tyre. Plot përrenj janë derdhur, në shtratin e atij lumi. Aq sa sot çështja e saktësisë së përkthimeve të Biblës është më tepër çështje teknike, e një filologjie kritike, por pa ndikim kritik në ecurinë dhe evoluimin e gjuhës. Që nuk ka pasur një tog përkthimesh fetare në themelet, kjo është mangësi mbase e thellë për shqipen; por nuk e shlyejmë dot duke i korrigjuar sot ato përkthime. Ishin për t’u bërë gjatë një periudhe të caktuar. Nuk u bënë…
Duke folur si i jashtëm në këto punë, më duket se problemi kryesor që ka kisha sot – cilado kishë – në marrëdhëniet me besimtarët nuk ka të bëjë aq me saktësinë e përkthimeve; sa me të përshtaturit e komunikimit, në një epokë teknologjikisht revolucionare për komunikimin publik. Një përkthim sa më i saktë dhe besnik, në botim kritik, u duhet mbase klerikëve dhe ekspertëve të fushës, por për të tjerët besimtarë nuk është se përbën ndonjë përparësi. Kultura shqiptare – që është laike – nuk ka ende botime kritike të atyre autorëve që, mirëfilli, ia kanë dhënë dhe përsosur ligjërimin. Më parë se një Bibël të përkthyer saktë, unë do të doja botime kritike të De Radës, Darës, Naimit, Konicës, Fishtës, Nolit…
Mund të pyetet nëse përkthimet e teksteve të shenjta, qoftë të reja qoftë si botime kritike të atyre ekzistuese, kanë ende ndonjë rol për të luajtur, jashtë sferës liturgjike dhe të riteve. Vetë jam skeptik ndaj kësaj perspektive. Nuk i përfytyroj dot njerëzit – madje edhe elitat – që ta kalojnë kohën duke lexuar dhe debatuar dhe krahasuar mes tyre përkthimet e sakta dhe të pasakta të Biblës; teksa kleri, që do t’i lexojë dhe do t’i bëjë të vetat, e ka humbur vendin që kishte, në tribunat e komunikimit publik. Për mendimin tim, nëse është e natyrshme që të kërkohen rrugë sa më efikase dhe të virtytshme për ta përçuar fjalën e shenjtë te besimtarët, kjo nuk do të arrihet duke përsosur përkthimet, ose nëpërmjet filologjisë.
Shume shkrim i mire qe e lexova me shume kenaqesi si nga permbajtja dhe nga stili.
Punet e perkthimit jane pune te koklavitura dhe ku te gjithe, te gjithe, jemi nxenes. Dhe cdo dore qe na ndihmon eshte e mirepritur.
Gjithashtu, deshira per te permiresuar dicka ne gjuhen tone te nderon!!
Po pres me padyshim pjeset e tjera.
ne faqen e Shoqerise Biblike Nderkonfesionale Shqiptare thuhet per perkthimin – ” Aq i madh ishte persekutimi i pësuar nga të krishterët dhe kishat vuajtën, që kur Shoqëria Biblike filloi planin e përkthimit Dhiatës së Re zbuloi se nuk kishte shqiptar në kishat që njihnin greqishten biblike dhe kush mund të merrte projektin e përkthimit. Shoqëria Biblike në kohë vendosi një program trajnimi për te të rinj (të gjithë poshtë 30), por teolog shumë të aftë që përfaqësonin kishat ortodokse, katolike dhe protestante .”
http://www.shoqeriabiblike.al/dhiata-e-re2/
sa te afte mund te jene keta teologe <30 vjec eshte pak per tu diskutuar. po eshte keshtu sic thuhet me duket shume serjoze.
Edhe në faqen e referuar shqipja është për të vënë duart në kokë.
Aq i madh ishte neglizhimi dhe telhanlleku i pësuar nga të shkolluarit dhe shkolllat që kur Shoqëria Biblike filloi planin e përkthimit Dhiatës së Re zbuloi se nuk kishte shqiptar në kishat që njihnin shqipen letrare dhe kush mund të merrte projektin e përkthimit.