Po i kthehem diskutimit se çfarë dhe sa duhet të dijë publiku, për të shijuar veprën e artit; meqë jam i bindur se saktësia ose virtuoziteti i interpretimit nuk varen nga sasia e informacionit, dhe se informacioni përtej një caku të përcaktuar nga vetë vepra më tepër e dëmton, sesa e ndihmon përvetësimin e veprës.
Nëse ju kujtohet, kohët e fundit pati disa debate në mjediset kulturore sidomos në SHBA, rreth “kuptimit” të filmit 300, të Zack Snyder. Për atë film mund të flitet shumë, madje edhe vetëm duke u përqendruar në aspektet teknike të realizimit; por një pjesë e kritikëve denoncuan frymën militariste fashiste të filmit dhe estetizimin e dhunës; ndërsa një pjesë tjetër e panë si metaforë të ballafaqimit të Perëndimit me Lindjen, ose të Izraelit me oqeanin e mllefit islamik. Dalja e filmit në kinematë përkoi me acarimin e konfliktit midis Perëndimit dhe Iranit në lidhje me programin atomik iranian dhe disa deklarata të presidentit Ahmadinexhad për Izraelin, çka i shtyu disa kritikë të gjenin pika takimi midis persëve në film dhe Persisë së sotme.
Në këtë kontekst, një analizë e filmit nga filozofi i njohur Slavoj Zizek i la gojëhapur të gjithë të majtët e akademisë dhe të kulturës, në SHBA dhe gjetiu; sepse Zizek e pa të udhës ta përmbyste interpretimin e mësipërm, duke parë te ushtria persiane metaforën e globalizimit, amerikanizimit dhe ekonomisë së tregut, ndërsa te 300 spartanët shembëlltyrën e rezistencës ndaj korporatizmit dhe korrupsionit total.
Shkruajti atëherë Zizek:
Disiplina ushtarake e pamëshirshme e spartanëve nuk është thjesht e kundërta e jashtme e “demokracisë liberale” athinjote, por kondicioni i saj i brendshëm, që ia shtron themelet: subjekti i lirë i Arsyes mund të përftohet vetëm nëpërmjet vetë-disiplinës së pamëshirshme.
Cilët kanë të drejtë? Natyrisht, kësaj pyetje nuk i jep dot përgjigje madje as vetë Zack Snyder; dhe e vetmja gjë që mund të thuhet me siguri për filmin është se simpatia e autorëve anon haptazi nga spartanët. Përndryshe, interpretimet varen nga shumë faktorë të jashtëm ndaj veprës por të brendshëm ndaj interpretuesve; madje unë nuk do të habitesha sikur konflikti midis grekëve dhe persëve të lexohej ndonjëherë edhe si kundërvënie midis dy fytyrave të ndryshme të homoseksualitetit mashkullor – fytyrës aktive ushtarake, militariste, glorifikuese të vlerave burrërore dhe muskulore, veprimit fizik dhe solidaritetit nga njëra anë; fytyrës pasive, të degjeneruar dhe të femërzuar, dredharake dhe shumëngjyrëshe nga ana tjetër.
Ky debat më kujtoi menjëherë një debat më të vjetër, të një kohe tjetër, për romanin Kështjella të Ismail Kadaresë. I botuar kur Enver Hoxha e kishte nxjerrë më në fund Shqipërinë nga Traktati i Varshavës dhe qytetarët e Tiranës stërviteshin pothuajse për javë për t’u përgatitur ndaj ndonjë sulmi të mundshëm ajror prej bombardierëve të Brezhnjevit, vepra e Kadaresë, e cila përshkruan rrethimin e Krujës së Skënderbeut nga ushtritë osmane, u interpretua menjëherë si alegori brilante për dramën e atëhershme të “të vetmit vend socialist në Europë”, që nuk tutej nga “rrethimi imperialisto-revizionist.”
Megjithatë, ky nuk mund të merret si interpretimi i vetëm i veprës. Vite më pas, kam mbrojtur idenë se konflikti i përshkruar në roman, ose rrethimi i Krujës nga aradhet e pafund të Tursun Pashait, mund të lexohej edhe si alegori e rrethimit të pjesës më të mirë e më të zgjedhur të Shqipërisë, nga pjesa më e shëmtuar e saj.
