(Ky shkrim mund të ish titulluar më gjatë, por më saktë si “Dilema e shkrimtarit të pavarur, lexuesi si qytetar i angazhuar dhe propozimi civil i Vehbiut”)

Shkrimtarët dhe artistët safi, sado qofshin qenie dhënë botës ideale pamëshirshëm e pa vetëmbrojtje, duan të hanë, të mbajnë shtëpinë, të çojnë kalamajtë nëpër shkolla e të paguajnë taksat. Idealistë janë edhe shumë shkencëtarë, prodhues e ndërtues, por ndryshe nga shkrimtarët dhe artistët, ata zakonisht tregu i vlerëson dhe i paguan herë aq sa vlejnë, herë edhe më shumë se vlejnë. Një kontribut i tyre shihet gjithnjë si një vlerë praktike për shoqërinë. Në këtë kuptim një inxhinier a menaxher, qoftë edhe i pavlerë a mediokër, shpesh ka një jetë shumë më të sigurtë e një shtrat më të rehatshëm se shumë artistë me sqimën, ndjeshmërinë dhe forcën e pak mendjeve të species sonë. Atëherë si i bëhet me artistët dhe shkrimtarët? Shoqëria edhe kur i lexon, i përfill dhe i përdor, u merr dhe nuk u kthen gjë ose u kthen shumë pak, sepse në fund të fundit ata nuk ia rregullojnë bravën, nuk ia çlirojnë VC-në e bllokuar, nuk i bëjnë një projekt për shtëpinë që duhet ndërtuar, nuk i zënë vrimat e çatisë që u pikon dhe as i mbushin një recetë për kalamanin që ka temperaturë. Pra ata nuk ia zgjidhin problemin imediat që i ulëret tek dera. Ideja e pathënë është kjo: shkrimtarët e artistët e kanë për detyrë të na ushqejnë shpirtin dhe idetë (në fund të fundit, edhe sikur të mos duam ne, ata nuk rrinë dot pa na ushqyer… thjesht vuajnë sëmundjen e llojit të vet), por për ata mendon perëndia, mëma e tyre e padeklaruar. Kur do, dihet se është gjithnjë e lehtë të lash duart.

Sidomos në rastin shqiptar, me shtet që ekziston tradicionalisht që të përfitojnë shtetarët, me konsumatorin masiv me nivel të lartë varfërie, dhe me pasanikun sipëror me nivel të lartë makutërie por të ulët përgjegjësie sociale, i është lënë pikërisht perëndisë pesha e mendimit dhe kujdesit për ushqyesit e mendjes dhe për krijuesit e njeriut të madh brenda njerëzve të vegjël. Shteti ynë socialist ka pasur një traditë të gjatë në mbështetjen e shkrimtarit dhe artistit të realizmit socialist, të aftë apo të paaftë, të ndershëm apo spiun njëlloj. E mbështeste aq sa ai të mund të mbijetonte e t’i shërbente më mirë shetit dhe propagandës së tij: i jepte një apartament pa bërë punën vullnetare, si dhe ndonjë pushim të paguar veror. Artistit të lirë i paguante edhe rrogën mujore, por pastaj ia maste me cantim kontributin në formimin e njeriut të ri. Ama, që të mos ia hamë hakun, ia njihte vlerën, sido që kur i dukej se  i rrezikonte qenien, ia këpuste kokën.

