U hap një debat shumë i vlefshëm, në temën tjetër, në lidhje me rrënjët e komunizmit në Shqipëri dhe më në përgjithësi; dhe gjithnjë në kontekstin e dyzimit Lindje-Perëndim.
Veçanërisht Solnox, Nowood dhe Militschi thanë gjëra të vyera dhe shpresoj që ta vijojnë këtë debat më poshtë.
Pa hyrë në hollësitë e një çështjeje ku nuk kam kurrfarë ekspertize, po dua vetëm të sugjeroj se – gjithnjë për mendimin tim – komunizmi në Shqipëri erdhi në krye nga Perëndimi; por teknikat e dhunës totalitare erdhën nga Lindja: më parë nga Jugosllavia dhe më pas nga Bashkimi Sovjetik.
Sa për antiklerikalizmin e regjimit të Hoxhës dhe, në veçanti, antikatolicizmin e atij regjimi, do të vëreja se ishin rezultat i konvergjencës së rrymave ideologjike dhe traditave të ndryshme.
Si lëvizje elitash intelektuale, komunizmi në Shqipëri mund t’i druhej vetëm rivalitetit dhe konkurrencës nga katolicizmi – sepse lëvizje të tjera të mendimit elitar nuk kishte. Përkundrazi, katolicizmi kish traditë të mirë, ishte i organizuar dhe i mbante lidhjet të rregullta me Perëndimin.
Pas çlirimit, regjimi nuk arriti dot të vendoste nën kontroll kishën katolike, meqë krerët e saj refuzuan të shkëputnin lidhjet me Vatikanin.
Katolicizmi u godit pra jo aq si fe, sesa si parim dhe kredo e atyre elitave që regjimi komunist i shihte si kërcënim ndaj hegjemonisë që kish ndërmend të vendoste.
Një pjesë e klerit katolik bashkëpunoi me fashistët italianë – siç është e dokumentuar mirë – dhe u dha shkas komunistëve që pas Luftës t’i godisnin fort dhe rëndë.
Tek terrori antikatolik i viteve 1945-1948 kushedi duhet parë edhe ndikimi – në frymëzim dhe në metoda – i jugosllavëve, të cilët në mënyrë të ngjashme po goditnin elitat katolike kroate filo-italiane në të njëjtën periudhë.
Ndonjë ndikim mund të ketë luajtur edhe anti-klerikalizmi i bazuar me rolin që kish luajtur kisha katolike, gjatë Luftës Civile në Spanjë.
Më në fund, të mos harrojmë edhe një qëndrim instinktiv anti-katolik të aparatit represiv sovjetik (sllav), të lidhur edhe prejardhjen kulturore të kuadrove përkatës; edhe pse katolicizmi ka qenë faktor periferik brenda Bashkimit Sovjetik dhe sidomos Rusisë.
Çfarë dua të them, është se agresiviteti që u tregua ndaj kishës katolike dhe institucioneve të bashkëlidhura me të nuk duhet parë si rrjedhojë e natyrshme e ateizmit të komunistëve; por ishin më tepër çështje pushteti – edhe praktik edhe ideologjik.
Gjithsesi, i ftoj kolegët që ta vazhdojnë më tej debatin e tyre, pa u ndikuar nga këto pak mendime të miat anësore më sipër.
2xha: “Katolicizmi u godit pra jo aq si fe, sesa si parim dhe kredo e atyre elitave që regjimi komunist i shihte si kërcënim ndaj hegjemonisë që kish ndërmend të vendoste.”
U perpoqa te kuptoj kete dikotomi qe i ben KATOLICIZMIT, por krejt e pamundur per mua per te rrokur mendimin. Cdo fe maxhore, ka institucionet e saj dhe keto institucione drejtohen nga nje elite njerezish, qe jane njohesit, predikonjesit, perconjesit e ideologjise dhe ruajtesit e principeve te fese(religious tenets).
Logjika e regjimit te Hoxhes, qe synonte te krijonte nje fe tjeter te institucionalizuar mbi parimet e marksisizmit, ishte e thjeshte: zhdukja e elites katolike, presupozonte shkaterrimin e institucioneve, shkaterrimi i institucioneve synonte lenien pa udheheqes shpirterore dhe intelektuale, shkeputjen e mases besimtare nga themelet e fese, perderisa keto fe jane fe institucionale dhe suksesin dhe jetegjatesine e kane pikerisht ne keto forma organizimi institucionale. Nuk pa flasim ketu per kanone, zakone, tradita rreth te cilave shoqeria vetorganizohet dhe identifikote. Katolicizmi nuk duhet te ngaterrohet me format e tjera te vetorganizmit te shoqerise, eshte fe e organizuar, e institucionalizuar.