Po vallë a nuk shquajmë një paralelizëm midis dy rrëfenjave – historisë së 300 spartanëve, në trajtat e shumëllojshme që ka marrë në histori dhe në art; dhe rrethimit të Krujës nga hordhitë osmane, siç e rrëfen Kadareja te Kështjella, ose edhe Barleti te Historia e Skënderbeut? Në të dy herët, një grup i vogël, kompakt, i disiplinuar, moralisht i përkryer dhe estetikisht i bukur, përballet me shëmtinë e paparë të masës amorfe, përçudnimit etik dhe estetik, lapërdhisë seksuale, teknologjisë ushtarake.
Të dy historitë aktualizojnë të njëjtën formulë algjebrike, ose të njëjtin mit arketipal, i cili njëfarësoj i bashkon veprat me publikun e tyre; po ashtu sikurse ideja platonike e trekëndëshit u nënvendoset të gjithë trekëndëshave në të gjitha gjeometritë e kësaj bote.
Xha Xha,
Universaliteti i vepres nuk mund ta perjashtoje kontekstin si pjese e rendesishme e saj, ose te pakten ate pjese te kontekstit qe e ben vepren unike. Sikurse edhe konteksti ka nevoje t’u referohet vlerave universale per t’u marre ne konsiderate. Kjo dyfytyreshmeri, qe nuk eshte vecori vetem e arteve por qe theksohet se tepermi pikerisht tek ato, i jep mundesine xhonglereve te tipit Zizek te luajne “koke a pile” me turmat marksistedashese.
Kurse pyetjes se c’fare dhe sa duhet te dije publiku, une do t’i pergjigjesha: patjeter qe duhet te njohe kontekstin. Sigurisht qe do ishte marrezi te mendosh se duhet te njohesh “te gjithe” kontekstin. Po a nuk mund te thuhet, te pakten per periudhen qe jetojme, se: nuk eshte sasia e informacionit qe merret dhe jepet, por menyra se si perpunohet dhe seleksionohet ajo qe i dallon qofte shijuesit ashtu edhe ekspertet e artit nga njeri tjetri, pra ne te mencur dhe ne me pak te mencur?
Per shembull, “Kodi i Da Vincit” i Dan Brown mund te merret seriozisht ne kontekstin postmodern, por do ishte marrezi qe te merrej seriozisht nga nje studiues i historise se artit apo dhe vete vepres se Da Vincit.
Duket sikur jetojme ne nje bote ku “everything connects to everything”. Por ndoshta dhe pikerisht vetem per kete, pra per te mos lene mend e kokes te te shkasin, i duhet thene “Boll!” informacionit te tepert.
””’Duket sikur jetojme ne nje bote ku “everything connects to everything”. Por ndoshta dhe pikerisht vetem per kete, pra per te mos lene mend e kokes te te shkasin, i duhet thene “Boll!” informacionit te tepert.””’
Mjaft ketej e mjaft andej, po me duket sikur njeriu nuk di cfare te mendoje me pare.
Informacioni nuk mendoj se eshte kurre i tepert;i paqarte e shpesh i pjesshem, po.
Ka te beje me menyrat e ‘perpunimit’ te mases, mesazhe te dyzuar, te koduar, ku gjithcka eshte cka duket e njekohesisht nuk eshte, parimi baze i shkaktimit te turbullimit.
Fajin e ka vete ‘masa’ qe ka perparuar nga stadi i skllavit ne ate te njeriut modern, nga skllavi fizik ne skllavin psikologjik. Deri dje nevojitej presioni fizik, tani nevojitet presioni psikologjik, nevojitet semundja e stresit, semundje moderne mjaft efikase per te privuar njeriun nga vullneti i lire e mendja e shendoshe.
Marrim ‘300’ qe solli xha xhai. Spartanet paraqesin trup te shendoshe, mendje te shendoshe e vullnet te lire, cdo spartan duket i ndergjegjshem dhe i lire ne cfare ben, debaton lirshem, i shpenguar edhe pse disiplina eshte e hekurt. Duket si paradoks dhe i tille eshte po ta krahasojme me realitetin , por ja qe ne film mesazhi vjen natyrshem si i tille.
Persianet jane krejt e kunderta, vecse keta sot mund ti krahasosh lirshem me amerikanet, persianet e deri diku me vete izraelitet,biles duke perdorur cilesimet e xha xhait.
