Mes pakënaqësive më befasuese, që dëgjon të shprehen përreth këtij Panairi të Librit, gjen atë për autorët që nuk arrijnë dot ta botojnë veprën e tyre, pa u paguar shtëpive botuese shuma ndonjëherë të papërballueshme.
Shqipëria ndoshta ka nevojë për një ligj që t’i ndajë shtëpitë botuese që nxjerrin fitime nga tregu (lexuesit) prej shtëpive botuese që nxjerrin fitime nga autorët që botojnë (këto të fundit në Perëndim njihen edhe si Vanity Press). Janë dy modele të ndryshme biznesi dhe ashtu duhen trajtuar.
Kur unë blej një libër të një autori shqiptar, si lexues dua të di nëse këtë libër e kanë përzgjedhur profesionistë të editorisë, ngaqë e kanë parë si të meritueshëm për botim; apo nëse thjesht e ka paguar autori (ose vëllai i autorit) për të plotësuar një dëshirë përvëluese.
Duke mos e lajmëruar qartë dhe shkoqur si është financuar ose pritet të financohet libri, shtëpitë botuese shkelin të drejtat e lexuesit dhe dëmtojnë interesat e autorëve të mirë (atyre që dinë të shkruajnë, atyre që kanë gjëra për të thënë).
Tani që e kam sqaruar këtë, dua të vë në dukje se nuk ekziston, as ka arsye të ekzistojë, ndonjë e drejtë universale e dikujt për t’u botuar. Në kuptimin që, nëse ti ke shkruar një roman dhe ia paraqit atë për botim një institucioni që ta kthen pastaj mbrapsht, ky institucion nuk të ka shkelur ty ndonjë të drejtë si qytetar a si autor.
Refuzimet dhembin dhe lëndojnë sedrën; mund të ndodhë që një kryevepër të mbetet në dorëshkrim dhe të mos i shkojë kurrë lexuesit; por kaq ende nuk mjafton për ta cilësuar refuzimin si padrejtësi. Përkundrazi, ato shtëpi botuese që refuzojnë në masë me shpresë se autorët e refuzuar do të sugjerojnë pastaj të paguajnë për botimin thjesht duhen mbyllur.
Në praktikë, e keqja e madhe ka të bëjë me filtrat që duhet të kalojë dorëshkrimi në rrugën për t’u bërë libër. Shpesh mjafton të lexosh një faqe, për të parë se autori nuk bën; por po aq shpesh as atë faqe të vetme nuk ta lexon kush. Modeli i sotëm është aq i mbrapshtë, sa shumë enteve botuese u intereson më shumë të refuzojnë dhe të presin që një autor perspektiv t’i paguajë, se të shpenzojnë kohë dhe para, duke lexuar dorëshkrimet, me shpresë se do të zbulojnë “Kadarenë e dytë”.
Prandaj unë nuk shoh zgjidhje tjetër për këtë të keqe, veç detyrimit të shtëpive botuese që botojnë libra me pagesë nga autorët për t’u ndarë më vete, ose të paktën për ta deklaruar pagesën në kopertinë të librit, njëlloj siç detyrohen sot të deklarojnë financimin nga ambasadat, institucionet publike, fondacionet dhe bamirësitë e tjera kulturore.
Shumë nga ata që e shohin botimin si të drejtën e tyre të pajetërsueshme, vetëm e vetëm ngaqë kanë shkruar ca poezi ose tregime, do të sjellin si argument për këtë, herët a vonë, diçka që i referohet turbullt “demokracisë” – ose kundërshtimit parimor të privilegjit. Po t’i ngacmosh edhe më, do të shtojnë se autorët që botohen sot ose parapëlqehen për statusin e tyre politik, ose për pushtetin e tyre kulturor, ose për bëmat e tyre jashtë-letrare. Pa çka se një pjesë prej tyre, të cilët paguajnë për botimet, e konsiderojnë veten po aq të meritueshëm sa kolegët e tyre më të talentuar dhe më të suksesshëm, thjesht ngaqë libri u rreshtohet përkrah librave të këtyre. Dhe ashtu qëllon që një xarbë për pellazgjishten të përfundojë në të njëjtin raft librarie a biblioteke a panairi me një libër të Çabejt e të Demirajt.
Por ky “demokratizim” nga poshtë i botimeve, falë autorëve që paguajnë për t’i parë veprat e tyre të botuara, vetëm sa e shkatërron leximin e librit shqip bashkëkohor – meqë një libër i mirë i një autori të mirë dhe që meriton të lexohet gjerësisht nuk do të dallohet dot, në vitrinë, nga një libër i keq i një autori të keq që është botuar me pagesë. Aq më tepër, në rrethanat kur kritika letrare pothuajse është katandisur në një shkëmbim qokash dhe ku hedhja poshtë publikisht e një vepre të botuar gati-gati po sanksionohet, me kanun, si shkas për të rënë në gjak me autorin; në këto rrethana, pra, vetëm emri dhe reputacioni i shtëpisë botuese do të garantonin për një libër të një autori relativisht anonim.
Edhe lexuesi, që nuk ka as kohë as para për të eksperimentuar dhe që i ka rënë hiles, nuk rrezikon me autorë të panjohur, por blen libra nga autorë të afirmuar. Sërish, duket sikur vetë tregu i librit komploton për t’u dhënë fund prurjeve të reja me vlerë në letërsinë shqipe.
© 2018, Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara. Ndalohet çdo lloj riprodhimi pa leje.
Nuk e njoh mbulimin juridik te se drejtes se konsumatorit/lexuesit, por rezultati final tregon qe ujerat duhen levizur, se zhvleresimi i autorit vendas, vjen padyshim edhe nga inflacioni qe shkakton vetefinancimi. Veteranet japin nje shembull si mund te behet vetefinancimi, meqe nje pjese e tyre bejne/ kane bere autobiografi apo biografine e nje personazhi pak te njohur dhe e shperndajne/ shperndanin falas. Besoj se propozimi do t’i luante vendit edhe kritiket letrare se vlera e tyre do te lidhej ngushte me suksesin e vepres ne treg. Nuk ka dyshim qe tregu ben edhe gabime, kritika letrare ben gabime, por gjithsesi konsumatori dhe autori i mire jane me gjeresisht te mbrojtur, nqs vlera e librit kalon nga kritika dhe tregu.
Nuk ka asgje origjinale shqiptare ne te gjitha problemet e ngritura ne shkrim, te cilat jane probleme te tregut kapitalist kudo ku botohet ne bote. Çfare eshte veçori shqiptare jane permasat me te medha te problemit, gje qe ndodh per çdo problem tjeter ne kapitalizmin ose demokracine shqiptare.
Me duket se e kam thene kete gje ne nje teme te ngjashme. Perseris qe kriza e sotme e librit me teper se shkak i tregut te lire, eshte shkak i krizes se mediumit leter, mediumi elektronik ka shvlersuar mediumin leter, si dikur letra pergamenen, e kjo e fundit gurin, ku shkruanin lezhianet para se te vinte Joti me perkrenare me brire cjapi.
Perveç kesaj mediumi elektronik ka sterfuqizuar kulturen e imazhit ne kurriz te kultures se leximit. Eshte me e veshtire per trurin te krijoje perfytyrim nisur nga germa te shkruara, duhet te punoje dyfish qe nga germa te krijoje indirekt me dy goditje si gur bilardoje imazhin (prandaj te dhenat alarmante qe te rinjte nuk lexojne me). Kam pas nje artikull qe nuk po e gjej dot ku pershkruhej ky problem, nuk jam i sigurte me duket pershkruar problemi ne menyre kontradiktore, qe hem lavderohej veshtersia e leximit si me mobilizuesa dhe tregohej me e lehte perceptimi i imazhit direkt, megjithse tregohej qe ne strukturen e perceptimit imazhi qendronte me lart se te tjerat. Principi i ekonomise vlen edhe ne kete rast; si ne çdo rast, perndryshe nuk do te ishte princip.
