Të nesërmen e debatit të parë televiziv mes kandidatëve për President të ShBA-ve, H. Clinton-it dhe D. Trump-it, më paska mbetur e fortë dëshira për të shkruar diçka jo për temat e debatuara, as për personalitetet dhe biografitë e dy rivalëve, por për vetë kulturën e të debatuarit publik, ashtu siç u manifestua gjatë atij debati.[1]

Mediat në Shqipëri do të jenë ndalur ndërkohë në dilemën e “kush fitoi?”, edhe pse kësaj pyetjeje po ia jap përgjigjen sakaq: kultura demokratike fitoi; për të kaluar pastaj në diçka më të rëndësishme, të paktën më të rëndësishme për ne, që ende kujtojmë se demokracia është numërim i votave.

Debatet presidenciale në ShBA tradicionalisht ndjekin formate të ndryshme, të paktën që nga koha kur zhvillohen në televizion. I mbrëmshmi i vuri dy kandidatët përballë pyetjeve që u vinin prej një moderatori profesionist, duke u dhënë pastaj hapësirë për të debatuar edhe me njëri-tjetrin. Në përgjigjet e tyre, edhe Clinton edhe Trump iu drejtuan moderatorit dhe njëri-tjetrit, por edhe e para së gjithash publikut që i ndiqte anembanë ShBA-ve.

Edhe njëri kandidat edhe tjetri synuan të bindin publikun se kush duhet ta udhëheqë vendin në katër vjetët e ardhshme, gjithë duke i qëndruar besnik programit politik përkatës.

Në demokracinë klasike athinjote, vendi i debatit publik ishte agora; sot, kur ky model është trashëguar por edhe i është përshtatur modernitetit, rolin e agora-së kërkon ta luajë mass media; dhe konkretisht televizioni, që i nxjerr të dy kandidatët përpara një publiku dhjetëra- në mos qindra-milionësh.

Vendi ku dalin kandidatët të flasin mes tyre dhe t’u përgjigjen pyetjeve ka shumëçka të përbashkët edhe me skenën e teatrit; sikurse janë kandidatët të detyruar të aktrojnë, për të realizuar atë imazh që duan t’i japin publikut, në funksion bindës. E megjithatë, nëse e përfytyrojmë ligjërimin publik, sikurse artikulohet në debat, si “tekstin” e dramës që luhet në këtë skenë, atëherë do të themi se kjo dramë ngrihet gjithnjë mbi virtytet e elementare të homo democraticus: drejtësinë, të vërtetën, paanshmërinë, shpirtmadhësinë, qëndrueshmërinë e karakterit, respektin për tjetrin.

Paradoksalisht, këtij teatri pritet që t’i mungojë teatraliteti – shtirjet, ekzagjerimet, ulërimat, reagimet e parafabrikuara, gjestet që lypin simpati te publiku, sentimentalizmi.

Disa studiues të ligjërimit publik, të paktën në vendet anglo-saksone, argumentojnë se ky lloj ligjërimi – për nga mënyra si shtjellohet dhe për nga synimet që i vë vetes – i ka rrënjët te praktika gjyqësore.

Edhe salla e gjyqit, të paktën në ShBA, dhe sikurse e kemi parë në dhjetëra e dhjetëra filma dhe serialë televizivë, bashkëndan shumë me teatrin: që nga personazhet në skenë (gjykatësi, prokurori, avokati, i pandehuri, dëshmitarët, ekspertët) te publiku që e ndjek gjyqin nga salla. Juria, që është edhe ajo pjesë e publikut dhe që vendos në fund nëse i pandehuri është apo jo fajtor për çfarë akuzohet, ka megjithatë diçka edhe nga kori i teatrit klasik grek.

Gjatë një gjyqi, akuza akuzon të pandehurin për një krim, ndërsa mbrojtja argumenton se akuza nuk qëndron; të dyja palët sjellin argumentet e tyre, përfshi këtu edhe dëshmitarët dhe ekspertët përkatës; dhe secila kërkon të bindë jurinë për çfarë argumenton. Drama këtu shtjellohet rreth së vërtetës: çfarë ka ndodhur tamam dhe kush ka marrë pjesë në ngjarje? Në bazë të së vërtetës së rindërtuar hap pas hapi, do të vendoset edhe drejtësia.

Kjo trashëgimi e vyer e debatit publik sot në ShBA shprehet në mënyrën më elokuente në debatet e nivelit të lartë, si ai presidencial, duke marrë trajtën e një kërkimi të së vërtetës nëpërmjet ballafaqimit dhe verifikimit; me qëllimin përfundimtar që zgjedhja e Presidentit jo vetëm të bazohet në shumicën numerike të votës, por edhe të jetë e drejtë.