Ky film eshte si Matrix, ku secili mund te shpalose interpretimin e vet e ku vete regjisorit i shpeton qartesia e mesazhit duke qene se gjithcka eshte cfare duket e njekohesisht nuk eshte.
Dan Braun normal qe do korre sukses ne nje mjedis te tille.
Mua me ben pershtypje sidomos piktura (e skulptura), ku perballe nje zhgarravine duhet te sillesh sikur je i thelle dhe ke kuptuar mesazhin , perndryshe te hedhin kokeposhte. Te thote autori/ja e vepres:
Kjo shpreh thellesine e femres (nderkaq ti e ke kuptuar me shume nga gjokset e stermedha – mendimet, ndenjat e saja, vizionin e saj per boten ( ti shqyen syte per te shquar cfare te thone, por me kot; masa kaotike thote gjithcka e njekohesisht asgje) shpreh feminilitetin e saj te cliruar nga vargojte e se shkuares ( ti veren me ne fund se gjokset e stermedha e kane nje funksion ‘te thelle’), po ashtu shpreh trishtimin e saj perballe mizorise mashkullore e trajtimit te saj si objekt seksual (aha gjokset e stermedha paskan edhe nje tjeter funksion ‘te thelle’ nderkaq fytyra e shperfytyruar nuk mund te mos e tregoje trishtimin) e njekohesisht kemi femren qe shpreh esencen e saj sublime si nene( prape syte shkojne tek gjokset e stermedha qe ushqejne edhe 3 femije njekohesisht), pra kemi femren ne gjithe permasat e saj , mrekulline e kesaj qenieje.
Ti tund koken ne shenje pohimi dhe perpiqesh te japesh te kuptosh se ke ngelur i mahnitur perballe kesaj zhgarravine e merr rolin e nje furce per te qene brenda kesaj maskarade nderkaq te vijne vetiu ne mendje skulptura e Nefertitit apo ‘Lindja e Veneres’.e ‘Mona Liza’.
I shtron vetes nje pyetje: Po cfare e ka bere njeriun te kaloje nga ‘Nefertiti’ tek kjo ‘kryeveper moderne’ qe kushton 5 milione dollare ?
Pergjigje: Thellesia e modernizimit.
Col cazzo – te pergjigjet nje ze nga subkoshenca- ‘masa’ eshte gatuar per te mos prodhuar art por maskarade, arti masave eshte humori, i vetmi art ku shkelqejne, gjithcka tjeter eshte nje turbullire ashtu sikunder eshte vete natyra e ‘mases’, nje kazan i pamase ku shquhet shenjtori,mekatari, vrasesi, prostituta,ambiciozi, i ndershmi, cifuti,zezaku,mongoli etj .
‘300’ eshte simfonia e aristokracise se vogel, ku gjejne jete ato cka pretendon por nuk zbaton aristokracia e majmur e plot vese.
””’Në të dy herët, një grup i vogël, kompakt, i disiplinuar, moralisht i përkryer dhe estetikisht i bukur, përballet me shëmtinë e paparë të masës amorfe, përçudnimit etik dhe estetik, lapërdhisë seksuale, teknologjisë ushtarake.””’
Kjo fraze me ktheu ne femijerine time dhe mu faneps vetiu krahasimi me femijerine e sotme.
Kur isha i vogel, me bleu gjyshi nje kale me rrota , te bardhe si i Skenderbeut, i kerkova babit te me bente nje shpate druri kopje si e Skenderbeut ne film, kisha nje automatik si i partizaneve, luaja futboll duke bere Majacin ose Tolen e pervec ketyre kisha nje pale llastiqe per harabelat e beja kurthe per zogj, kisha nje cift pellumbash pas te cileve lija koken, nje hark per te lozur loja luftash me pallatin fqinje apo lagjen fqinje, vija ne shtepi me gjunjet tere gjak ose ndonjehere me koken e care nga ‘lufta’ me gure.
Gjithe tipet e lojerave kishin rregulla te rrepta,perfshire ‘luften’ ku armiku mundej ne pergjithesi pa derdhje gjaku(pervec kur ‘luftohej’ me gure).
Lojerat ishin ne natyre e mesohej disiplina ,shpirti i grupit, ndershmeria e lojes e merrej per model Trimi, Skenderbeu, apo Partizanet ,gjuheshin zogj per te mprehur sensin e gjuetarit dhe rriteshin pellumba per te respektuar ‘zogun’ apo adhuroje kaposhin e detit per te cilin te vinte keq kur therej.