Bota eshte ne prak ndryshimesh te medha, nuk behet vere e re ne bute te vjetra.
Fokusi eshte tek tregu i librit leter, autoret shqiptare dhe autoret e huaj. Libri virtual ne fakt ndihmon lexuesin mesatar te kurseje leke meqe ska me nevoje per te blere asnje klasik dhe me ane te piraterive te rastit, pdf-ra e skanerizime e mund te gjeje cilindo autor te huaj te suksesshem. Pra gjendet nje fond per librin liber, te cilin o e perdor per koleksion librash ( gjeja me e zakonshme) dhe atehere blen emrat ose e perdor per te eksperimentuar autore te rinj, pak te degjuar ose te padegjuar fare. Keta ne fakt nuk ke ku i gjen virtualisht se nuk i piraton askush, pra ngelet libri leter. Ky eshte lexuesi mesatar, i cili mund te gjendet ne faze eksperimentimi dhe i zgjedh dora nje liber te vetefinancuar, por qe ai do ta skartonte po ta dinte te tille, sepse eksperimentimi tek autoret e padegjuar nuk eshte fare pa kriter. Nuk eshte se robi paguan me qejf historite partizane te xha Temes, bazohet tek dicka, me banalja ca thote filani e fisteku ne pjesen e pasme te kopertines.
Per te kuptuar çfar kam desh me thane duhet te lexosh per revolucionin Gutenberg qe nuk ka ndodh ne nje dite. Per te bere nje paralel historik dhe analogji, revolucioni elektronik ndodhet diku aty ne kohe te Pugaçovit, durim do te vije edhe Lenini.
Po Leninit i duhet nje lufte boterore, edhe Enverit i duhet nje lufte boterore, se broçkullat nuk cajne dot ne kohe paqeje. Pra kjo analogjia jote kerkon nje lufte boterore per t’u realizuar dhe nuk besoj qe njerezimi t’i hyje me nje katrahure te tille ne kohen e atomit, keshtu qe gjasat jane te uleta qe ty te te kuptojne ndonje dite.
Gjithesi problemi eshte ketu dhe tani, ke ndonje mendim ti, sesi konsumatori/lexuesi te mos genjehet dhe haka te shkoje tek i zoti ?
Mesa di une qe te fitonte Gutembergu nuk eshte dashur nje lufte botrore, por fitorja e Gutmbergut nuk eshte se eshte arritur pa sakrifica, nuk ka qyl asgje edhe ne kohe paqeje.
Qe karta gutembergase ka marre fund, ketu dhe tani ne po diskutojme shenjat e ketij Fundi, eshte tregues qe lexues/konsumatori vazhdon te jete i genjyer, dhe natyrshem kerkohet dhe mbetet gjalle shpresa qe haka te shkoje tek i zoti, megjith broçkullat e Leninit, Enverit dhe nacionalisteve pellazgjike te Hitlerit.
Un kam mendime, dhe jo vetem mejtime, por nuk eshte kjo agora ketu dhe tani. Siç e thashe me siper, nuk hidhet vere e re ne bute te vjeter.
Gutenmbergu e kapi qyl nga Kina, ku stampimi i karaktereve kishte shekuj, qe nga koha e dinastise Song, prandaj kemi shembullin e qyl-llekut europian, si me pare baruti po nga Kina apo me heret hajdutlleku bizantin e krimbave te mendafshit prape nga Kina.
Tani s’ka qyl, leksioni yt eshte te shohim nga Kina si Gutenmbergu,qe kur te vije koha e Leninit dhe Dulles t’ia bejne bam Gorki dhe Agolli. Besoj e ke te bazuar tek rikthimi i perjetshem i Niçes kete.
Mër për atë edhe revolucionin digjital eshte vjedh nga Kina, aritmetika binare eshte vjedh prej Laibnicit ne librin I’Ching. Çdo gje e Perendimit eshte vjedh nga Kina, perveç idese komunizmit dhe idese nacinalizmit me brire cjapi, te cilat jane origjinale perendimore. Plus ideja e kthimit te perjetshem te brireve te cjapit dhe eres se perçit se vathes se katunit midis tone mbas deshtimit te demokracise eshte ide origjinale perendimore.
Lutem jepini fund këtij filli, sepse keni dalë nga tema.
Eshte e drejte ajo qe thote Ardiani, por s’eshte dhe aq problem. Ne fund te fundit sejcili zgjedh kafenene qe do.
Do te mjaftonte vetem nje librari serioze dhe problemi do te zgjidhej. Ata qe kerkojne letersine e vertete dine ku ta gjejne. Puna e librave me karakter shkencor eshte tjeter mesele. Kush luan mendsh dhe thote “e gjeta” e ka per veten e tij dhe per ata qe ju pelqejne keto lloj gjetjesh. Por fusha eshte e hapur. Me gjithe perpjekjet baballaret e shkences nuk kane mundur t’i mbushin boshlleqet. Nganjehere i kane mbushur dhe me gjithfare gjerash qe bejne muuuu. Por nganjehere nuk kane lejuar koleget e tyre te thone gjera qe mbase do t’ia kishin vlejtur.
Aty nga viti 1982 kur sapo kisha dhene provimin e Morfologjise, nje shoku im, djali i Andrea Varfit, me thote se ne biblioteken kombetare, po t’ia gjesh anen mund te marresh librin e Spiro Kondes dhe te Zaharia Majanit. Spirua kishte studiuar per filologji ne Athine dhe ishte intelektual. Nuk e di pse koleget nuk ja lane ne qarkullim ate liber te mrekullueshem. Qe libri i tij mund te hapte probleme me shtetin fqinj grek kjo eshte e vertete dhe deri diku e justifikon ndalimin e tij, por qe pas ’90 historianet e gjuhetaret nuk thane nje fjale per te , kjo hapte nje fushe te tere dyshimi. Edhe libri i Majanit thuajse ne ate linje ishte, sigurisht qe hante diskutim. Kane mjaftuar vetem keto dy libra qe pas viteve ’90 te ndizej kureshtja e bashke me te dhe mungesa e besimit se baballaret paskeshin qene vertet te tille. Puna e Çabejt ndryshon. Ne kushtet e sikletshme qe ai punoi me teper se ç’ beri s’mund te bente, por s’beri pak. Ata qe e pergojojne jane llapaqena qe s’ja kane haberin atij zanati. Muhabetet e para nje viti kane qene pasoje cinizmi, keqkuptimi, thuprash, hisllash dhe ngrefosjesh qeshrake…
Sjellja e rastit te S. Kondos dhe Z. Majanit, i shkon corbes qe Ardiani ka sjelle kesaj here, sepse tregon qarte se si nje diktature perzgjedh se cfare eshte cilesore per masen e lexuesit e cfare jo. Enveri i ka permendur te dy, duke u perpjekur ti lavderoje, kuptohet me rezerva, sepse nuk ia lejonte vetes te jipte mendime ne fushen e etimollogjise dhe historise, por -sic kemi degjuar tani vone- Cabej nuk e ka perkrahur mendimin e Kondos per lidhje me pellazgjishten. Asaj kohe, mesa mbaj mend, Majani jepej ne Bibl. Komb., ndersa Kondo jo, por me nje kerkese te hedhur me marifet tek salla lart, mund ta merrje edhe Kondon. Keshtu e kam lexuar une asaj kohe te pakten.
Natyrisht qe Kondo (dhe Thomapolos, ku ai bazohet), si dhe Majani kane -per mendimin tim- entuziazem te tepruar. Por, per mua edhe Cabej dhe Demiraj kane hipoteza te papranueshme. Tani, sipas tezes se mesiperme te Ardianit, i bie qe une duhet te lexoj Cabejin dhe jo Kondon. Pra, ta themi trashe fare, ne shqiptaret rrjedhim nga iliret dhe jo nga pellazget. E sipas tezes se mases se sotme, i bie qe une duhet te lexoj me pare Kondon, dhe jo aq Cabejin, sepse ne rrjedhim nga pellazget! E kush me verteton mua, se iliret apo pellazget na paskan qene kombe, sic jane sot kombet, me nje gjuhe e kulture unike?!?
r.th. lexova edhe komentin tend tek tema tjeter dhe po njesoj edhe ketu, i ben konceptet lemsh e nuk do te ishe ne gjendje ta dalloje evolucionin edhe sikur te ta shpjegonin gjithe shkencetaret e botes. Mos je nga ata qe nuk pranon prejardhjen e njeriut te sotem nga hominidet, se ata ngjajne me shume me shimpazene sesa me njeriun.