Ndryshe nga ç’sheh në forumet tona publike në Shqipëri, duke filluar nga Parlamenti, asnjëra nga palët nuk synon haptazi ta delegjitimojë kundërshtarin duke e mbuluar me bajga; ose duke e akuzuar lirisht si të përzier me krimin e organizuar, si të korruptuar, si mashtrues e kështu me radhë. Akuzat që bëhen, përfshi edhe ato ad hominem, jo vetëm janë gjithnjë të verifikueshme, por edhe përnjëmend verifikohen; dhe një akuzë e pabazë kthehet si bumerang, kundër atij që e hodhi i pari. Idealisht, njëlloj si në eposin homerik, sa më i denjë të jetë kundërshtari, aq më e lavdishme do të jetë edhe fitorja.

Gënjeshtra, në këtë agora, është tepër e kushtueshme, madje kundërprodhuese: ja një mësim i vyer për tanët, prej një tradite që kemi vendosur ta bëjmë tonën, por ku ligjërimi publik është ligjërim i njerëzve të lirë, jo i skllevërve në kërkim të miratimit prej padroni, real ose i imagjinuar.

Dy kandidatët haptazi e trajtojnë me respekt njëri-tjetrin; dhe kjo nuk është aq hipokrizi, madje as edhe aq bashkëfajësi e të qenit pjesë e së njëjtës klasë sunduese; por më tepër efekt anësor i respektit për publikun – në përgjithësi dhe sidomos për publikun e palës tjetër. Një kandidat që kërkon të fitojë, e di se do ta arrijë këtë edhe duke u fituar zemrat dhe votën disave nga kampi kundërshtar; dhe do ta bëjë këtë më lehtë duke u treguar pse ia vlen që të votohet për të, sesa duke i bindur pse pse nuk ia vlen që të votohet për tjetrin.

Në debatet tona publike, në Shqipëri, akuzat sillen me bollëk; çfarë mungon, është përpjekja për t’i mbështetur. Secila palë argumenton kundër palës tjetër; por pakkush shqetësohet që të verifikojë premisat.

Kur dikush ngrihet dhe thotë se “akëcili nuk e meriton të zgjidhet në atë post, sepse ka vjedhur”, argumenti që vjedhësi nuk duhet zgjedhur qëndron; por premisa se personi konkret ka vjedhur apo jo zakonisht as verifikohet, dhe as hidhet poshtë. Mbetet në ajrí, si tymi pas një fishekzjarri të kuturushëm, duke e qelbur atmosferën edhe për shumë kohë më pas.

Ky ves i ligjërimit dhe veçanërisht i debateve tona publike lidhet, besoj unë, me mungesën e traditës juridike tek ne – ose në faktin që ne ende nuk kemi mësuar si ta zhvillojmë një gjyq korrekt (as një proces korrekt, por kjo është çështje tjetër). Ne nuk e kuptojmë, bie fjala, se dikush duhet trajtuar si i pafajshëm, sa kohë që krimi nuk i është provuar; sikurse nuk e kuptojmë se një akuzë publike e paprovuar vjen me detyrimin moral për ta verifikuar.

Nuk i kuptojmë këto gjëra; ose të paktën nuk e kuptojmë pse kanë rëndësi. Po ashtu, edhe kur e pranojmë në parim atë që anglo-saksonët e quajnë fairness, çdo i pushtetshëm është gati që këtë fairness ta sakrifikojë të parën, për hir të interesave të ngushta; madje në rastin më të mirë, ngaqë nuk ia kupton dobinë.

Tek ne sot një i akuzuar në publik e shumta mund të shpresojë për falje dhe harresë; meqë konceptin e pafajësisë ne e kemi likuiduar prej kohësh, duke e bërë tonin proverbin nuk ka tym pa zjarr.

Natyrisht, debatet presidenciale nuk është se fokusohen shpesh dhe gjatë te faji i supozuar i njërit kandidat apo tjetrit; por në ato raste mbrëmë, kur u risollën në vëmendje të publikut akuza të njohura, kjo menjëherë kërkoi verifikim të menjëhershëm.

Dhe kështu mbërrijmë te një tjetër karakteristikë e rëndësishme e ligjërimit publik në demokracitë perëndimore dhe veçanërisht në ShBA: përdorshmëria e gjerë e informacionit.

Është pikërisht informacioni i bollshëm, i vënë në dispozicion nga institucione publike dhe private dhe gjithnjë lehtësisht i verifikueshëm, që ua disiplinon argumentet palëve, duke ua mundësuar si akuzuesit të mbështetë akuzat, ashtu edhe të akuzuarit të provojë se akuza nuk qëndron.

Informacioni lehtësisht i përdorshëm dhe i verifikueshëm, në debatet publike, luan rol të krahasueshëm me atë të dëshmitarëve dhe të ekspertëve që thirren në gjyq, si nga akuza ashtu edhe nga mbrojtja; dhe që i ofrojnë, pasi janë betuar (under oath), premisa argumentesh jurisë.