Sot femija burgoset ne shtepi e i ofrohet filmi per femije plot gjak (ne ndryshin nga Fatbardh Pikaloshi apo Qerosi e Katallani) , loz ne kompjuter apo play station lojera ku ndjesia e ndershmerise nuk ekziston, gjithe gjak, lufton perbindesha qe ty shpesh te presin koken e ky ti luan rolin e nje heroi gjaksor , rolin e Trimit qe e loz Spider man, lojerat jane individuale , kafshe me sy ske pare ndonjehere pervec maces apo qenit te mamit, meshkuj apo femra te sterilizuara dhe te ngjyer me parfume e kremera. Ne je me fat sot ke babane tend, ne je jo aq fatkeq, ke njerkun e ne je pafat fare ke dashnoret e mamit qe nderrohen cdo muaj dhe qe ‘zhgryhen’ para teje.
Une u rrita me arketipin e pare, femijet e sotem me ke arketip po rriten,perpos te dytit ?
Kujt i perket e ardhmja, xha xha …. arketipit te pare apo arketipit te dyte ?!
Cfare arti pretendon te prodhoje e shijoje arketipi i dyte ?
Lufta e arketipave do perfundoje me fitoren e arketipit te dyte, sepse numri eshte i ekzagjeruar, ashtu si spartanet u masakruan prej perseve ne Termopile e Kruja ra ne rrethimin e katert.
Nuk eshte pare kurre shkelqim ne nje Perandori universale, eshte pare shkelqim’ i grekeve dhe egjiptianeve apo i kinezeve, majave por kurre i nje Perandorie universale. Ky shkelqim eshte fishekzjarr , asgje me shume, e pasi shperthejne fishekzjarret kemi naten e thelle. Fishekzjarri nuk ka arsye te ekzitoje gjate dites.
P.S Mos iu pergjigje kapedanit qe te akuzoi per neokonservatorizem tek tema tjeter ?
“aradhet”
Me vlere e vecanta, qe lind nga e zakonshmja dominuese, juaj Xha, ashtu si e cdo njerit nga ne. Kjo vlen per konstatimin tuaj; “te keqinjet, perhere, rrethojne me te miret”
p.s. citimi siper eshte adoptim i mendimit tuaj, te shprehur si me posht: “…Në të dy herët, një grup i vogël, kompakt, i disiplinuar, moralisht i përkryer dhe estetikisht i bukur, përballet me shëmtinë e paparë të masës amorfe, përçudnimit etik dhe estetik, lapërdhisë seksuale, teknologjisë ushtarake.”
Disa gjëra dihen pothuajse automatikisht (edhe pa patur ndikimin e bombardimit nga informacioni) e megjithatë fenomenet shikohen me një sy tjetër nga njerëz të ndryshëm.
Nganjëherë nuk ke nevojë të jesh “një grup i vogël, kompakt, i disiplinuar, moralisht i përkryer dhe estetikisht i bukur” që të përballesh “me shëmtinë e paparë të masës amorfe, përçudnimit etik dhe estetik, lapërdhisë seksuale, teknologjisë ushtarake” të kundërshtarit… nganjëherë, ndryshe nga “Troy” o “Kështjella” mjafton që të shikosh Tom&Jerry.
Hyllin shkruan:
Hyllin, unë nuk di ç’të bëj me etiketat. Dikur kam studiuar seriozisht autorë si Eco, Barthes, Riffatterre dhe Genette; por besoj se nga Eco-ja kam mësuar më shumë. Tek e fundit, për mirë a për keq, tani e kam lënë pas atë periudhë kur shkruaja për të provuar se e kisha studiuar këtë apo atë autor ose shkollë.
Ujku i zi:
Pikërisht! Prandaj edhe unë po ngul këmbë që, sa më shumë që i bie vlera për bit informacionit (p.sh. falë motorëve të kërkimit në Internet, si Google), aq më e rëndësishme bëhet të dish se çfarë informacioni të lësh jashtë.
Kjo më duket si forma më e fundit e ekspertizës – aftësia për të mbrojtur hapësirën e mosdijes.