Te cituarit,Cabej dhe Demiraj (ky s’ka ndonje lidhje te madhe se i ndan iliret dhe shqiptaret, si ndahet homo erectusi me homo sapiensin dhe ka ca hipoteza te kalimit fonetik qe s’kane bythe ku te rrine) i perkasin gjuhesise se krahasuar me metodologji shkencore, kurse pellazgologet klasike merren gjeresisht me autoret antike dhe pak me gjuhesi,dmth gjuhesia eshte si tip domosdoshmerie, perndryshe mund te futen lirisht tek historia.
Ne librat e klasikeve te pellazgologjise historia, dmth citimi dhe interpretimi i autoreve antike ze pjesen e luanit dhe eshte nje njohje e domosdoshme per te kuptuar pellazget, sepse per gjuhen e tyre dihet pak, kurse per historine dhe mitologjine dihet shume.
Une nuk besoj qe klasiket e pellazgologjise te jene ngritur nga varri per te financuar librat e tyre, ekzistojne lexuesit e botohen edhe ata, keshtu qe nuk hyjne tek debati. Mendoj qe xha xhai tek shembulli nenkuptonte brezin e ri qe jane gjalle.
Pellazgologet jane per t’u marre ne konsiderate ne aspektin historik, Cabej ne aspektin gjuhesor, çka ne fakt perben edhe dualizmin konfliktual ne indo-europianistike mes gjuhetareve dhe arkeologeve (qe luajne rolin e historianeve ne kete rast), pra nuk jane aq te ndashem me thike sa mund te duket ne pamje te pare. Me pak mundim e krasitje ne baze te kompetencave perkatese mund te arrihet, le te themi ndonje konsiderate finale.
Hyllin dhe të tjerët, le të mos e vazhdojmë më këtë punën e pellazgologëve, sepse nuk rreh aty shkrimi im.
Tani e para, 99% e librave te botuar financohen nga vete autoret e tyre. Une nuk e di per cilet autore shqiptare dhe tituj librash te tyre flet Ardiani si te perzgjedhur nga shtepite botuese!? Mos ndoshta “Zoti Shyti” i tij ne shqip eshte perzgjedhur nga shtepia botuese perkatse?
E dyta: mbi cilat kritere do bazohen keta kritike te shtepive botuese, ne perzgjedhjen e librave per botim? Ne shijen e lexuesit te sotem? Nese po, atehere i bie qe Vrimat e Rita Petros dhe librat erotike te perzgjidhen. Gjithashtu librat e Helena Kocaqit &Co., qe e bene shqiptarin banorin e pare te rruzullit tokesor dhe popujt e tjere i sjellin mbi toke ne keta dy mije vjetet e fundit! Pse jo cdo liber me levdata krahinore.
E treta, a na garanton neve perzgjedhja e librave nga nje elite e caktuar edhe kualitetin e tyre, cfare d.t.th. se vlera e ketyre librave do te qendroje edhe pas 100-200 vjetesh?!? Une nuk e besoj kete teze fashiste, e cila pretendon se rrethet e mbyllur te fashiove do te dine te perzgjedhin larg syve te publikut, se cfare eshte e mire e cfare e keqe per ‘ta.
E katerta, mos ndoshta Ardiani ka qene keto dite panairi ne Tirane dhe ecja e dobet e librave te tij eshte justifikuar nga botuesi dhe Ymerera& Co. me te tilla teza si, ah i dashur Ardian, ti e shikon vete se librat cilesore i prishin botimet e shumta pa redaktime!?… Nese po, Ardiani nuk duhet te hiqet aq naiv sa mos ta kuptoje, se edhe ai do rruhet e qethet si dhe cdo autor tjeter (sado i dobet apo i shkelqyer te jete) nga ata qe jetojne ne Shqiperi me librin!
E pesta dhe e fundit besoj, ka nja 3-4 vjet qe botimet shqiptare kane rene mjafterisht. Kete e kam lexuar si ne shtyp, por edhe nga biseda private me disa botues. Pra, botimet ne mase te autorve shqiptare kane rene, sidomos ato letrare. Mire se deri para 3-4 vjetesh fajin e kishin keta autore te dobet shqiptare, qe e prishnin letersine shqipe. Po ku jane autoret e mire ne keto 3-4 vjet te fundit, qe do ti kishin mbushur bibliotekat e shtepive te shqiptarve?!? Une nuk them se letersia shqipe eshte e dobet, perkundrazi, ajo eshte mbi mesataren e asaj europiane, do thoja, sepse edhe problemet e kesaj shoqerie jane me te mprehta. Por fitimi i shtepive botuese dhe librarive vjen nga autoret e huaj, sepse per ‘to paguhet shume pak ose aspak fare. Ndaj autoret shqiptare jane me leverdi deri tek dera e shtepive botuese, por jo me tej.
R.Th., qetësohu. Librat e mi në Panair dhe kudo gjetiu shkojnë relativisht mirë. “Zoti Shyti” veçanërisht – i cili në fakt është mirëpritur nga shtëpia botuese dhe për të cilin kam marrë edhe një honorar të arsyeshëm. “Zoti Shyti” është përkthyer edhe në greqisht, i përzgjedhur nga shtëpia botuese përkatëse dhe gjithashtu është pritur mirë. Edhe libri i tanishëm, “Kulla e Sahatit” (ribotim) ka shkuar mirë të dy herët. Për të gjithë këta libra, unë kam marrë dhe vazhdoj të marr honorare. Dhe shtëpitë botuese m’i japin honoraret jo sepse kanë para të tepërta, por sepse më vlerësojnë si autor dhe sepse librat e mi u shiten. Unë me siguri do të shkruaja edhe sikur librat e mi të mos pëlqeheshin dhe të mos shiteshin, por do ta kisha më të vështirë për të botuar.
I vetmi libër imi për të cilin kam paguar shpenzimet e shtypshkronjës ka qenë “66 rrëfimet e Maks Gjerazit” – meqë botuesi, që ishte edhe mik imi i afërt, më shpjegoi se nuk kish mundësi financiare t’i përballonte ato shpenzime vetë. Ky libër shkoi pastaj kaq mirë, saqë u ribotua brenda dy vjetësh (nga një shtëpi tjetër botuese, me kontratë dhe honorar për mua). Përkundrazi, “Folklori i elitave”, një përmbledhje artikujsh dhe esesh për mediat, në pjesën më të madhe të botuara në shtyp, më është bërë dhuratë nga im atë, që ishte shumë i sëmurë aso kohe dhe nuk ia ktheja dot dorën.
Unë nuk kam problem me ata që paguajnë për t’i parë librat e tyre të botuar; por me ata që paguajnë për t’i parë librat e tyre të botuar NË NJË RAFT ME LIBRAT E MI, sa kohë që unë PAGUHEM, kur botoj libra. Prandaj edhe sugjeroj që ato shtëpi botuese që botojnë me pagesë duhet ose të ndahen nga të tjerat ekonomikisht, ose ta shënojnë në hyrje të librit se janë paguar nga autori.