Databazat e informacionit funksionojnë kështu si depozita së vërtetash, mbi të cilat ndërtohen diskurset përkatëse, gjatë debatit; çfarë edhe ua bën punën të vështirë madje ingrate shpifësve, intrigantëve dhe provokatorëve – sa kohë që sulmet e sajuara prej tyre mund të përgënjeshtrohen menjëherë dhe pa ekuivoke nga kundërshtarët ose edhe nga palë të treta dhe nga publiku vetë.

Dhe nëse është kështu, atëherë le të pyesim se kujt i intereson mjegulla informative në të cilin mbahet publiku sot në Shqipëri; nëpërmjet kufizimit të informacionit të përdorshëm nga publiku, por edhe e sidomos nëpërmjet dhënies së një informacioni që e ka humbur besueshmërinë.

Të shkojmë sërish te salla e gjyqit: drejtësia nuk mund të jepet, në qoftë se juria dhe gjykatësi dhe palët e tjera vepruese në skenë nuk janë të bindur që informacionet e sjella prej dëshmitarëve dhe ekspertëve nuk qëndrojnë; dhe aq më pak, në qoftë se informacione të tilla mungojnë krejt.

Nëse politikani konstituohet përballë publikut nëpërmjet fjalëve që thotë, analizave që bën dhe premtimeve që jep, atëherë verifikueshmëria është një nga kriteret themelore, kur vjen puna për të gjykuar vlerat e sjella në vështrim të publikut.

Kësisoj, informacioni i bollshëm, i besueshëm dhe i hapur për të gjithë vetvetiu e orienton ligjërimin publik ndaj së vërtetës.

Synimi themelor i debateve presidenciale është që t’i vërë kandidatët për President përballë njëri-tjetrit, në një skenë përballë një publiku shumëmilionësh, me shpresë se kjo shfaqje do t’i ndihmojë zgjedhësit që, ditën e votimit, të votojnë sa më të bindur dhe sa më të informuar, për kandidatin që pëlqejnë.

Edhe pse informacioni për secilin kandidat është lehtësisht në dispozicion të së gjithëve, megjithatë forma e debatit, ose artikulimi i dy kandidatëve nëpërmjet ligjërimit të tyre publik dhe aktrimit fizik, është veçanërisht efikase, për të arritur synimin e informimit të votuesve.

Por që të ndodhë kjo realisht, duhen plotësuar disa kritere bazë – që nga respekti për të vërtetën, te respekti për publikun, koherenca, kompetenca teknike dhe morale, verifikueshmëria (informacioni) dhe fairness.

Jemi shumë, shumë larg këtij objektivi, pa çka se elita e sotme në pushtet flet e flet, 24 orë në ditë dhe 7 ditë në javë, para kamerave dhe publikut, në televizion dhe në Internet. Sikur fjalët publike të mund të fitonin ndonjëfarë ekzistence materiale, mbarë Europa duhej të punonte për të ricikluar plehrat që ne nxjerrim nga goja për njëri-tjetrin.

Duket sikur e kemi marrë hua prej të tjerëve institucionin e ligjërimit publik, e kemi zbërthyer për ta parë ç’ka brenda, e kemi “përshtatur” për kushtet tona, dhe e kemi mbërthyer prapë duke ia lënë jashtë gjysmën e pjesëve, si të tepërta e të panevojshme. Dhe më e keqja e të këqiave, jemi mësuar pastaj me këtë përçudnim dhe e kujtojmë, sot e kësaj dite, se pikërisht kështu funksionon fjala e lirë në demokraci.

Unë jetoj prej shumë vjetësh në ShBA dhe jam i pari që mund të filloj të ligjëroj për “manifakturimin e konsensus-it” dhe për “super-elitat” që kontrollojnë pushtetin në ShBA; e megjithatë, shumë më tepër se kritika ndaj sistemit të këtushëm, Shqipërisë sot i duhet të kuptuarit e tij – në përditshmëri, në traditë dhe në teori.

Çfarë klasa e sotme politike në Shqipëri nuk ka gjasa që ta arrijë dot, pse ajo vetë është produkt i përçudnimit.

[1] Ky shkrim nuk synon të jetë kritikë e demokracisë në ShBA, në epokën e sundimit të mass mediave dhe të manipulimit masiv të opinionit publik. Kërkon të jetë, përkundrazi, një komentar për rolin e ligjërimit publik në riprodhimin e kësaj demokracie dhe këtij sistemi kushtetues, në rrethana ideale. Do të jetë e lumtur ajo ditë kur sistemi politik në Shqipëri të fillojë të vuajë nga probleme të ngjashme me ato që mundojnë sot demokracitë perëndimore.