Një intervistë me Dimitris Dimitriadis
Nga Gresa Hasa

‘‘Nuk jam më grua. As ti nuk je më burrë. Gjithçka na e mori ajo. Ҫfarë do t’i ngelet asaj pa ne? Ҫfarë do të jetë ajo kur mos t’i ngelet më asgjë nga ne? Dheu i saj ka marrë formën time. Trupi im ka tashmë përmasat e saj. Kam brenda fatin e saj. Vdes siç vdes një vend…’’

‘’Vdes siç vdes një vend’’ është analiza letrare e një shoqërie në krizë identiteti. Ndonëse në tekst nuk përcaktohet koha dhe hapësira gjeografike, çka i jep veprës frymë universale, detaje nga mitologjia greke, feja dominuese dhe jehona e ngjarjeve politike të ’67-ës në Greqi, lënë të kuptohet se bëhet fjalë specifikisht për këtë të fundit. Dimitriadis i mvesh vendit tipare antropomorfike. Atdheu, fjalë që në gjuhën greke i përket gjinisë femërore (πατρίδα: patrída – /paˈtriða/), portretizohet si një grua që mbart të gjitha plagët historike, politike, sociale dhe ekonomike të vendit. Kemi të bëjmë me një shoqëri së cilës i ka humbur busulla: pas ndryshimeve radikale të sistemit, daljes nga diktatura dhe përqafimit të asaj që besohet se është demokracia, ballafaqohemi me një gjendje liminaliteti. Ky vend nuk përket më në të shkuarën paçka se s’ia ka dalë të shkëputet tërësisht prej saj. Nga ana tjetër, ai as përpiqet për një të ardhme më të drejtë e premtuese. Tradita e dhunës, mosfunksionimi i institucioneve shtetërore, fanatizmi fetar dhe ideologjik, mendësia nacionaliste, patriarkalizmi dhe kriminaliteti, kanë hapur një purgator të rrethuar me hekura. Në këtë rrëfim postmodern, autori nuk jep zgjidhje. Ai vetëm përshkruan duke zgjedhur me kast një gjuhë të fortë, të rrëmbyer dhe tronditëse po aq sa realiteti nga i cili merr nxitjen. Ky libër është parabola e një vendi që vdes pasi refuzon të pranojë tranzicionin e tij.

Dimitris Dimitriadis shquhet si poet, prozator, eseist dhe konsiderohet si një prej përkthyesve më të mirë grek të autorëve si Georges Bataille, Jean-Paul Sartre, Marguerite Duras, William Shakespeare, Witold Gombrowicz, Samuel Beckett, etj. “Vdes siç vdes një vend”, botuar më 1979 është vepra që e kurorëzoi Dimitriadisin si një nga autorët më të spikatur të letërsisë dhe teatrit bashkëkohor evropian. Popullariteti në këtë skenë teatrore i atribuohet kryesisht zbulimit të tij prej Patrice Chéreau, një nga regjisorët më të talentuar evropian të 40 viteve të fundit. Pak kohë pas juntës ushtarake të vendosur në Greqi në vitin ’67, bëhet fjalë për grushtin e shtetit të kolonelëve (1967 – 1974) ku disa oficerë të krahut të djathtë, të udhëhequr nga gjenerali Stilianos Patakos, koloneli Jorgos Papadhopulos dhe Nikolaos Makarezos, më 21 prill 1967, disa javë përpara zgjedhjeve të parashikuara, morën në dorë pushtetin e të gjithë vendit; vepra e parë e Dimitriadis “Ҫmimi i revoltës në tregun e zi”, u ngjit në skenën e Theatre de la Commune d’Aubervilliers në Paris me regjinë e Chéreau, nën admirimin e spektatorëve si Simone de Beauvoir dhe Jean-Paul Sartre. Suksesi më i madh i Dimitriadis erdhi me shfaqjen e veprës “Vdes siç vdes një vend” në skenën e teatrit “Odeon” në Paris në vitin 2010 si dhe me nderimin e tij si “Autori bashkëkohor i vitit” në të njëjtin qytet. “Vdes siç vdes një vend” iu ofrua për herë të parë publikut shqiptar në 2015-ën nga Botime ZENIT, përkthyer nga origjinali prej Eleana Zhakos. Tashmë, dy vite pas përkthimit të librit, vepra do të ngjitet edhe në skenën e Teatrit Kombëtar  nga data 21 deri më 24 shtator, me regji të Rozi Kostanit, nën interpretimin e saj dhe të Alfred Trebickës. Aktualiteti i kësaj vepre gjen strehë në shoqërinë shqiptare e cila në 26 vjet pas rrëzimit të diktaturës, nuk ia ka dalë ende të ndërtojë një shtet të drejtë dhe një shoqëri tolerante e mendjehapur.