Pas rënies së sistemit socialist idealisti që dikur kish një çapë bukë të sigurtë dhe komshinjtë e farefisi e vlerësonin për muzikën që krijonte, lehtësinë që kish me poezinë apo për gjuhët prej nga përkthente, e pa veten në mëshirën e pamëshirshme të fatit. Siç thashë, tregu i lirë për nga natyra e vet është krejt i palirë, madje ndëshkues mizor me lëvrues gjuhësh të vogla dhe pa peshë praktike në komunikimin botëror. Bota jonë e riorientuar brenda pak ditëve në shinat e një tregu të egër këmbimi mallrash me vlerë praktike dhe që synonte fitimin e shpejtë e me çdo kusht, u gdhi me ide krejt të reja ndaj idealistit: ai papritur ishte i paaftë të mbijetonte, i padenjë të bënte hije mbi dhe, humbameno që s’u përshtatej kohërave, dembel dhe i mësuar keq. Institucioni shtetëror që mund të kish rol mitigues në këtë moment ferri social të bazës, u bë shembulli më i përsosur i përdhosjes së idealistit dhe streha e ngrohtë e karrieristit të paskrupullt. Grupi i njerëzve me ëndrra u rrallua. Një pjesë u zhduk që në fillesë a u shndërrua në diçka tjetër; një pjesë shkrimtarësh e gazetarësh gjeti mënyra të tjera mbijetese që e lejonin të fitonte disi: kush u bë copë duke kryer dy-tri punë njëherësh, kush nisi të vjelë parà të lehtë televizionesh, kush u bë pronar e shkrimtar njëkohësisht, kush businessman dhe gazetar në vetë organet që zotëronte, e kush gazetar që paguhet bukur fare nga të tjerë pronarë, ideve të të cilëve u bën temena me hir a me pahir. Pak syresh sot janë të pavarur politikisht e ekonomikisht dhe i japin shoqërisë mjaltë që s’prodhohet në koshere fabrikuar prej njerëzish të fuqishëm. Ata që ruajtën ëndrrën dhe ende e ushqejnë atë, i numërojmë me gishta. Por vetëm prej tyre ne si publik kemi të garantuar afërsinë më të madhe të mundshme me të vërtetën e shkruar, ose thjesht me të vërtetën. Vetëm kjo pjesë shkrimtarësh na bën lexues me dinjitet dhe qytetarë të ndërgjegjshëm. Vetëm kjo pjesë na emancipon e çon përpara si shoqëri.

Ardian Vehbiu është njëri prej këtyre të paktëve, një shkrimtar, studiues dhe gazetar me banim në NYC, që publiku shqiptar sot e njeh mirë, e pret dhe e kërkon.  Botimi i librave të tij është një rit i përvitshëm tashmë në Tiranë. Vetëm se, për nga cilësia, prodhimi i Vehbiut u rri larg punëve të një numri të madh shkrimtarësh që ngulmojnë të shkruajnë e të botojnë  për vit e me çdo kusht edhe kur ideja dhe forma që ofrojnë lindin të vdekura. Por Vehbiun lexuesit e njohin edhe nëpërmjet blogut të tij të famshëm tashmë, Peizazhe të fjalës (PTF), si dhe formave të tjera të komunikimit online me të cilat autori ka qenë shumë i sukseshëm. Personalisht kam bindjen se vlera shoqërore e komunikimit të tij të përditshëm me publikun shqiptar nëpërmjet PTF është e jashtëzakonshme, së pari sepse në të publiku shqiptar i ekspozohet ideve alternative, vështrimeve kritike dhe çelësave analitikë që s’i gjen kund tjetër në mënyrë kaq sistematike dhe cilësore, si dhe në doza elefanti që s’i anashkalon dot; për më tepër, në këtë hapësirë i jepet vëmendje reale e serioze komunikuese çdo ideje, çdo gafe, idiotësie apo gjëje të mençur që lexuesi do të diskutojë në logun e ideve. Vehbiu pjell copa të reja kritike (shpesh perla gazetarie) që hedhin në diskutim publikun, me dendurinë dhe lehtësinë me të cilën një njeri i zakonshëm buzëqesh.

Por këtë Vehbiu e ka bërë për shtatë vjet rresht pa mbështetje financiare prej askujt; ka shkruar e u ka dhënë xhevap njerëzve në laboratorin apo shkollën e vet online ditën dhe natën, verë e dimër, javë pushimesh ose jo, në shtëpi eudhëtim, kur të afërmit e mbështesnin apo i nxeheshin… e ka bërë për ditë dhe me të vetmin interes që të avanconte një ide dhe të diskutonte një dukuri sociale që donte zgjidhje a ia vlente të diskutohej. Madje që të mund të merrej 100% me këtë punë që ai e vlerëson fort, Vehbiu la një punë të mirë e shumë të volitshme, por që i merrte kohën e nevojshme për blogun. Unë s’i duroj dot heronjtë të cilëve u falemi edhe pa ua ditur bëmat; ata përforcojnë vetëm trushpëlarje kolektive. Por heronjtë e vegjël të së përditshmes dua t’i flas e t’i tregoj. Se çfarë force johyjnore i jep Vehbiut energjinë dhe pasionin që të vërë talentin e vet në shërbim të njerëzve në mënyrën e aktivistit vetësakrifikues dhe të paepur, unë nuk mund ta shpjegoj veçse nën kornizën e një teorie për heroin e së përditshmes që shoqëritë pjellin rastësisht kur më shumë kanë nevojë.