I qetesuar jam Ardian, sepse me behet qejfi qe libri i autorit shqiptar shkon tek lexuesi, sepse e zhvillon kete te fundit, e natyrisht me behet qejfi qe libri yt ecen gjithashtu, sepse mendoj qe ka nje gjuhe te rrjedhshme, elokuente e te qarte shqipe, cfare serisht e meson lexuesin sot si te flase me mire. Por shqetesohem nga keto teza qe hedh tani, mbi seleksionimet paraprake, ne nje kohe qe duhet te jete lexuesi dhe mekanizma te tjere ata qe duhet ta bejne kete seleksionim. Ndaj ta permenda zotin Shyti, sepse fenomeni i lenies pas dore te autorve shqiptar nuk eshte i panjohur, ashtu sic nuk eshte i panjohur fenomeni se shume autore shqiptare jane emigrante dhe nuk kane mundesi, sic duket se ke ti, ti ndjekin librat e tyre. Ndaj do te te kujtoja ty ketu ne lidhje me shqetesimin tend te shprehur ne paragrafin e fundit, nje poezi te bukur te Driteroit, e cila u kujton disa fatbardhve, se jo rralle ka ndikuar ne poziten e tyre te shkelqyer shoqerore e profesionale jo vetem merita e tyre, por edhe rrethana te jashteme te pavarura nga ata vete. Cfar do te thote me sakte, qe disa prej atyre autorve qe ti nuk i don ti kesh prane ne librat e tu, nuk i kane patur disa rrethana qe ti i ke patur, ne ndjekjen e ecurise se librit nga fillimi e deri ne fund.
Nga ana tjeter -po mendoja tani- nga nje ane ti s’e ke keq, qe librat e atyre qe i paguajne vete botimin, te jene ne raftin poshte librave te autorve si ti, qe marrin honoraret nga shtepite botuese. Kjo eshte gje e mire, sepse do te shtyje lexuesit, qe ne tre libra te blere nga rafti i siperm (“latifondisteve”) te bleje edhe nje liber nga rafti i poshtem (“plebejve”), dhe po u doli ndonje liber i mire nga rafti i poshtem, atehere problemi duhet te jete me i gjere. Po nejse, interneti po i sheshon disa nga keto kontradikta qe diskutojme ketu.
Libri, ne pergjithesi, ka nje konkurrence te madhe nga mediume te tjera, Si asnjehere me pare.
Shto ketu edhe zeitgeist-in PC, pro te zi, pro te kafte, pro hebre, pro feminist, pro alfabet (LGBDFGETHYTMNS) etc, etc dhe s’ka ngelur shume vend per te shkruar apo per te kerkuar te vertetat.
Nowadays, everybody writes, – tha poeti para 2000 vjetesh
Kam përshtypjen që kjo lloj literature, që vetëm sa për t’i dhënë një përkufizim po e quaj “për pellazgjishten e lashtë”, ka një kategori blerësish të cilët do të ishin shumë më mirë të shërbyer, sikur ato libra t’ju ofroheshin në magazinat e blerjes se mobilieve dhe pajisjeve të tjera të brendshme. Kjo lloj literature ekziston kryesisht për të kënaqur nevoja ornamentale dhe do të duhej të shpërndahej nëpërmjet kanaleve përkatëse duke angazhuar këtu arkitekte të mobilimeve të brendshme e jo redaktore e kritizerë. Edhe disponuesit e këtyre librave (se nuk mund të quhen dot lexues për arsye që vetëkuptohen) do ta kishin më të lehtë të orientoheshin ne tregun e duhur e të mor sikletosen nëpër librari.
Ndoshta kështu edhe autorët e këtyre librave nuk do të jenë më nënë mëshirën e botuesve që ju kërkojnë edhe para për botimin e tyre por do të mund të fitojnë sikur t’i shesin librat atje ku njerëzit blejnë në rrathë të parë raftet.
Kritika e botimeve e zgjidh kete “problem” bajagi. Kritiku hipotetik mund te na informoje nese libri eshte i vetefinancuar.
Ate anekdoden me ruset qe moren laps ne hapesire nderkohe qe NASA perpiqej te shpikte nje stilolaps qe do punonte ne mungese te gravitetit, e keni degjuar?
Shkruan:
Kjo nuk është punë për kritikun. Kritiku nuk merret me financat. Kritiku mund të zbulojë nëse një libër i vetëfinancuar është megjithatë kryevepër.
Kjo nuk eshte “financat”, kjo eshte nje e dhene e thjeshte si puna e emrit te shtepise botuese, emri i ilustratorit apo emri i redaktorit.
Pika ime eshte qe nje zgjidhja per nje problem te tille eshte me e thjeshte dhe me e mundur se sa ajo qe propozoni ju, qe besoj se e kuptoni qe eshte dicka qe eshte gati e pamundur qe te implementohet ne Shqiperine e sodit.
Pervec se shqetesuese ne parim…
Një nga opsionet që unë propozoja – më i thjeshti – është që librat ta deklarojnë, në faqen e copyright-it, nëse janë financuar nga autorët apo jo; njëlloj siç e deklarojnë kur financohen nga institucionet, fondacionet ose ambasadat. Nuk do të mjaftonte, por të paktën si fillim. Ose derisa shtëpitë botuese të ndahen nga vanity press me ligj. Por, sërish, nuk e kuptoj pse duhet ta bëjë këtë kritiku. Kritikut i intereson vepra, jo libri i shtypur në vetvete.
Për ata që e gjejnë propozimin e Ardianit shqtësues, më duket se nuk e kuptojnë rëndësinë e këtij propozimi në një aspekt më të gjërë ekonomik dhe juridik.
Në Shqipëri është krijuar një shtresë kapitali që nuk ia dedikon suksesin produktivitetit, por manipulimit nëpërmjet privatizimeve, shpronësimeve pa kriter, tenderave të paligjshëm, koncensioneve, PPP-ve. Pa u futur tek kapitali i gjeneruar nëpërmjet drogës dhe prostitucionit që përbën edhe përqindjem më të madhe të kapitalit në qarkullim. Ndaj është mëse llogjike që ky lloj kapitali të kërkoj të financojë edhe kulturën në formën e marketingut, si të thuash për ta pastruar vehten. Mendoj se ky lloj financimi duhet të dominoj më shumë masmedian sesa librin, duke qënë se e para është edhe më “produktive” në marketing. Por kjo duhet të jetë vetëm në terma relativë, sepse në terma absolut shkrimtarët janë po aq të rrezikuar sa edhe pjesa tjetër e kulturës që ndikohet nga masmedia.
Në fakt transparenca, jo vetëm e investimeve, por edhe e fitimeve është çelsi i suksesit të një ekonomie të lirë. Për shembull firmat në Wall Street e kanë të detyrueshme të raportojnë çdo tre muaj financat e tyre nga auditori / revizori i pavarur, një lloj transparence që mbron publikun dhe investitorët (shareholders). Gjithë jeta sociale në ekonomitë e lira mbështet mbi predikamentin e ruajtjes së bazave të produktivitetit, i pandikuar nga subvencionimet që deformojnë konkurrencën.
Vendet perëndimore rrezikun e financimit të kulturës nga ekonomia okulte nuk e kanë aq të theksuar sa në Shqipëri, por nëse do e kishin me siguri do kishin edhe ligje të tjera shumë më të rrepta se ato që propozohen këtu.
Ndaj edhe transparenca e financimit të librit, siç e propozon Ardiani nuk është aspak ndonjë gjë e jashtëzakonshme. Por, është e domosdoshme, dhe jo vetëm për librin.
Ne fakt, mesa kuptova une nga shkrimi dhe sqarimi qe beri xha xhai 2 here, problemi qendron tek mungesa e konkurrences se ndershme dhe jo te mungesa e konkurrences se lire si konkludon ti.
Xha xhai mund ta sqaroje prape, nqs e sheh te arsyeshme, por mesa kuptohet nuk eshte kunder subvencioneve shteterore apo private, qofshin keto te fundit vetefinancim apo financim nga nje privat i trete.
Ne supozimin tend, se konkurrenca e lire kudo ne bote eshte koncept hamendesor, botimi duhet te kaloje vetem nga miratimi i shtepive botuese, pra autori ofron nje mall, shtepia botuese i paguan autorit çmimin per mallin dhe e hedh ne treg per te nxjerre fitimin e saj.