Komunizmi teorik u fermentua ne Europe nga rryma te ndryshme dhe ideologe te ndryshem ku spikati Marksi, kurse si institucion represiv, filloi me Leninin, i cili ishte i pari udheheqes komunist qe e hodhi ne praktike dhe e ktheu ne realitet menyren e marrjes se pushtetit me revolucion(ne fakt me puc shteti) dhe filloi traditen e gjate te asaj qe quhet diktature e proletariatit, duke organizuar shtetin e pare sovjetik represiv te sukseshem te mbeshtetur mbi dhunen e aparatit shteteror/ushtrine/policine e fshehte dhe duke perdorur dhe aplikuar principin e luftes klasore marksiste
2xha: “Një pjesë e klerit katolik bashkëpunoi me fashistët italianë – siç është e dokumentuar mirë – dhe u dha shkas komunistëve që pas Luftës t’i godisnin fort dhe rëndë.”
Eshte krejt e kuptueshme qe institucionet fetare dhe individet qe i udhehiqnin ato do te krijonin nje raport marredheniesh me shtetin, i cili ishte nen okupimin italian, ku vete shteti italian udhehiqej nga Musolini dhe partia e tij. Afermendesh, katolicizmi si institucion i drejtuar nga Vatikani, do te hynte ne marredhenie me shtetin e Musolinit. Nuk kishte si te ndodhte ndryshe. Ishin rrethanat qe do te kishte “bashkepunim” nepermjet paleve.
Qe kleriket katolike kane bashkepunuar me fashizmin ne kuptimin qe i kane sherbyer kauzes fashiste me ndergjegje, te vetedishem, eshte vecse nje absurditet. Kleriket shqiptare e kryenin aktivitetin e tyre institucional, sipas udhezimeve te Selise te Shenjte, ne kushtet e nje okupacioni dhe do te jepnin e merrnin me ushtrine, administraten fashiste,etj. E njejta gje ndodhte ne Itali, po ashtu ndodhte edhe ne Shqiperi.
Kjo nuk i ka bere ata as tradhetare, as spiune dhe as te shitur. Sa c’mundet te kene bere kleriket katolike italiane. Jam kurioz te di se si eshte e dokumentuar mire ky bashkepunim ne sensin qe te le te (nen)kuptosh(“bashkepunetore te fashizmit”).
Logjika e thjeshte ta thote qe perderisa bashkekzistojme ne nje realitet te caktuar do te hyme ne marredhenie te caktuara, pra do te bashkepunohet, por duke e kuptuar bashkepunimin ashtu sic duhet, marrje-dhenie. Nuk mund te segregohemi nga njeri tjetri, jemi te detyruar te hyme ne marredhenie te caktuara, ku secila pale sheh interesat e veta nepermjet bashkepunimit ne nje bashkekzistence te imponuar nga rrethanat.
Shkruan:
Kjo inferencë e jotja përmban një gabim logjik kaq elementar, sa unë, sinqerisht, nuk di si të të sqaroj. Je armiqësor dhe konfrontativ në qasjen tënde – dhe unë kam pasur boll sulme këto ditë, sa të kërkoj prej teje të paktën një armëpushim.
Dhe ja gabimi: nuk fola për klerikët katolikë, sikurse insinuon ti; por – e ke cituar edhe vetë – për një pjesë të klerit katolik. Kalesa që bën ti, nga “një pjesë…” te “klerikët” është e e papërligjur: duket sikur unë e kam njollosur klerin katolik në tërësinë e vet. Më vjen keq, por kështu nuk shkon: prandaj nuk dua ta vazhdoj këtë muhabet.
“Dhe ja gabimi: nuk fola për klerikët katolikë, sikurse insinuon ti; por – e ke cituar edhe vetë – për një pjesë të klerit katolik. Kalesa që bën ti, nga “një pjesë…” te “klerikët” është e e papërligjur.
Pa dashur ta tjerr kete ndersjellje, cka shkruajta i referohet klerikeve katolike, asaj “nje pjese” si numur i papercaktuar, qe sillje vete. Prandaj e citova fjaline te plote. Ne vend te fjales inference, do te ndjehesha me rehat te perdorej vecse fjala (per)qasje, si ne rastin tend ashtu edhe timin.