Të gjithë këtë punë, pa marrë asnjë grosh institucional apo shoqëror si shpërblim pune! Si ia ka dalë Vehbiu të jetojë normalisht e të bëjë sa i takon për familjen e vet? Me ditë pune që i kalojnë kufijtë e normales, dhe kuptohet me një aftësi individuale që gjithashtu është e pazakontë. Jeta e tij me modestinë materiale të një amerikani të mesëm që jeton në NYC, financohet nga përkthimi në disa gjuhë, që ai herë e ka për zemër e, me siguri, herë të tjera e bën se i duhet; ndërsa blogu ku ai absolutisht ka zemrën, vetëm i merr e i merr, dhe i kthen vetëm kënaqësi, dhe ndonjë herë trazime e sherre që s’ia ka borxh kujt.

Dje, kur hapa faqen e PTF, pashë që po eksperimentohej me formën dhe paraqitjen e faqes online. Sot ishte rishtaz në formën fillestare, por Vehbiu, në mënyrë të përmbajtur por të qartë, i ftonte lexuesit që, sipas mundësisë dhe dëshirës, të kontribuonin financiarisht për blogun, nëse çka kishin lexuar u kish pëlqyer. Mbasi e kam lexuar Vehbiun për vjet me radhë, e di sa e ka matur propozimin e vet; di edhe se ajo që e kanë shtyrë të bëjë këtë propozim, është nevoja që të vërë në vend një parim të drejtë, dhe jo vetëm nevoja financiare që të riformojë interface-in e blogut. Unë personalisht kur e lexova ndjeva një lehtësim që më bëri të psherëtij. U lehtësova si lexuese që ka vjet që e ndjek, që kënaqem, revoltohem, marr pjesë me idetë e mia, dhe në total përfitoj prej blogut, pa dhënë asgjë në këmbim. Tani jam e lirë të mos ndihem si qenie që merr, por s’jep se… përse të japë. Alibia e përfitimit të pakushtëzuar rrëzohet me propozimin e Vehbiut, dhe lexuesi nuk mund të bjerë më në grackën e vet filistine sa edhe njerëzore. U lehtësova si qytetare, sepse kjo marrëdhënie direkte me individin lexues, ma mban shkrimtarin që shkruan për mua, të lirë nga mundësia e vazhdueshme e korruptimit, dhe më siguron marrëdhënie të lirë me të vërtetën pa u forcuar nga morsat e interesit të shkruesit të blerë. Shkrimtarët blihen edhe pa dashur, edhe pa e ditur. U lehtësova edhe si njeri që shkruan gjithashtu për t’u konsumuar badihava, sepse një koleg formëson qoftë edhe me të vetmin qëllim të formësimit, faktin që për të pasur një marrëdhënie dinjitoze njerëzore, puna e kryer meriton shpërblim. Ky formësim i një strukture drejtësie të munguar, u jep dinjitet dhe vlerë të re shkrimtarit dhe lexuesit njëkohësisht.

Vehbiu nuk do marrë atë që meriton. Por rruga që ai ndoqi duke u lidhur direkt me lexuesin edhe në kuptimin material, në një marrëdhënie të lirë mirëbesimi total, është një mënyrë që ve në vend dinjitetin e munguar të shkrimtarit dhe lexuesit në një ambient institucional lëngues. Ajo ndërgjegjëson si lexuesin ashtu edhe shkrimtarin vetë për rolet e secilit, madje edhe vetë hapësirën ku shtjellohen këto marrëdhënie, dhe i bën ata të dy pjesëmarrës që zotërojnë gjuhën dhe strukturën e nevojshme në lëmin e negociimit të vazhdueshëm të ideve për të mirën e shoqërisë. Së fundmi, propozimi i tij, nëse merr përgjigjen e duhur ose jo, është rinovues dhe çlirues edhe thjesht për faktin se u formësua, dhe u formësua si një hap qytetarie dhe respekti për institucionin e punës së shkrimtarit e gazetarit dhe të kulturës së lirë në hapësirën publike shqiptare.

