“Skenografi apo Rehabilitim?” (5 Prill 2016) (A.V.)

Ç’marrëdhënie ka skenografia me urbanistikën dhe arkitekturën?

Ndonëse nuk e përjashtojnë njëra tjetrën as skenografia nuk është arkitekturë, as arkitektura nuk është skenografi. Përndryshe mund të themi se arkitektura, nëse reduktohet në skenografi, zhvishet nga funksioni i saj utilitar (karakteristikë që arkitektura e ndan edhe me një tjetër art vizual tredimensional, skulpturën).

E megjithatë metamorfoza e arkitekturës në skenografi shpesh perceptohet si çlirim.

Arkitektura e reduktuar në skenografi dhe jashtë rolit të saj utilitar, është potencialisht imazh, formë, skulpturë, art, kanavacë, por është gjithashtu edhe një lloj “tabula rasa”. Në këtë kontekst (pun intended) arkitekti, vizionari, artisti, nuk janë më të kushtëzuar nga përdoruesi, as nga e shkuara e vetë, pavarësisht nga prejardhja e simboleve që përdorin. Është pikërisht kjo që i mundëson arkitektit të konkurrojë si i barabartë mes artistëve vizualë, dhe vetë arkitekturën me simotrat e saj, artet figurative, në hapësirën post-moderne të dominuar nga imazhi. Dhe nuk ka zhgënjyer.

Por a mund të çlirohet arkitektura përfundimisht nga utilitarizmi (apo edhe nga varësia fizike dhe psikologjike e së shkuarës) pa humbur diçka nga vetja? Akoma më shumë, a ka kuptim një arkitekturë pa utilitarizëm, pa ndërvarësinë, pa kushtëzimin? A është kjo liria që ajo ka nevojë?

Shpesh dëgjoj që Shqipëria është nga vendet më të mira dhe me më shumë liri për të bërë arkitekturë. Pjese e këtij vlerësimi (miti?), kësaj lirie të perceptuar, them se është edhe roli që përqasja skenografike (e zyrtarizuar) luan në projektimin urban dhe arkitektonik në atë vend.

Tiranës ka kohë që i ofrohet vetëm skenografi si zgjidhje. Mjafton të kujtosh projektin e ngjyrave, të mbështetur krejtësisht në efektet (e supozuara) anësore, sociale dhe fizike, të skenografisë. Gjithashtu, mjafton të kujtosh konkurset e panumërta të zhvilluara me starchitect-ë në një seri projektesh, të cilët jo rrallë dhe jo rastësisht janë edhe mjeshtër, ose vetëm mjeshtër, të skenografisë.

E megjithatë, Tiranës i ofrohen gjithnjë e më shumë vizione, dhe gjithnjë e më pak zgjidhje.

Tirana ndoshta ka nevojë për ujë, ka nevojë për kanalizime, ka nevojë për ngrohje,  parkime, transport publik. Por ndoshta ka nevojë edhe për më shumë shkolla, për më shumë hapësira sportive, teatro, kinema, galeri, muze, librari, parqe lodrash për fëmijë, hapësira tregtare.

Çfarë lidhje kanë këto problem me masterplanet, propozimet arkitektonike dhe urbanistike?

E vërteta është që nuk kanë asnjë lloj lidhjeje. Sepse një arkitekt apo urbanist mund të zgjedhë fare mirë të merret vetëm me një ose disa nga këto probleme. Por mund të zgjedhë edhe që të mos merret me asnjë prej tyre. Mundet në fakt të zgjedhë të merret me biodiversitetin në qytet, ose të merret vetëm me këmbësorët, apo ta imagjinojë Tiranën si New York-u, Shanghai ose një shartim i të dyjave.

Në rastin e Tiranës, arkitekti është i kufizuar vetëm nga imagjinata.

Dhe ky them se është problemi i parë i madh që ka sot Tirana, të gjejë se me çfarë duhet të merren arkitektët? Një problem që preokupon publikun, politikanët, dhe ndoshta arkitektët vetë.

“Skenografi apo Rehabilitim?”

Koncepti i rehabilitimit (që përbën pjesën e dytë të pyetjes së A.V. në shkrimin me të njëjtin titull) apo edhe të tjerë koncepte të ngjashme si ruajtja, restaurimi, ristrukturimi, rindërtimi, e nënkuptojnë arkitekturën dhe funksionalitetin, porse ia referojnë atë historisë. Shpesh kjo referencë perceptohet si një mangësi, kufizim, ndrydhje, apo handicap të cilit i duhet t’i nënshtrohet arkitektura. Asnjë nga këto nuk janë komode dhe as interesante për arkitektin.

Për të qenë të sinqertë, nuk është e lehtë të gjesh një ‘konsensus historik’, që më pas t’ia përshtatësh një procesi uniform të planifikimit urban dhe arkitektonik. Kush mund të thotë që në Tiranën e Vjetër nuk mund të ndërtosh dot si tek Tirana e Re, dhe si? Apo në Tiranën e Re nuk mund të ndërtosh dot si në Kombinat, dhe në Kombinat nuk mund të ndërtosh dot si në Laprakë?

Akoma më e vështirë është që të gjesh një gjuhë të përbashkët midis utilitarizmit dhe historicizmit – që ndonjëherë është e barasvershme me diferencën midis proceseve dinamike dhe statike. Në kësi rastesh, nuk mundet të theksosh njërën pa kufizuar tjetrën. Mjafton t’i referohesh rolit të automobilit në qytetin tradicional (historik) për të kuptuar se përse bëhet fjalë. Për shembull a mundet të përftosh njëherësh edhe gjelbërim edhe parkim në të njëjtën hapësirë? A mund ta kthesh një nyjë trafiku tradicionale, në një qendër pedonale, sado i mirë qëllimi?

Dhe në raste të veçanta situatat janë edhe kontradiktore, nga ato që quhen competing interests. Sepse shpesh çfarë i intereson privatit, biznesit, grupeve të interesit, nuk i intereson publikut dhe qytetarëve. Sepse të ruash dhe të rehabilitosh qytetin do të thotë të ruash dhe mbrosh disa nga monumentet dhe ndërtimet karakteristike të tij, pavarësisht se sa jofitimprurëse janë ato për privatin apo grupin. Dhe ky është një pozicion aspak komod për atë që duhet ta promovojë, arkitekti.

Megjithatë mëndja ta do që një zgjidhje racionale, apo e pranueshme, duhet të ekzistojë për secilin nga këto, dhe të tjera probleme. Sepse vetë qyteti është krijesë jona. Nëse humbasim besimin te qyteti në aspektin fizik, a nuk kemi humbur besimin edhe te një koncept më i gjerë i bashkëjetesës sonë në të?

Por për këtë kemi politikanët, që i pyesim dhe na pyesin, dhe në fund i marrim vendimet së bashku. Dhe këtu dalim te problemi i dytë akoma më i madh që kemi ne në Shqipëri, që është: në Shqipëri politikanët ne as i pyesim as na pyesin.

Sepse po t’i pyesnim edhe po të na pyesnin ndoshta do kishim arritur të kishim një listë me probleme që t’ua jepnim arkitektëve dhe t’u thoshim: kjo është lista e problemeve tona me të cilat duhet të merreni ju zotërinj.

Deri atëherë kam frikë se arkitektët do kenë vetëm liri, dhe ne do kemi vetëm skenografi.