Mirepo ky supozim, nuk merr parasysh ekzistencen e shtetit, i cili eshte pergjegjes per arsimin, nepermjet taksave alteron çmimin e mallit kulturor ne treg dhe qe me Kushtetuten e Shqiperise, ka pergjegjesi per kulturen qe prodhohet ne Shqiperi ose zhvillimin kulturor te vendit.
Pra ky supozimi yt i konkurrences se lire eshte antikushtetues, antiligjor, antikulture dhe sigurisht sabotues e provokator.
Xha xhai thjesht kerkon, mesa kuptova dhe mu duk e arsyeshme, qe produkti kulturor i subvencionuar nepermjet vetefinancimit te kete te njejtin trajtim me produktin kulturor te financuar nga ente private e shteterore, sepse ne te dyja rastet behet fjale per mall te subvencionuar, ndryshon burimi i financimit.
Kjo me duket e drejte, sepse konkurrenca duhet te jete e ndershme per te miren e lexuesit dhe autorit cilesor, pra jep nje hov ne zhvillimin e kultures dhe shteti duhet ta shohe me vemendje ne menyre qe te permbushe objektivin e tij social qe ne Kushtetute quhet zhvillimi kulturor i vendit.
Hyllin,
E tepërt ta sqaroj këtu tek PF se “e lirë” në gjuhën ekonomike ka kuptimin e lirë nga ndërhyrja dhe manipulimi i tregut, jo “e lirë” si në kuptimin “të bësh ç’të duash”.
Në kuptimin e gjithëpranuar ekonomik të kësaj shprehje, ndershmëria dhe liria janë dy anë të së njëjtës medalie (shih A. Smith). Ndaj nuk ka ndonjë kontradiktë. Loja ekeonomike është, ose duhet të jetë, së pari edhe lojë etike. Përndryshe nuk zgjat shumë, dhe njerzit do e lënë lojën ekonomike dhe do i futen ringut të boksit, a.k.a. revolucionit, ose ndonjë variacioni tjetër të këtij të fundit.
Po ashtu unë fola për produktivitet, për aq sa kërkohet dhe mund të matet ky në kulturë. Përndryshe unë e kam shumë të qartë se disa aktivitete sociale nuk i nënshtrohen tërësisht llogjikës ekonomike, ndaj edhe nevoja për tu subvencionuar nga shteti, si palë mbi të gjitha palët për aq sa i pwrket ruajtjes dhe promovimit të vlerave. Por këtu po flasim për një tjetër lloj subvencionimi që prish konkurrencën, për të mos thënë që këtyre subvencioneve nuk ua dimë as burimin as qëllimin. Ndaj edhe transparenca është e nevojshme. Këtu nuk po kërkohet që këto lloj subvencionimesh të ndalohen, por po kërkohet të mos paraqiten si produkt i tregut, pse jo edhe i hierarkisë në kulturë.
P.S. Dhe asgjë nga ato që thoni ju se i paskam hamendësuar për shtëpitë botuese, apo për shtetin nuk janë thënë në komentin tim. Janë përmendur vetëm liria ekonomike dhe produktiviteti. Kush ka dy pare mend, edhe pa qënë ose pasur njohuri rreth ekonomisë, e kupton që nuk ka liri ekonomike pa transparence dhe rregulla, dhe nuk ka ekonomi pa produktivitet.
Po ashtu, si lutje miqësore, m’i kurse ato akuzat për qëndrimet e mia antikushtetuese. Në vënd se të duken të ekzagjeruara, duken shumë idioteske.
Shiko se ça ka thene Smithi per lirine e ndershmerine kjo per mua tingellon si çfare ka thene Aqif Kopertoni.
Liria dhe ndershmeria si kudo edhe ne ekonomi jane dy koncepte te ndryshme, qe shpesh bien te kontradikte me njera-tjetren.
Ndershmeria ne ekonomi dhe ne rastin ne fjale eshte respektimi i rregullave/ligjeve dhe rregullat/ligjet vijne nga shteti dhe jo nga Adam Smithi. Nqs ka nje fenomen qe shteti nuk e ka mbuluar me ligj, si rasti ne fjale dhe duket qartazi qe eshte fenomen demtues, atehere ndershmeria kerkon nje rregull/ligj.
Liria ne ekonomi eshte thjesht nje fantazem teorike, sepse nderhyrja e shtetit eshte e kudogjendur, duke filluar nga taksimi, tek norma e interesit,tek pronesia e tokes dhe pasurive natyrore, tek stabilizimi i çmimeve, tek mbajtja ne norme e inflacionit e 100 nderhyrje te tjera.
Prandaj mos bej profesorin per lirine ekonomike si jo ”bej ç’te duash”, por e lire nga nderhyrja dhe manipulimi. Shteti nderhyn kudo, te kushtezon ty me normen e interesit qe te kursesh apo shpenzon, te kushtezon fuqine blerese nga masa e taksimit qe vendos mbi kategori te ndryshme.
Tek rasti ne fjale, shteti e takson shtresen e varfer dhe te mesme ne masen 50-60% te te ardhurave,dmth rroges, ndersa te pasures vetem 15-20%
Kjo menyre taksimi kushtezon fuqine blerese te librit tek shtresa me e varfer, pra nqs ne treg del qe autor qe flet per interesat e te varferve, shtepia botuese e keput ne mes, se ai lloj interesi e argumenti nuk ka treg. Perndryshe fuqia blerese e pasanikut nuk cenohet aspak nga 20% taksa dhe blen 1000 libra te Aqif Kopertonit i cili flet per interesat e te pasurve.
Kjo nderhyrje e shtetit i le hapesire te pasurit te manipuloje gjithe tregun ne menyre legale, se askund nuk ndalohet blerja e 1 000 librave.
Pra shteti ne kete mes, me nderhyrjen qe ben, ose me sakte me vete ekzistencen i le hapesire te gjitha manipulimeve qe mund te prodhoje mendja e njeriut.
Ketu hyn ne mes koncepti i ndershmerise, shteti te vendose rregulla sa me te ndershme dhe te perpiqet qe gjithe mendjet manipuluese te planetit te hasin nga nje pengese ne çdo hap manipulativ.
Ne rastin e e temes, nje individ vetefinancon librin e tij, qe mund ta vetefinancoje me borxhe, me kursime, mund t’ia beje dhurate nje i aferm apo mund t’ia financoje nje drogaxhi qe ka interes ta zeme tek tema pro droges.
Shteti doemos duhet te kete rregulla transparence per financimin e librit, qe burimet te jene te ndershme, por ndershmeria duhet te shkoje edhe tek gara mes te vetefinancuarit, te financuarit nga ente shteterore e private dhe atij qe ia blen produktin menjehere shtepia botuese.
Ketu liria dhe konkurrenca e lire s’kane pune fare, jane koncepte parazitare qe ti i perdor fare pa vend, thjesht sepse ke lexuar Adam Smithin. E morem vesh qe e ke lexuar Adam Smithin, por ky eshte palidhje fare,biles eshte fiks e kunderta dhe ty mund te duket idioteste, por me Kushtetute ti zoteri, nuk je asgjekundi , je ne ajer, i ben atentat Kushtetutes ne çdo fjale.
Hyllin,
Nuk e di sepse po të imagjinoj si një Sekretar i Rinisë Socialiste. E mora vesh që paskam bërë atentat ndaj kushtetutës, dhe s’më ngelet gjë tjetër veçse ta pranoj gabimnin dhe të bëj autokritikë.
Ku ndodhet ai vend ku loja ekonomike eshte loje etike, qe te bejme gati valixhet?
Deri tash kam ndeshur vetem loje hajdutesh me çizme dhe me doreza boksi.
edhe Hyllin na tregon vende ku hajdutet me çizme dhe doreza boksi vjedhin dhe te gjujne me grusht sipas ligjeve te shtetit.
Psikopati,
Përgjigja është, në çdo vend ku shteti dhe ligji fuksionojnë si arbitër i etikës së lojës ekonomike. Që ekonomia nuk funksionon pa etikë nuk është ndonjë zbulim i madh.