*Ky shkrim u botua fillimisht tek ResPublica më 24 Dhjetor, 2013

[divider style=”single” margin_top=”30px” margin_bottom=”30px”]

Post Scriptum – 8 korrik, 2017

10 vjet Peizazhe jo aq të qeta

E lexova sot këtë copë përgatitur për ResPublica para gati 4 vjetësh dhe pashë se gjërat nuk kanë ndryshuar fort. As si analizoj pozitën e PTF-së në raport me mediat e tjera shqip, as çfarë diskutoj për gjendjen e pashpresë financiare të kujt shkruan shqip dhe i shërben hapësirave publike shqipfolëse, ka ndryshuar. Ftesa për kontribute prej lexuesve është po ashtu aktive si ditën e parë kur doli, çka më bëri atëherë të shkruaja artikullin më lart, por kontributet financiare janë simbolike, dhe PTF mbahet me energjinë dhe vullnetin e mirë të shumë pak personave. Peshën themelore në shkrime vazhdon ta mbajë Vehbiu, dhe atë të përkujdesjes së përminutshme, Pira. Pira shkruan rrallë e diskuton shpesh, por është e pranishme në drejtimin e revistës në mënyra shumë më të larmishme dhe intensive se ato që lexuesi sheh. Ai që e quanim blog e që erdhi në jetë nga puna dhe ëndrra e tre personave, por që ish gjithnjë një zhanër sui generis muret e të cilit vazhdimisht i prishte e i rindërtonte duke jetuar dinamikën e zhvillimit të vet, ka marrë sot formën e një reviste kulturore online, por u mbetet besnik të njëjtave parime themelore të etikës, përmbajtjes dhe formës si dikur.

Ja disa nga ndryshimet që unë si kontribuese dhe lexuese e PTF-së vë re në këto tre vjetët e fundit: denduria e shkrimeve është rritur, duke arritur edhe tri-katër shkrime në ditë; të vjetrit ndër ne që shkruanim që herët në blog, e kanë rralluar disi prurjen, por një grup i ri e i fuqishëm është shtuar; ka edhe të ftuar që nuk janë fare ndër penat e PTF-së që paraqesin shkrime të vetat; për pasojë, PTF ka një natyrë më pak elitiste (por jo më pak elitare), pa humbur kërkesat për cilësinë; disa miq të vjetër kanë humbur, herë se jeta u solli kënaqësi të tjera, herë se u bënë pjesë regjimesh institucionale që PTF nuk i shihte si pjesë të vetën – por kjo s’do të thotë që nuk e ndjekin diskutimin në të; ne që dikur shkruanim veç me pseudonime, shpesh dalim me emrat tanë tashmë – për këtë mua personalisht më vjen njëfarësoj keq, sepse i shoh të mira diskutimit pa emër, por kjo është për t’u diskutuar herë tjetër; një numër i madh të interesuarish të rinj e entuziastë u janë bashkuar lexuesve tradicionalë të PTF – kur thoja më parë që PTF nuk është më aq elitist, u referohesha kryesisht lexuesve – unë mahnitem kur shoh sa të ndryshëm (në të gjitha variablet sociologjike) janë grupet që e njohin PTF-në sot, në raport me ata të para 6-7 vjetëve, çfarë është shenjë realizimi e suksesi për çdo media; filli i diskutimeve për një shkrim të caktuar është përgjithësisht më i shkurtër (dikur kishim edhe qindra komente), por ama, në krahun pozitiv, është më civil dhe i frytshëm si diskutim, janë të pakëta zënkat; diskutues në hapësirat e PTF-së që dikur synonin të ishin të pranishëm thjesht për të sulmuar çfarëdo thuhej duke krijuar ndotje verbale, nuk janë më pjesë e tij, besoj nëpërmjet monitorimit të kujdesshëm; PTF është tashmë edhe në FB, por të mirat e të këqiat e këtij hapi, unë kam nevojë t’i ndjek e t’i analizoj më tej, para se të kem një ide të qartë – është e vërtetë se FB është një hapësirë ku “fitohen miq e ndjekës më të rinj në moshë”, sido që edhe FB po “vjetërohet” pakëz.