Përsëri Ujku i zi:
Kjo më bëri të pyes veten se deri ku mund ta kuptojmë një vepër duke ia analizuar kontekstin, në qoftë se konteksti nuk është yni. P.sh., si do të interpretohej “Urinorja” e Duchamp në një kulturë ku objekte të atilla nuk njihen? Qoftë edhe në një kulturë të sofistikuar, si ajo kineze?
Po sikur në vend të urinores, Duchamp të kishte ekspozuar një bidé, sa do të shijohej provokimi i tij në kultura ku bidetë nuk njihen e nuk përdoren (p.sh. edhe në SHBA?).
Xhaxhai pyet: si do të interpretohej “Urinorja” e Duchamp në një kulturë ku objekte të atilla nuk njihen? Qoftë edhe në një kulturë të sofistikuar, si ajo kineze?
Wikipedia po kallxon qe dy kinez ishin pshurre n’ta… tash, nji koment ma t’plote se ky n’ate veper arti nuk e di qe ka.
E kam nji pyetje: artin a e ban artisti apo vrojtuesi/degjuesi/shijuesi? Nese une e perceptoj e e analozoj nji veper artistike sipas kallypit tam, a jam edhe une artist?
Si dhe, a luen arti fare roli informues?
Tana t’mirat,
Ardiani
Mesa duket pak e kane kuptuar rendesine e informacionit relevant mbi krijimin e nje vepre artistike. Por per cfare duhet informacioni? Kesaj pyetjeje xhaxhai nuk i eshte pergjigjur sic duhet, mendoj une.
Pra kur informacioni eshte i vlefshem?
Flitet se nga vitet 50 nje profesor anglez beri nje eksperiment jo-ethik me nje grup studentesh ne nje universitet ne Angli. U shperndau disa vjersha nga autore te panjohur, ca poezi nga studente etj. Kur i pyeti studentet e letersise se kush mund ti kishte shkruar ato, pjesa me e madhe u hodh e tha se mund te ishin nga shkrimtare te medhenj. Ky eksperiment sot perdoret si prove kunder asaj qe ne letersi quhet “kanon”, nje grup veprash letrare baze ne letersine e nje vendi ose ne letersine boterore. Dmth. qe nje veper merr vlera dhe cilesohet si e tille jo se eshte ne vetvete e tille, si nje e bukur absolute ose e vertete, porse sepse cilesohet keshtu nga nje grup i caktuar njerzish, nga struktura ne pushtet qe deshirojne te perligjin nje ideologji te caktuar. Ky eshte nje rast kur informacioni pra duhet. Ne duhet te dime psh. se Kadare eshte nje shkrimtar i mire, prandaj edhe llogjikisht, ai shkruan mire, pra libri i tij duhet te jete i mire, ei perket “kanonit te letersise shqiptare”. Kete informacion, dmth. ate qe Kadare eshte nje shkrimtar i “madh”, ne e marrim ne shkolle, ne gazeta, nga institucionet e kultures sone, por jo nga vepra e tij direkt, sepse ne perplasemi vetem me nje ose dy vepra te tij.
Ne kete menyre institucionet e kultures “imunizojne” dhe ngrejne ne piedestal disa autore e vepra, te cilat behen shembull (hegjemoni kulturore), per te ulur ose perjashtuar nje stil tjeter gjuhesor ose letrar. Pra keto vepra “mistifikohen” dhe shnderrohen ne mite.
Informacioni pra duhet ne menyre qe te mos mistifikojme dhe mitizojme vepra letrare dhe te bejme heronj nga shkrimtare te zakonshem. Nese psh. realizojme nje informacion te vlefshem mbi krijimin e vepres “Keshtjella” ose te piktures se Edward Munch “Der Schrei” (Britma), atehere jo vetem kuptojme vepren, porse edhe arrijme te mos ta mistifikojme ate, ta kalojme admirimin per estitiken ne “Hyjnizim”, pra ne besim fetar, sic eshte bere me pare: psh. ne mitologjine greke kemi historine e Pygmalion. Une madje mendoj se shume nga ata qe ne Greqine e lashte quheshin perendi ishin krijime artistike te artisteve te hyjnizuara pastaj me pas nga brezat e tjere, te paditur, nga ku dija psh. mbi artin kishte humbur lidhjen ndermjet brezave (historia njeh shume humbje te koncepteve dhe zanatave neper breza brenda nje kulture.)