Inferenca zakonisht si “an educated guess”, presupozon nje proces interpretimi, hetimi faktesh dhe arritje konkluzionesh. Ne rastin ne fjale, duke lene menjane trillimet, sajesat e Sigurimit te Shtetit, apo te ndonje burimi tjeter partiak dhe militant, une nuk di qe te jete dokumentuar ky bashkepunim i nje pjese te klerit katolik, ne ate sens qe te konsiderohet tradheti kombetare. Une do te isha mirenjohes te me drejtoje ku duhet per te na dhene mundesine qe nepermjet dokumentacionit, fakteve, te nxirret ne drite roli i nje pjese te klerit katolik si bashkepunetor i fashizmit.
Jane dy fjale qe te vrasin syrin ( “armiqesor”, “konfrontativ”) ne repliken tende. Te ofrosh mendimin alternativ, pa shkelur etiketen e debatit, nuk te ben as armiqesor dhe as konfrontativ, aq me teper qe nuk mund te kategorizohet nderhyrja ime si nje sulm, apo qe i bashkangjitet sulmeve(per te cilat une jam i paqarte).
Kur shkruan dicka, para se gjithash prit kritike, debat, perballje opinionesh e mendimesh te ndryshme. Por kritika mbi te gjitha reflekton aftesine per te gjykuar, nuk eshte thjesht disaprovuese, gjetje gabimesh, por nxjerr ne pah edhe meritat dhe si metode gjithmone ka pyetjen, te qenit dyshues, te parit me sy kritik. Ti vete praktikon kete ne cdo shkrim tendin.
Jam relativisht i befasuar nga qasja prej te befasuari e xha xhait ne lidhje me disa komente rreth islamit dhe komunizmit. Me ngjan nje qasje e pagjase prej te befasuari. Gjithsesi…
Komunizmi si teori i takon mendimit perendimor, nderkaq Leninizmi dhe Stalinizmi jane praktika me ngjyra te forta aziatike, madje turko-mongoloike, xhenxhiskhanizma e timurlangizma.
Behen shpesh krahasime mes stalinizmit me fashizmit, por Duçja ne 20 vjet pushtet del si njeri i ndjeshem ndaj jetes njerezore krahasuar me Leninin e Stalinin. Keta te fundit ishin shtaze per kopsht zoologjik, si Xhenxhis Khani e Timurlengu.
Ndikimi turko-mongol ne historine ruse eshte i pamase, jo vetem duke filluar prej pushtimit mongol, por qe nga vete koha e formimit te Rusise se Kievit. Stepa e nomadeve turke ka qene pike referimi ne vete formimin e etnive ruse.
Vete Pjetri i madh vrau qindra mijera ruse gjate ndertimit te Pjeterburgut, as qe krahasohet me vdekjet gjate ndertimit te Versajes nga Luigji 14, bashkekohesi me i shquar perendimor i Pjetrit.
Ne historine shqiptare despoti me i madh para Enverit njihet Ali Pasha se vrau disa qindra te pafajshem per hakmarrje, nderkaq askush tjeter, nuk ka qene as minimalisht shtaze, as feudalet mesjetare, as bejleret e pashallaret, as bajraktaret e as Zogu.
Enveri nuk mund te ishte absolutisht produkt shqiptar e as perendimor, por lindoro-aziatiko-turko-mongoloid si Stalini. Nuk vrau aq shume ne perqindje popullsie sa Stalini (ky eshte qeveritari me vrases i te gjithe koherave), por ka pendjekur, burgosur e internuar njesoj si ai.
Enverizmi eshte xhenxhiskhanizem, orientalizem ne kuptimin negativ te ketij koncepti, nuk mund te krijonte dot asnje forme bashkeekzistence me katolicizmin e Perendimin. Ortodoksia u orientalizua sa me shume u ndikua nga turqit selxhuke dhe osmane e sidomos sa me shume u rrit pesha ruse ne boten ortodokse, gjate shek 17-19. Me te Enveri mund te bashkejetonte, ashtu sikunder arriti vete Stalini.
Mbijetesa e enverizmit. dmth komunizmit shqiptar, eshte çeshtje nostalgjie per kohet e rinise nga ana e pleqve te sotem dhe çeshtje pushteti per parine majtiste, nuk mund ta marrim seriozisht nje aksident historik, per hir te ndjeshmerive e interesave te kesisojshme.