Çdo lojë qoftë: futbolli; boksi; pingpongu; kërcimi së larti, etj. ka nevojë për ruajtjen e etikës, ndaj edhe nevoja për albitër. Në ruajtjen e etikës në lojën ekonomike arbitër është shteti.
Por është shumë domëthënëse që edhe këtu tek Peizazhe të Fjalës nëse i përmend koncepte të tilla përndryshe “common sense”, si etika dhe liria, duhet t’ua shpjegosh disave fjalë për fjalë. Dhe në fund përsëri nuk do të kuptojnë.
Po po nuk te kuptojne ketu tek Peizazhet e Fjales ku çiftezojne lirine sipas qefit me lloj lloj konceptesh: me etiken, me estetiken, me rregulloren e FIFA-s, pingpongut etj. (vetem me bashkeshortin origjinal jo)
Kemi luftuar per kete dite te jemi te lire ta mballosim lirine sipas qefit me çdonjerin qe takohet ne rruge.
Ja ku e ke o njeri 2018 index of economic freedom. Matja e lirisë si koncept ekonomik i bazuar në etikë.
Ja ku e ke edhe shpjegimin për shtetin që zë vendin e parë:
Por ju bashkë me Hyllin duhet patjetër të jeni trollat, në mos më të mëdhenj, më të famshëm të hapësirës virtuale shqiptare.
Partia socialiste eshte partia jote, se eshte me liberale se ti, te ishte socialiste Rilindja nuk do pasuronte gjithe pasaniket e do u ngopte taksat varfanjakeve. Kjo eshte teoria jote, jo e imja.
Une jam per shtetin dhe me shtetin, sipas kritereve te perditesuara, te atyre qe kritikonte Smithi yt, qe ti nuk i njeh se normalisht aq ke lexuar.
L:A. ti me Hyllinin duhet te jeni lexuesit me te medhej te librave ekonomike dhe frekuetues te bibliotekave, se per te tjera duket se nuk ja keni haberin fare. Duket qe nuk keni kaperxyer ndonjehere prakun e nje ndermarrje.
Psikopati,
Unë shkruaj dhe komentoj me emrin tim, dhe nuk është e vështirë ta kuptosh se me çfarë merrem sepse kompetencën time e shpreh në pak fusha, arkitekturë, urbanistikë, ekonomi.
Jam i trajnuar si arkitek dhe urbanist, dhe kurrikulumin në ekonomi sado elementar, por besoj cilësor, e kam pasur pjesë të trajnimit. Nuk po ta them emrin e shkollës, por them se është cilësore në të dyja fushat. Pra, besoj se ia njoh konceptet bazë si arkitekturës, urbanistikës apo ekonomisë.
Debati këtu rreth lirisë ekonomike e përmendur në komentin tim, është një debat i stisur (troll-like), sepse si koncept ekonomik ai është shumë i njohur, dhe nuk injorohet aq kollaj.
Dhe më beso që unë e di ta bëj dallimin midis konceptit ekonomik dhe filozofik të lirisë. Por këto kanë lidhje me njëra tjetrën po aq sa kanë vetë filozofia dhe ekonomia me njëra tjtrën. Po qe se keni oreks t’i “ngatërroni”, bujrum. Por nuk më duket se ekziston as kapaciteti dhe as mediumi për këtë, sikurse është evidente që filozofët preferojnë të merren me filozofi dhe ekonomistët me ekonomi.
P.S. Nuk e di se ç’farë quan ndërrmarje, por nëse e ke fjalën për sipërmarrje, unë i kam nja dy biznese nën emrin tim, të dyja “professional services”, dhe mbaj edhe disa njerëz me punë. Quhen këto për të mos më imagjinuar sikur rri tërë ditën në bibliotekë dhe nuk ia kam idenë se çfarë bëhet në botën reale?
Aha, tani kuptoj me mire reagimin tend ndaj komenteve te mia, te cilat nuk para ju shkojne per shtat biznesmeneve dhe te shkolluarve. Si gjithnje kuptimi i nje ideje eshte i interesuar. Jane shum pak ata qe kuptojne jasht interesit te vet, e akoma me pak jane ata qe kuptojne ne kundeshtim me interesin e vet, dmth shenjtoret.
Un kujtoja se e ke ngaqe ndjek moden e kohes, ke ide si te gjithe te tjeret.
Psikopato, meqe e ke futur ne kllapa L.A- ne dhe duke i kerkuat ndjese xha xhait qe e zgjata ne kete pike, historite me partizane dhe me pervojen si kriter i se vertetes, tregoja nipçeve.
Ketu po flasim per ekonomi politike dhe jo per prodhim e ndermarrje e brigadiere e kooperativa. Sa bullona e burgji ne dite e ke normen, kjo i takon atij qe merret me produktivitetin e biznesit, i takon drejtorit tend, shokut Perikli.
Ndermarrja jote ne ekonomine politike vleresohet ne baze te 4 kritereve te prodhimit te brendshem bruto, PBB apo GDP
PBB/GDP = C+I+G+Nx
Tek C/konsumi kjo ndermarrje shihet .per sa konsum eshte ne gjendje te mbuloje, dmth ky prodhimi yt i bullonave dhe burgjive sa mbulon nga konsumi vjetor kombetar i bullonave dhe burgjive.
Tek I/investimi kjo ndermarrje shihet sa kapitalizohet mbi te, dmth sa investime behen ne vit, sa leke hidhen per kosto amortizimi, shtim makinerish, magazinash etj
Tek G/shpenzimet shteterore kjo ndermarrje shihet ne sa pjese te shpenzimeve shteterore eshte ne gjendje te financoje nepermjet taksave qe vjel shteti tek punetoret, drejtoret, fitimet etj.
Tek Nx/ eksport-import, kjo ndermarrje shihet nga sa kuota tregu te huaj, kjo ndermarrje eshte ne gjendje t’u marre ndermarrjeve konkurrente te huaja ne dhè te huaj, pra sa eksporton.
Nqs kjo ndermarrja jote, shton çdo vit vleren e konsumit, shton vleren e investimit, shton sasine e taksave qe i paguan shtetit dhe shton eksportet, kjo ndermarrje eshte per tabele nderi dhe shteti duhet t’i kushtoje interes psh kerkeses per kredi apo per ndonje prone shteterore qe mund t’i sherbeje per aktivitetet e saj, ku di une ndonje ish-hambar dritherash apo ish-stalle derrash qe i ka mbetur ende shtetit ne pronesi.
Kjo eshte ndermarrja jote ne ekonomine politike, prandaj ti s’kupton asgje dhe s’te kuptoj dot, se ti je ende ne kohen e feudalizmit ne koken tende, komunizmi s’ka bere shume pune tek ti, jo. Ti, do t’i thoje Nexhmijes qe drejtonte institutin marksist-leninist te ekonomise politike, shoqja Nexhi s’je per ket pune ti, se nuk merr vesh ti ne ekonomi se nga lidhet gomari.
Hyllin, nuk e di se pse kam pershtypjen qe ti jeton me ndihme sociale. Dhe duhet te jete keshtu, gjykuar nga sasia dhe madhesia e komenteve te tua.
Apo jam gabuar, je edhe ti afarist qe mban te tjere me buke?
Do i lesh keto nderhyrjet pa lidhje me temen, te lutem. Nuk kemi as kohe e as nerva te te veme ne moderim komentet. Mos abuzo me hapsiren qe te eshte dhene.
Keto jane punet e mia, per ty duhet te kete rendesi qe s’te kam ndonje borxh. Po deshe xhanem te jap ibanin se nuk i dihet te prishet mendja dhe na hedh ndonje lek, se dhuraten e pranon edhe mbreti.
Psikopat, nje vend i tille nuk ekziston se njeriu e ka ne gen manipulimin dhe ndershmeria ketu perdoret si koncept i lidhur me ligjin/rregullin, si i vetmi koncept qe deri me sot eshte gjendur me njefare efikasiteti kunder manipulimit.