Pra nese kemi kete informacion psh. te “Keshtjella”: ka qene nje veper letrare “me porosi” nga Partia per tu bere njerzve te ditur perspektiven e udheheqjes mbi prishjen e marredhenieve me Sovjetiket, duke i dhene qeverisjes (governance) nje nyje, nje lidhje me historine e meparshme te Skenderbeut, pra duke u betuar ne vazhdimesine e “shkembit te granitit buze Adriatikut”. Por nese ne do ta humbim kete informacion, pra qe vepra eshte nje veper letrare me qellim politik, dhe do te injorojme kontekstin mbi te cilin kjo ka lindur, atehere do ta lexojme kete veper si nje kronike te vertete historike ose si nje alegori per nje tjeter ngjarje me te vonte.
Shkurt, informacioni sherben jo vetem per demisitifikimin e autorit dhe te vepres letrare, porse edhe i jep edhe nje lloj racionaliteti (arsyetim llogjik) lindjes se nje vepre, qe nuk ka zbritur nga qielli (nga gjenialiteti). Pra vepra eshte rezultat i nje proces mendor, dhe si e tille brenda disa rrethanave te caktuara, mund te krijohet nga cdo njeri (dhe jo vetem nga gjysem-perendite).
Edhe pse vete ishte nje nga perfaqesuesit me te shquar te “Nouvelle vague” (“Valës së re”) franceze te fillim viteve ’60, François Truffaut, kur pà ne ato vite filmat e italianit Michelangelo Antonioni (ose me sakt, filmin e tij revolucionarizues “L’Avventura”), u shpreh se nuk arrinte ta kuptonte ate film.
Thoshte asokohe Truffaut: “Nuk arrij te kuptoj : une jam mesuar deri më sot me filmat e Hitchcock-ut qe, nese per shembull ne nje skene filmike nje personazh duhet te mbylle nje porte, spektatori shikon aktin e mbylljes se portes dhe kaq. Plani filmik nderpritet menjehere pas ketij akti me “cut”. Tek filmat e Antonionit, eshte çudi e madhe – vazhdonte i irrituar Truffaut : edhe pasi personazhi mbyll porten, Antonioni vazhdon te filmoje porten e mbyllur, biles per sekonda, ne mos per minuta te tere !”.
Sot eshte e thjeshte te konstatohet se, asokohe, Truffaut nuk arrinte te kuptonte qe arti te cilit i kushtoi gjithe jeten, po bente kalimin e famshem nga nje kinematografi e bazuar ne [i]imazh-levizje[/i] ne nje kinematografi te bazuar ne [i]imazh-kohë[/i] (Gilles Deleuze). Thjesht, po hidheshin bazat e kinemase moderne !
Ajo qe eshte akoma me interesante eshte fakti qe Truffaut, i cili vazhdoi per vite te tera te beje filma, i mbeti deri ne fund besnik tradites, pra asaj kinematografie qe bazohet kryesisht ne imazh-levizje dhe jo ne imazh-kohë. Gje qe ndodh edhe sot e kesaj dite me 80 apo 90% te prodhimeve kinematografike aktuale boterore.
Thene ndryshe, Truffaut nuk deshi ta kuptoje apo nuk arriti ta kuptoje Antonionin e madh ??!
Thene edhe më ndryshe : ne kuptimin e artit (qofte ky edhe nga nje tjeter artist), mos ndofta ka mosdije dhe [i]mosdije[/i] ??…(dhe anasjelltas, kuptohet).
Xhaxha une nuk te etikova, dhashe vetem nje version te ngjashem me ate te pikepamjes tende. Pastaj ketu nuk behet fjale per shkolla, porse per pikepamje ideologjike politike, sic eshte neokonservatizmi. Se duhet ta dish me mire se mua, qe ky kendveshtrimi yt ka pasoja edhe politike, jo vetem ne perceptimin qe i bejme nje vepre arti. Psh. deri ku mund ti veshim “velin e injorances” nje personi, personalitetit, jetes dhe tarafit (network) te tij, qe te mund te izolojme nga ky informacion vepren/retoriken e tij?
miku im xha xha, thua:
“…Kjo me beri te pyes veten se deri ku mund ta kuptojme nje veper duke ia analizuar kontekstin, ne qofte se konteksti nuk eshte yni. P.sh., si do te interpretohej “Urinorja” e Duchamp ne nje kulture ku objekte te atilla nuk njihen? Qofte edhe ne nje kulture te sofistikuar, si ajo kineze?