Intervistën më poshtë me z. Dimitriadis e zhvillova online nëpërmjet shkëmbimit me e-mail.

Dimitriadis, ju e keni shkruar këtë tekst 39 vite më parë, në një situatë të brishtë politike. Ku ndodhet vepra juaj në raport me Greqinë sot? A mund të flasim ende për një aktualitet të kësaj vepre?

Po, “Vdes siç vdes një vend” është shkruar në vitin 1979, në një periudhë kur nuk mund të konceptohej shkrimi i një vepre të tillë. Megjithatë, prej fillimit disa kritikë panë te kjo vepër diçka endemike, krejt të afërt, madje të njëtrajtshme me vetë Greqinë si vend. Për më tepër, Greqia sot, pavarësisht se prej atëherë kanë kaluar mbi tridhjetë vite, gjithmonë e më tepër i mbetet besnike të shkuarës së saj, kryesisht të shkuarës së afërt, duke përshkuar të gjitha fazat e bjerrjes si vend, në një qorrsokak të plotë, por sidomos në nivelin e politikës, ku e keqja qeveris në mënyrën më të keqe. 

Ju e portretizoni Greqinë si një grua në prag të varrit, plagët në trupin e së cilës vjellin të gjithë qelbin nacionalist, patriarkal dhe histerinë e një shoqërie së cilës i ka humbur shpresa. Ju përshkruani në mënyrë të drejtpërdrejtë, pa droje, me një gjuhë të fuqishme dhe tronditëse por nuk ofroni një zgjidhje në fund. A vjen kjo sepse ju nuk e keni një zgjidhje, apo ngaqë nuk dëshironi të mbani përgjegjësi për çështje që i konsideroni jashtë fushës suaj të ekspertizës?

Zgjidhja reale për çdo problem të natyrës private ose publike është njohja dhe pranimi i të vërtetës. Ky kriter është i domosdoshëm që të kapërcehet problemi. Nëse nuk e pranojmë vdekjen për atë që është, nëse faktin e vdekjes, pra njohjen e ekzistencës së kësaj vdekje e fshehim edhe prej vetes sonë e mundohemi ta gënjejmë këtë të fundit duke mos pranuar një realitet ku gjërat vdesin, atëherë si mund ta sfidojmë vdekjen? Si mund të ecim përpara, nëse na paraprin gënjeshtra? Gënjeshtra, në kuptimin e “gënjeshtrës jetësore” ashtu siç e quan Ibsen në librin e tij “Rosa e egër”, është e volitshme, ngushëlluese, qetësuese por fsheh aktin çlirues që prodhon e vërteta. Ashtu sikurse te “Rosa e egër”, vetëm nëpërmjet një ngjarjeje të tmerrshme, përmes vdekjes konkretisht e pranimit të saj, mund të fillojë diçka e re, qoftë në këtë jetë, qoftë në atë jetë. Fjala “vdes” në titullin e veprës sime, nënkupton dëshirën për të jetuar, ajo komunikon pikërisht këtë dëshirë: “Dua të jetoj!” thërret, sikurse thërret gruaja e monologut, vetëm se duhet ta lëmë të jetojë.

Realiteti shqiptar sot nuk është fort i ndryshëm nga ai i vendit që ju përshkruani. Identifikimi i Shqipërisë me këtë vepër është i kollajtë. A ekziston një kurë për humbjen e shpresës për vende si Shqipëria dhe Greqia të cilat rëndom gjatë historisë qëllon ta humbasin busullën?

Antidoti i vetëm është të mos ushqejmë iluzione dhe të pranojmë që simbolikisht vendet tona kanë vdekur. Personalisht besoj që nuk ka asgjë më shpresëdhënëse sesa kjo. Sikurse thotë Friedrich Hölderlin, ideja e mungesës së Zotit, lehtëson vdekjen e diçkaje dhe perceptimin jo-negativ të vdekjes duke ndihmuar kështu në lindjen e diçkaje tjetër.