Çfarë vijon si më parë:

Vehbiu si person i letrave vazhdon të jetë qendror për revistën e vet; nuk mund ta imagjinosh PTF pa të. Ai, për nga identiteti i vet si publicist e shkrimtar, shkruan lehtësisht e qartë e ka një logjikë çeliku tipike dhe të dukshme në punët e tij, si dhe humor apo sarkazmë po aq të dallueshme në stilin e vet, shpesh paraqitur me emra/pseudonime për të cilët ai ka krijuar me kohë identitete letrare të ndara. Tri janë tiparet që unë i shoh si shoqëruese e përcaktuese në jetën e tij si shkrimtar: një punë sistematike dhe kujtesë e frikshme, zët biologjik ndaj shitjes së penës, respekt i thellë për dijen dhe argumentimin të botuar a transmetuar nga diskutimet, dhe bashkëndarjen e saj në grup. Është ndër publicistët e gazetarët më të hapur dhe dashamirës ndaj dijes dhe ndaj kolegëve të vet. Dhe PTF ka përfituar prej kësaj dhe është rritur në shumëllojshmëri kontribuesish, stilesh, përmbajtjeje e pikëpamjesh.

Diversiteti përmbajtësor i copave të botuara është i gjerë, por ka një bosht: shumica e shkrimeve sillen rreth fjalës si edhe teksteve joverbalë por që në fund të fundit formësohen dhe analizohen nëpërmjet fjalës – për nga tematika, është vështirë të ketë një temë ku shkon mendja, që të ketë ngelur pa u diskutuar në PTF, dhe për fat arkivi i admirueshëm të lejon të shfletosh e t’u kënaqesh gjithëfarësoj analizave, historive e vështrimeve; PTF s’ka qenë kurrë një hapësirë e specializuar në një tematikë të vetme, të themi politikë, shkencë, filozofi, kulturë a letërsi. Por ka disa kushte që përmbushen nga të gjitha shkrimet: vështrimi kritik dhe unik i ngjarjes apo temës, të qenët direkt a tërthorazi aktual, nevoja për argumentim e burimësi të plotë e të qartë, respekti i etikës dhe estetikës në komunikimin publik.

Po ashtu, të menduarit kritik është ftesa e pandryshuar për çdo vizitor të faqes – merre në pyetje njohjen, informacionin, përfundimet e copave të botuara, dhe reflekto mbi to me kokën tënde; pastaj diskuto idetë e tua; pozicionet që kontribuesit sjellin në faqet online të PTF-së janë po ashtu tejet kritike, gërmuese, të paqeta, të paepura prej frike apo interesi, aktuale dhe angazhuese; por gjykimet janë të balancuara e të prira ose nga logjika argumentative teorike, ose nga realitete të jetës dhe mediave.

PTF ka krijuar komunitetin e vet. Dhe fatmirësisht ai shtohet dhe fiton mendje e sy të rinj. Nuk është ekzagjerim të flitet sot për PTF nation, pjesëmarrës në një forum diskutimi të dijes e jetës shqip, që me përkushtim e devotshmëri e mban ndezur dritën dhe hapur derën për këdo që kërkon të dijë, të diskutojë e të shijojë një hapësirë ndryshe, pa llum, pa dorashka, pa interesa e shërbime të fshehura, që nuk paragjykon për asgjë njeriun. Dhe… me cilësinë më të mirë të gjendshme. Dhe… falas. Dhe… me entuziazëm. Dhe… me mirësi.

Unë vetë, pa PTF do ndihesha disi e humbur në një det mediash që më dalin zemre a më shohin si të huaj teksa koha kalon, e do kisha më pak a aspak dëshirë të shkruaja. Pa mohuar që është e vetmja faqe ku botoj pa merak e me eksitim rinor sa herë kam diçka të re që dua të them, në këtë 10-vjetor, i uroj PTF-së dhjetëvjeçarë të tjerë jete me edhe më shumë miq, me një konceptim mendjehapur e kritik dhe etikë shembullore. Uroj edhe që së shpejti të nisin punën me tema kërkimore studentët pas-universitarë që të përshkruajnë dhe analizojnë PTF si dukuri unike të mediave shqip, si më jetëgjatin, sistematikun, më të ndjekurin dhe të paqetin ndër botimet tona online.