Po sikur ne vend te urinores, Duchamp te kishte ekspozuar nje bide, sa do te shijohej provokimi i tij ne kultura ku bidete nuk njihen e nuk perdoren (p.sh. edhe ne SHBA?)…”
vazhdoj te mos kuptoj kembenguljen tende, ne kete argument te pabaze dhe aq me teper kur shembujt vizual qe sjell jane paksa “te keqtrajtuara” (perdhunuara).
sic e kam theksuar edhe me pare roli i njohjes se historise se artit eshte i pakundershtueshem ne perftimin dhe te “lexuarit” pa boshlleqe te nje vepre artistike. nje njeri qe nuk ka njohjen e te shkuares, nuk mund te perballoje peshen e se tashmes dhe kurthet e se ardhmes.
jo cdo dije eshte e vlefshme per te kuptuar dhe lexuar nje veper arti, por asnje veper arti nuk mund te lexohet nga nje njeri pa njohje relative me subjektin ne fjale.
nen kete prizem vepra e artit ngjan me nje det (i madh, ose i vogel, e kushtezuar kjo nga aftesite e krijuesit), i cili ushqehet nga rreke, perrenj, e lumenj te pafund referencash, informacioni, njohurish, apo gjithfare faktoresh te ndryshem artistik-social-historik . ne saj te ketij informacioni, kuptojme vepren dhe zbulojme vlerat e saj ne kontekst historik.
kur flasim per “urinoren” (halene me pelqen te them) duhet te dime se cfare eshte ajo, kush ishte roli i saj, pse u perdor, ne c’aspekt?
“urinorja” nuk eshte veper arti. eshte nje nocion metafizik, eshte nje perqasje konceptuale e nevojes se artistit per shprehje.
nuk eshte krijim artistik; eshte “veper-antiart”. eshte nje duf artistik-njerezor-subjektiv ne sferen e arteve vizuale. nuk gjen tek ajo atribute estetike, si ne nje veper te mirefillte arti, pasi nuk eshte ky funsioni i saj. eshte nje veprim ne hapesire, nje shfryrje konceptive.
njohja (ne kete rast e anes funksionale te objektit ne fjale) eshte e domosdoshme per te kuptuar ate c’ka do te thote artisti. dhe per te te dhene te kuptosh sa larg jane fjalet e tua nga menyra se si lexohet kjo veper, po te citoj vete fjalet e duchamp:
“i hodha ne menyre provokuese nje urinore ne surrat dhe ata e adhurojne per bukurine e saj estetike”.
gjithe te mirat!
A.n.k.k.,
dhe Xha Xhai ngjani shume ne derdhjen e argumentit ne ujra te kufizuara konceptuale, pikerisht ate qe nuk mungon tek Dushamp.
Eshte si te thuash per nji filozof; Po ai eshte si injorant! Natyrisht qe edhe filozofi eshte injorant, por na duhet konteksti per te cilin na tregon injoranc dikush.
Xha duket te ket pak si shume te lehte argumentin e marr per Dushamp, po aq sa te “lehte ja ka bere” edhe Dushamp dhe a.n.k.k.
Dushamp eshte me i thelle se po komentohet, po ashtu me sugjerues se c’diskutohet.
Ardiani duket se tregon dicka premtuese me pyetjet qe i drejton Xha Xhait.
Jean-Paul Sartre thoshte: “ekzistenca vjen para esencës”. Me një fjalë, njeriu duhet të provojë gjithçka, të lirohet nga limitet që i ofron kultura, tradita, rrethi, mjedisi shoqëror. Njeriu duhet të ekzistojë në ambjentit që i është ofruar.
Siç edhe Stalker e ka shkruar “vetminë” e njeriut modern të Antonionit, edhe në artet vizuale, kjo vetmi sikur u bë motiv origjinaliteti për shumë artistë.