Koncepti i lirise nuk perballet fare me manipulimin, se qekur ka lindur njeriu dhe etika manipulimi eshte pandershmeri dhe jo mungese lirie.
Difekti i sistemit eshte mungesa e ndershmerise dhe jo mungesa e lirise, liri ka plot, ka aq shume liri saqe njerezit i vendosit vete si t’i ndertojne marredheniet ekonomike dhe kjo liri e ketyre marredhenieve perkthehet ne korrupsion,manipulim, grabitje etj, ne rastin e temes ne liri per te mos e shkruar vetefinancimin, keshtu te mashtrohet/manipulohet lexuesi, nderkohe qe eshte pikerisht koncepti i ndershmerise qe i jep vlere arsyetimit te xha xhait, gare thote xhaxhai qe eshte teper e lire per te vetefinancuarit. Bllokojme thote ligjerisht mundesine qe i pandershmi te fitoje mbi te ndershmin, dmth jo vetem mbi autorin e mire por edhe pandershmeri ndaj atij qe detyrohet ta vendose financimin.
Une besoj se eshte esenciale, qe t’i vendosim pikat mbi i, nga ana konceptuale.
Hyllin,
Ja ku i ke pikat mbi “i”. Lexoi: https://en.wikipedia.org/wiki/Economic_freedom
The free market viewpoint defines economic liberty as the freedom to produce, trade and consume any goods and services acquired without the use of force, fraud or theft.
Shiko se nuk me duhet wikipedia per lirine ekonomike.
Ky eshte perkufizim dyleksh, qe edhe shteti komunist do te dilte me liri ekonomike, se gjithçka prodhohej e shitej, pa perdorimin e forces, mashtrimit apo hajdutllekut. Gjithçka behej ne baze te ligjit dhe policia e ushtria nuk gjendej askund ne marredheniet ekonomike, as nuk te detyronte kush te blije domate me zor. Perpiqu edhe njeçik mos gjen ndonje perkufizim tjeter qe ta perjashtojme te pakten shtetin komunist.
p.s sa per troll ja je ti ja s’ka njeri, po pse Hong Kong te duket shtet ty, nje cope ishulli qe s’ka asgje, nuk prodhon asgje dhe qe i duhet te marre çdo gje nga bota nepermjet tregtise dhe financave. Pa beje Ameriken ti me aktivitetet e Hong Kong, te shohim sa dite do mbijetoje.
Nuk ka rëndësi se ç’thotë Wikipedia, apo Heritage Foundation.
Rëndësi ka që ju të jeni i vërtetë me veten deri në fund.
As a troll that is.
Muhabet kot
Troll kot qe flet plot:
L’art vit decontraintes et meurt de liberté – Paul Valéry
L’art naît decontraintes, vit de luttes et meurt de liberté – André Gide
Eshte ne rendin e gjerave te krijuara: si rregull ne fillim vdes burri (arti), pastaj i vjen pas edhe gruaja (ekonomia) – psikopati
Paska ardhur ky agjitpropisti i Shqupit.Mbaj mend ne kohe te Saliut I edhe BCC-ne e nxoren komuniste.Tani kane bere perparime,te nxjerrin vetem socialist.
Më fal se nuk e dija se kishte ndonjë ndryshim midis socialistëve dhe komunistëve.
Epo ja mesoje dhe ti nje gje.
Diskutimi ka devijuar rëndshëm për nga ekonomia dhe në këtë fushë unë kryesisht dëgjoj dhe mësoj nga të tjerët; por meqë flitet për librin, një temë që lidhet fort me mua si autor, po dua të shtoj çfarë më duket me rëndësi të madhe: libri shqip vërtet del në treg si çdo mall tjetër, por shitja e tij kufizohet, më shumë edhe se nga konkurrenca, nga numri objektivisht i ulët dhe gjithsesi i kufizuar nga lart i lexuesve. Parimet dhe teknikat e marketingut të ekonomisë së botimeve janë përpunuar në kultura me qindra milionë lexues potencialë, në një kohë që lexuesit e librit shqip nuk mund të tejkalojnë disa pak mijëra (dhjetëra mijëra, në situata përjashtimore dhe tashmë vetëm hipotetike). Duhet të ketë një ekonomi që studion fatin e produkteve të tilla në treg. Një album me muzikë popullore shqiptare, gjithnjë në teori, mund të shitet edhe në Rusi edhe në Amerikë; por një libër shqip jo. Për ta ekzagjeruar argumentin, një fabrikant patericash duhet gjithnjë të mbajë parasysh se numri i blerësve potencialë të produktit të tij mbetet i kufizuar. E sjell shembullin e patericës sepse, në sistemin global të ekonomisë, djathi i Gjirokastrës ka shumë më tepër shanse për sukses sesa një libër shqip; të parin mund ta hanë edhe në Afrikën e Jugut, të dytin në Afrikën e Jugut as do ta blejnë as do ta lexojnë dot. Diçka e ngjashme ndodh me barnat për sëmundje të rralla, që prekin, ta zëmë, 0.0005 për qind të njerëzve; zhvillimi i këtyre produkteve nuk mund të shpresojë te ndonjë “return” nga shitjet, prandaj ka nevojë për ndërhyrjen ekonomike të një faktori të tretë rregullues. Këtu natyrisht nuk e kam fjalën te mbijetesa dhe pasurimi i shtëpive botuese por te shëndeti i produktit vetë, ose i librit. Një shkrimtar në SHBA gjithnjë mund të shpresojë se vepra e tij do të lexohet nga milionat; por një shkrimtar në Shqipëri jo. Prandaj edhe një shkrimtar shqip e ka të pamundur të jetojë me të ardhurat nga librat që shkruan dhe shkrimtaria letrare, ndër shqiptarët, nuk mund të jetë profesion pa ndërhyrjen e një faktori subvencionues. Në kohën e regjimit totalitar, shteti mbante me rrogë të mirë një numër shkrimtarësh dhe artistësh, prej të cilëve priste që t’i shërbenin ideologjikisht përmes veprave me natyrë propagandistike. Sot kjo nuk mund të ndodhë – dhe është mirë që nuk ndodh; por sërish ka vend për ndërhyrje të shtetit, pikërisht për të bërë të mundur që një produkt i nevojshëm, por vetvetiu i kufizuar në shitjet, të vazhdojë të hidhet në qarkullim. Kriteri i konkurrencës absolute nuk vlen shumë në këtë kontekst; sepse në planin e ekonomisë së leximit, ndoshta kushton më pak që ta ndërrojmë të gjithë gjuhën e leximit dhe të blejmë e të lexojmë libra anglisht. Qëndrimi im, si autor dhe drejtpërdrejt i angazhuar në fatin e librave, është që libri artistik shqip duhet të subvencionohet në momentin e shitjes, duke ua mundësuar blerjen atyre që edhe kanë më shumë dëshirë dhe mundësi për të lexuar: studentët dhe ata me të ardhura të pakta. Nëse kjo mund të realizohet, brenda një tregu libri aq opak sa ky në Shqipëri, nuk di ta them: me siguri sistemi ka nevojë të reformohet në tërësi.
Ketu mund te hapen 7 diskutime, duke filluar qe nga kapacitetet e pashfrytezuara te tregut, 5-6 milione potenciale dhe 5-6 mije reale (dhjetra mije i quajte hipotetike), per te vazhduar tek stimuli i eksportit te librit per te perfunduar tek kapaciteti i shtetit per te stimuluar konsumin e librit tek nje shtrese apo tjetra.
Libri funksionon edhe si investim edhe si konsum, ne kuptimin qe per nje femije e nje te ri eshte me se pari investim ndersa per nje pensionist eshte thjesht konsum se s’ka ç’investon me ne rritjen e tij (me perjashtim te profesoreve qe nuk shkulen nga katendrat pa bere 80 vjeç-ka plot qe vdesin ne pune-, megjithese ketyre nuk u hyn ne pune libri artistik).