Kleriket katolike shqiptare u persekutuan dhe u vrane nga komunistet me akuzen se kishin bashkepunuar me fashizmin. Jemi mesuar ta degjojme shpesh kete akuze, e kemi lexuar ne tekstet e shkolles, ne librat e letersise dhe te historise, e kemi pare ne filmat e regjimit. Eshte nje nga genjeshtrat e shumta me te cilat jane brymosur e indoktrinuar breza te tere qe u rriten dhe jetuan nen diktature.
E verteta eshte e thjeshte: Kleri katolik si i tille nuk ka bashkepunuar me fashizmin, as teresisht e as pjeserisht. Nuk ka asnje dokument zyrtar te kishes katolike shqiptare qe te deshmoje per nje bashkepunim aktiv te klerit katolik me pushtuesit italiane, qe t’i implikoje ata drejtperdrejt ne administrimin e pushtetit, ne perpunimin dhe zbatimin e politikave antikombetare, ne perndjekjen e patrioteve antifashiste etj.
Perkundrazi, ne librin “Nazione e religione in Albania” Della Rocca pershkruan atmosferen e pakenaqesise qe zoteronte ne gjirin e klerit katolik me pushtimin e Shqiperise nga Italia fashiste. Ai aty permend me emer e mbiemer disa prelate qe iu kundervune hapur fashisteve. E jane po ata emra qe me vone komunistet do t’i pushkatojne si bashkepunetore te fashisteve. Anton Harapi, sa per te permendur nje emer, ishte nder antifashistet me aktive, edhe pse – thote Della Rocca – paradoksalisht do te bashkepunoje me vone me pushtuesit gjermane. Ne fakt Anton Arapi ishte konsekuent ne veprimtarine e tij politike – kete e ka shpjeguar me se miri ai vete – po kjo eshte tjeter çeshje. Le te pranojme se ai bashkepunoi me pushtuesit gjermane. Kjo nuk do te thote se kleri katolik apo nje pjese e tij bashkepunoi. Pergjegjesia ne kete rast eshte individuale.
Kleri katolik, sikurse edhe ai ortodoks dhe kategori te tjera te shoqerise shqiptare bashkejetuan pak a shume paqesisht me pushtuesit, nuk iu kundervune atij me arme, nuk organizuan rezistence te armatosur, por nuk bashkepunuan aktivisht me ta. Bashkejetuan.
Per te shpjeguar idene, po sjell nje paralelizem historik:
Nje pjese e shqiptareve iu kundervu aktivisht regjimit komunist, nje pjese tjeter bashkepunoi aktivisht me regjimin komunist, pjesa qe mbetej bashkejetoi me regjimin.
Doktrina katolike e ka te percaktuar qarte marredhenien e klerit me pushtetin shekullar. Eshte nje percaktim qe buron nga bibla, nga goja e vete Jezu Krishtit, te cilin kur bashkeatdhetaret e tij e pyeten sesi duhej te silleshin me pushtuesit romake, u pergjigj: “Jepini Cezarit çka eshte e Cezarit dhe jepini Zotit çka eshte e Zotit”. Kleri katolik eshte ne sherbim te pushtetit qiellor dhe jo te atij tokesor. Madje prifterinjte katolike shqiptare historikisht e kane shkelur kete parim doktrinar, sepse aktivizoheshin me teper se ç’duhej ne veprimtari politike, shoqerore, kulturore, pra jashtefetare, dhe per kete kane pasur jo pak telashe me Vatikanin.
Ndryshe qendron puna me klerin mysliman, sidomos me ate bektashi, i cili u aktivizua drejtperdrejt ne rezistencen e armatosur. Edhe ne kete rast arsyeja eshte dogmatike: lufta e armatosur per çlirimin e atdheut eshte nje detyrim i shenjte per ta. Por kjo nuk i shpetoi nga persekutimi komunist.
Relapso,
Po citoj më poshtë një pjesë nga kryeartikulli editorial i titulluar “Dje e sod”, i botuar në numrin 3-7 të revistës Hylli i Dritës (Mars-Korrik 1939), ose menjëherë pas pushtimit të Shqipërisë nga Italia fashiste. Theksimet janë të miat.
Para edhe vetëm këtij dokumenti, që është lehtësisht i konsultueshëm online, them se mund ta kuptoj pse u akuzuan më pas klerikët katolikë për bashkëpunim me pushtuesin italian.
Shënim: tekstin më lart e kopjova me dorë – ma bëni kabull ndonjë gabim shtypi. Gjithsesi, kushdo që dëshiron të citojë, mund ta verifikojë në faqen e Bibliotekës Kombëtare.