Si duhet të sillet mjeku personal i një sundimtari despotik? Nga njëra anë, etika mjekësore e detyron t’i shërbejë trupit të sundimtarit, nga ana tjetër, etika njerëzore e detyron të denoncojë të keqen publike që buron nga padroni i tij.

Këtë temë e risolli në aktualitet dr. Isuf Kaloja, mjek personal i Enver Hoxhës; edhe pse spesori i saj etik duket se nuk ia ka nxjerrë gjumin njeriu, dhe aq më pak protagonistit vetë.

Shkruam për këtë në Peizazhe të Fjalës; por pastaj edhe Militschi, në një prozë të vetën, iu referua filmit The Last King of Scotland, të mbështetur në romanin me të njëjtin titull, të Giles Foden; ku skocezi Nicholas Garrigan, mjeku personal i diktatorit ugandez Idi Amin, e përjeton dilemën etike të rolit të vet si dramë personale.

Mjekët i duam t’i kemi figura morale shembullore, të tillë që tërthorazi të kujdesen edhe për “shpirtin”; dhe për fatin tonë dhe të pacientëve të tyre, një pjesë e mjekëve, sado e vogël, i përmbushin pritmëritë tona. Por kjo dëshirë nuk mjafton, megjithatë, për t’u shndërruar në imperativ dhe aq më pak në normë.

Dhe kjo, doemos, jo vetëm në raport me dr. Kalon, i cili tek e fundit nuk ka qenë dhe as mbetet i vetmi shqiptar që e ka admiruar Enver Hoxhën; edhe pse ndryshe nga shumë bashkatdhetarë të tij që e kanë kundruar idhullin e tyre për së largu dhe të filtruar nga propaganda, ka pasur akses intim në raportin njeri/diktator, sa i përket pacientit të vet të shquar.

Një koleg i dr. Kalos, mjeku personal i Kryetarit Mao, Li Zhisui, ndoqi një rrugë tjetër, pas vdekjes së padronit të vet, duke botuar librin The Private Life of Chairman Mao, që disa e konsiderojnë si burim të çmuar për historinë e oborrit totalitar në Pekin, por të tjerë e kanë kritikuar për teprime dhe pasaktësi.

Gjithsesi, Zhisui shembëllzon mjekun që i shërbeu trupit të pacientit, por duke u distancuar prej mendjes dhe shpirtit të këtij; njëlloj si mjeku i Idi Amin-it, edhe pse duke rrezikuar shumë më pak.

Tema mund të zgjerohet edhe më, për të përfshirë rolin që mund të luajnë miqtë dhe të afërmit e një diktatori, në zbutjen e politikave të tij, nëpërmjet ndikimit privat.

Shkrimtari I. Kadare, që nuk ka qenë as mik as i afërm i Hoxhës, por është lexuar me ëndje prej tij, ka parashtruar në 1990 një teori që, në mos gabohem, e quan të “maskës për Princin”. Duke e rekrutuar Hoxhën si personazh të veprave të tij fiction (veçanërisht Dimrit të vetmisë së madhe dhe më pas Koncertit në fund të dimrit), I.K. e pat portretizuar në mënyrë të tillë, që t’i ofronte liderit totalitar shqiptar jo një pasqyrë, as një dithiramb, por më shumë një model të sjelljes, ose maskë. Proza e shkrimtarit pritej ta ngashënjente kështu Hoxhën, duke e qytetëruar.

Një projekt që, sikurse e dimë, dështoi në mënyrë spektakulare, pa çka se jo për faj të shkrimtarit: heroi i zymtë i Mbledhjes së Moskës, fill pas botimit të Dimrit, filloi të likuidojë, me mizori të pashembullt për kohën, kolegët dhe bashkëpunëtorët e vet në krye të shtetit dhe të Partisë.

Nga ana tjetër, shembullin e një mjeku oborri, që arrin të transformojë politikën dhe profilin e mbretit të vet e gjejmë te romani i mrekullueshëm The Royal Physician’s Visit, i Per Olov Enquist; ku mjeku gjerman Johann Friedrich Struensee, i thirrur t’i shërbejë mbretit të Danimarkës Christian VII, arrin të hedhë në dorë pushtetin ekzekutiv të mbretërisë dhe të zbatojë një program iluminist nga më të ndriçuarit e kohës (në shekullin XVIII, para Revolucionit Frëng).

Iluminizmi mund të interpretohet edhe kështu: dijetari ndriçon sundimtarin.

Ka diçka arketipale në të gjitha këto histori; ndoshta ngaqë mjeku është dëshmitar i asaj zone të brishtë, shpesh të molepsur dhe më shpesh akoma të barsur me dramë të parrëfyer, ku sundimtari publik dhe vdekëtari privat negociojnë njëri-tjetrin pareshtur.

Tek e fundit, sikurse e konfirmojnë shumë përralla dhe rrëfenja tradicionale, mjeku mbretëror ka qenë gjithnjë me kokën në torbë – për shkak të intimitetit që vendos jo vetëm me jetën, por edhe me vdekjen e padronit të vet; çka e afron, ironikisht, me berberin dhe kuzhinierin e mbretit.

Përndryshe, në shumë prej historive që rrëfejnë protagonistët e heshtur të kupolës komuniste, mungon drama; vetë dhuna totalitare, edhe kur shfaqet në plotësinë e vet absurde, ka natyrë eksploitative, ose i shërben impresionimit të publikut.

Të mirët dhe viktimat vijnë e koincidojnë si të ishte kjo ndonjë rregull hyjnore; njëlloj sikurse koincidojnë të këqinjtë dhe xhelatët – në emër të një manikeizmi që mund të jetë shenjë foshnjërie, sikurse mund të tradhtojë amoralitetin.