Letërsia është një urë e shëndoshë komunikimi ndërmjet kulturave. Ajo ndihmon për të thyer paragjykimet dhe tkurrur mendësitë përjashtuese si nacionalizmi dhe ksenofobia. “Vdes siç vdes një vend” shndërrohet në pasqyrë për vendet tona fqinje. Duke u identifikuar me njëri-tjetrin mësojmë ta pranojmë sho-shoqin. E konsideroni të nevojshme një letërsi të këtillë? A na mungojnë ne, shqiptarëve dhe grekëve, vepra të kësaj natyre?

Letërsia, shkruan Maurice Blanchot vepron keq sepse vepron pak. Ajo që na ngelet si popuj me pasqyrën drejt vetes, përpos të tjerave që duhet të bëjmë, është të jemi më të rreptë me veten, t’u kundërvihemi standardizimeve, kompromiseve, tabuve, paragjykimeve, stereotipave dhe të zotërojmë gjithë oqeanin që ka brenda vetes njeriu, duke mos lejuar copëtimin e tij nga fetë dhe regjimet e ndryshme.

Ironia, mjedisi i errët i vendit që po vdes, intertekstualiteti, shpërbërja kohore, fragmentarizimi dhe hiperealiteti janë të gjitha karakteristika të letërsisë postmoderniste të cilat shpalosen qartë te “Vdes siç vdes një vend”. Ishte kjo rrymë letrare një zgjedhje e juaja për ta komunikuar këtë vepër apo ky subjekt rrodhi kësisoj krejt spontanisht?

Erdhi spontanisht dhe natyrshëm. Zgjedhja e një subjekti është një proces po aq i natyrshëm sa vetë të shkruarit letërsi çka njëfarësoj mund të them se mbart brenda vetes të gjithë botën letrare, në të gjitha format. Intertekstualiteti që përmendni, është një ndër veçoritë e shkrimit tim. Kur shkruaj ripërtërihet në mënyrë të pavetëdijshme gjithçka që kam lexuar, veçanërisht ato vepra që kanë lënë tek unë gjurmët më të thella. Bashkëbisedoj gjithmonë me veprat e të tjerëve çka e konsideroj të rëndësishme jo vetëm për letërsinë neoterike ose postmoderne në terma të tjera, por për tërësinë e letërsisë së rëndësishme. Ekziston intertekstualiteti tek Euripidi, Shekspiri, Beckett, të cilët përfaqësojnë majat e letërsisë botërore dhe kjo do të thotë shumë gjëra. Letërsia është mbi të gjitha bashkëbisedim me letërsinë.

Ky tekst i është përshtatur natyrshëm skenës së teatrit. Monologu jetëzohet mbi këtë skenë. Publiku e shquan tashmë gruan-vend në mënyrë direkte, ia prek plagët e hapura, e dëgjon të rënkojë e të ulërijë në disa gjuhë dhe po aq sa alivanoset prej saj, gjithashtu edhe mrekullohet. Mendoni se kjo vepër e rrok publikun më mirë si tekst i shkruar apo si shfaqje teatrale? Teatri është shndërruar në një fole të ngrohtë dhe mjaft të suksesshme për veprat tuaja. Ju personalisht ku e shihni më të rehatuar punën tuaj?

Jam prozator dhe dramaturg. Nuk i ngatërroj këto të dyja, ndonëse komunikojnë mes tyre. “Vdes siç vdes një vend” është letërsi në prozë dhe ngjizja e kësaj vepre nuk ka pasur asnjë qëllim ose synim për t’u vënë në skenë. Rrugëtimi i tekstit “Vdes siç vdes një vend” në skenën e teatrit nuk ka qenë një nismë e imja por e të tjerëve. Nuk kam qenë gjithmonë dakord me teatralizimin e saj por pavarësisht kësaj, kur e shikoj të luhet nga një, dy ose qindra aktorë, zbuloj një dimension teatror që do ta quaja “tragjedi spermatike”, në kuptimin që vepra në fjalë shndërrohet në skenën e teatrit në tragjedi, ndërkohë që në libër nuk ka formën letrare të tragjedisë; por ngaqë përmban elementin tragjik, i shkon për shtat skenës së teatrit.

Faleminderit për kohën dhe suksese të mëtejshme! Uroj që udhët tona të puqen sërish.

Faleminderit edhe prej meje. Mirë u takofshim në Tiranë!