Ne kete kuptim kategorite qe kane me shume nevoje jane le te themi te gjitha poshte 30 vjeç, me nevojen qe bie me moshen per t’u kthyer ne konsum te paster ne moshen e trete.
Pra ne thelb per t’u marre veçanerisht ne konsiderate jane xhepat e prinderve me femijet ne shkolle dhe te punesuarve te rinj. Nuk ka besoj vend per dyshim qe flasim per kategori ne veshtiresi te vazhdueshme, me te rinjte qe jane rendom te papune dhe me prinder qe ne shumicen e tyre nuk e kane te lehte ta nxjerrin lekun per letersi artistike.
Kjo mungese e fuqise blerese perkthehet si eshte perkthyer gjithnje e kudo ne borxhe, ne kete rast borxhe librash gje qe e kemi hequr ne shumicen e shqiptareve (ne mos teresine), pak a shume u jemi borxhlinj veçanerisht 2-3 miqve familjare dhe pak a shume na jane borxhlinj te tjere.
Kuptohet qe per shkak te shtresezimit qe ekziston ne çdo kohe me te varferit kane probleme serioze ne marrjen e borxheve dhe keto 2-3 miqte familjare as i kane pasur fare, ose ne sasi modeste, ashtu si jane edhe borxhet ne leke qe arrijne te sigurojne te varferit, qofte neper banka qofte neper miq e farefis..
Bibliotekat publike kane qene dhe jane problematike, jokomode, pa perhapje te gjere, me kushte apo kritere qe veshtiresisht pajtohen me kohen e robit, pra jane shfrytezuar gjithnje pak dhe keq (kane pasur gjithnje mungesa serioze).
Pra, ne kete konsiderate, problemi serioz eshte fuqia blerese e mases se madhe, por veçanerisht e te rinjve me moshe pune, por qe jane rendom te papune apo me pune te paguara pak ose keq dhe e prinderve me femije ne ngarkim, qe jane ne shumicen e tyre ne probleme me serioze sesa eksperimentimi i nje autori te ri apo edhe i librit te 27 te Kadarese.
Studentet jane ose ne ngarkim te prinderve ose punojne pak e paguhen keq; studenti quhet gjithnje e kudo i varfer (me perjashtimet e pakta te fatlumeve).
Duke qene se per kategorite e mesiperme libri edhe konsum edhe investim, paresisht investim, shoqeria duhet ta shtyje shtetin te rrise fuqine blerese te ketyre kategorive. Fuqia blerese e ketyre kategorive shtohet duke bere politika shteterore per punesimin e te rinjve, duke u hequr taksa te caktuara prinderve me femije ne ngarkim dhe me rroga te uleta (ku eshte vetem 1 prind, zakonisht nena, duke hequr sa me shume taksa te jete e mundur), duke krijuar fonde te posaçme etj.
Ulja e çmimit dunksionon si takse e sheshte, te gjitheve u zbritet ta zeme 10,20 apo 30% e çmimit, por taksat e sheshta nuk e favorizojne te varferin, sa favorizojne te pasurin dhe nuk eshte se libri i 27 i Kadarese nga 10 mije e bere 7 mije dhe ai i varferi e i pamunduri, qe nuk e vinte doren ne xhep per 10 do e vere per 7.
Ne te njejtin paralelizem taksash, behet fjale per takse progresive, dmth zbatimi i politikave per rritjen e fuqise blerese te kategorive ne fjale jane si taksat progresive, 0% per te pamundurit, 5%, 10%,20%,deri ne 40% per te pasurin.
Ky eshte progresivitet qe mundeson rritjen e fuqise blerese dhe shton konsumin dhe investimin ne menyre serioze.
Vetëbotimi (self-publishing) i librave artistikë, dhe jo vetëm, i ka sjellë shumë dëme lexuesve dhe shkrimtarëve të mirëfilltë shqiptarë. Askush nuk është në gjendje të vlerësojë nëse ky ka qenë shkaku kryesor i largimit të lexuesve nga letërsia shqipe apo nëse ka të tjerë faktorë më të rëndësishëm, që mund të lidhen edhe me një snobizëm kundrejt çdo lloj produkti me markë shqiptarë. Megjithatë, mund të thuhet se vetëbotimi nuk ka ndikuar pozitivisht.
Është diçka e dhimshme të shohësh se sa mosbesues janë lexuesit ndaj krijimtarisë shqiptare, edhe kur janë shumë të hapur dhe të vullnetshëm të ndjekin sugjerime në lidhje me titujt për t’u lexuar. Ky skepticizëm nuk është një mit urban, por është i gjithëpranishëm dhe i prekshëm, sidomos gjatë panairit të librit. Fjalitë të tipit “Shqiptar është ky… lëre lëre se i kam parë autorët shqiptarë…” janë tejet të shpeshta.
Ardiani ka shumë të drejtë kur thërret për një ndarje të këtyre dy llojeve krejt të ndryshme të botimeve.
Desha edhe të saktësoj, pasi lexova pjesërisht komentet e mësipërme, që:
1) Botimi i letërsisë shqiptare, nga pikëpamja e kostove të botimit, është disa herë më i lirë se botimi i letërsisë së përkthyer. Këto botime nuk kanë kosto të lidhura me përkthimin dhe as me parapagimin, zakonisht të nevojshëm, për të siguruar të drejtat e autorit. Po supozojmë që redaktimi është i njëjtë, megjithëse shpesh, autorët shqiptarë janë shumë rezistentë ndaj kësaj veprimtarie.
2) Ka autorë, siç edhe e ka saktësuar vetë Ardiani, që përzgjidhen dhe botohen nga botuesit shqiptarë për shkak të cilësisë së veprave të tyre, natyrisht pa pagesë te botuesi/shtypshkruesi dhe shpesh me shpërblim të bazuar te shitjet e veprës.
Dhe janë pikërisht këta autorë të parët të dëmtuar nga botimet “vanity”, siç i quan Ardiani, por edhe lexuesit. Për ata që mendojnë se kjo është diçka që zgjidhet nga tregu, do thoja se deri tani tregu jo vetëm nuk e ka zgjidhur, por e ka dreqosur mjaftueshëm. Për të folur me terma ekonomikë, ky është një rast i ngjashëm me “Market for lemons”, siç e ka përshkruar dhe teorizuar Akerlof-i: ka simetri informative midis shitësit (botuesit, se librarët në Shqipëri prakikisht nuk kanë asnjë funksion) dhe blerësit (lexuesit). Natyrisht, shitësi nuk ka pse të tërhiqet nga tregu kur libri është cilësor (pra kjo pjesë e mekanizmit nuk përkon me modelin origjinal), por nëse tregu “përmbytet” nga libra (mallra) jo cilësore, blerësi i cili do të gjykojë mbi një mesatare cilësie (duke qenë se nuk arrin ta dijë paraprakisht se cili mall është i mirë dhe cili jo) do të stepet, do të jetë më pak i gatshëm të paguajë për librat shqiptarë. Sa më pak i gatshëm të blejë e të lexojë të jetë lexuesi, aq më pak shkrimtarë të aftë do të përpiqen të botojnë e kështu me rradhë. Në ekstrem, kjo mund të çojë në vdekjen e tregut. Nuk po them që kjo do të ndodhë vërtet, ky është thjesht një ushtrim teorik; edhe sepse shumica e shkrimtarëve të mirëfilltë shkruajnë e botojnë më shumë për pasion, sesa për të ardhura. Por, ajo që me siguri mund të ndodhë, pasi ka ndodhur deri diku, është që blerësi të tërhiqet krejtësisht ose pjesërisht nga tregu, pasi e mendon mallin të një cilësie të pamjaftueshme për çmimin që ka.
Pra, një ndërhyrje në treg, që të eliminojë një pjesë të asimetrisë informative (kush e ka botuar vërtet librin, botuesi apo shkrimtari, dhe për pasojë, ky libër është i seleksionuar nga dikush), vetëm do ta ndihmonte librin cilësor dhe lexuesin shqiptar.