Artistët, prodhojnë në epokën moderne, që disa e shohin më shumë pezëm për arsye të panjohura, vepra të ftohta, impersonale (të më falni për shprehjen e huazuar). Disa do të thonë që rrymat e arteve vizive pas viteve 20-te të shek. të kaluar janë vetëm efekte vizive. Ndoshta. Por këto “efekte” kanë dhe një konflikt në vetvete, ato janë përmbajtje stilistike që kërkojnë të të shmangin përmbajtjen e veprës. Një kuti konservash për Warhol, një “dadaist” i vtiteve 60-të që etiketohej njga historianët si përfaqësuesit e rrymës Pop. Dhe nga këtu, nga këto rryma që shpërthyen si sythet në pranverë, Marcel Duchamp, i ulur në poltronin e butë dhe me puron e tij në buzë, shpjegonte se: “ready-made-ve të mi i kanë gjetur bukurinë estetike”. Pra, i dashur AKK, kjo ishte pjesa e parë e thënies së Marcel Duchamp që ju e cituat pak më sipër. Një citim i drejtë, por jo me vend duke pasur parasysh që Marcel Duchamp i drejtohej me këto fjalë Raoul Hausmann, një nga figurat e dadaismit të asaj kohe.
Marcel Duchamp thoshte në lidhje me veprat e tija ready-made se donte të evitonte estetikën, dhe kjo nuk ishte aq e lehte sa disa e mendojnë. Aq sa nuk është e lehtë të flasësh për modernizmin, për manierizmin, barokun apo neoklasiçizmin. Gjithçka ka një histori dhe një lidhje të drejtpërdrejtë me të. MArcel Duchamp nuk ka pasur pasues, fatkeqësisht, por vetëm kopjues. Ai i hapi portat shumë brezave artistësh. Por akoma mbetet i pakuptuar spese gjenia e tij nuk kopjohet. Luftërat botërore të shek. të XX-të e ndryshuan figurën dhe raportin e artistit me veprën e artit. Shumë gjëra ndryshuan, dhe artisti me to. Arti nuk do të qëndronte në një skaj dhe të zhdukej nga historia sociale.
STALKER thote:
Shume e vertet. Ka Mjeshtra , ka edhe mjeshtra qe zoterojne tekniken e Mjeshtrave.
Ku eshte ndryshimi? Ndryshimi qendron ne faktin qe arti nuk eshte vetem teknike apo njohje. Hitchcock ishte mjeshter i madh i teknikes, por kurrsesi nuk eshte teknika e vetmja gje qe e bente ate mjeshter. Nderkohe ka nje takem “artistesh” qe vertet besojne se po te zoterosh gjithe katalogun e “sekreteve” te zanatit mund te besh art. Dhe po t’i referohesh Deleuzes, te cilin e permend edhe ti, duket sikur arti i kinemase eshte vetem teknika dhe konteksti nacional apo shoqeror, apo superioriteti i nje rryme ndaj nje tjetre. Ndoshta edhe nga qe vertet keto kane qene fokusi i shkrimeve te tij dhe jo individualiteti artistik. Porse e verteta eshte se shume nga keto elemente (rrethanat, realitetet shoqerore, zhvillime teknologjike etj) jane aty per t’u perdorur nga artisti i cili shpreh ne te njejten kohe talentin e vet si mjeshter i shprehjes pikerisht nepermjet ketij perdorimi. Por kurrsesi vetem zoterimi i tyre (i mjeteve teknikave dhe informacionit) mund te perbeje ndonje garanci per art.
Per shembull, a eshte e mjaftueshme te njohesh tekniken e Hitchcockut, kalimet pa nderprerje (cut) nga njera skene ne tjetren apo menyrat e ndryshme te nderprerjes, per te kuptuar (shijuar?) tensionin e vazhdueshem ne fytyren e personazhit kryesor, qofte edhe ne momentet me te ctensionuara te cilitdo prej filmave te tij? Apo mos duhet te njohesh gjithe historine e artit?
Une mendoj qe pasuesi me i denje, dhe ndoshta i vetmi, i Duchamp eshte Edi Rama.
Tirana is “ready made”… you only have to put some paint.
Ardiani pyet:
Nese do konsiderohej interpretimi i realitetit si qellim i artit, atehere ti do ishe artist nese ben interpretimin e realitetit dhe jo kur interpreton vepren (interpretimin) e sajuar prej dikujt tjeter.
Sigurisht, te gjitheve ne ketu qe komentojme tek Xha Xhai, na duket ndonjehere sikur fakti qe komentojme mbi shkrimet na ben bashkeautore te shkrimeve te tij. Dhe do ishte shume deshperuese sikur per te kundertente te ishte i ndergjegjshem vetem Xha Xhai.
“E kam nji pyetje: artin a e ban artisti apo vrojtuesi/degjuesi/shijuesi? Nese une e perceptoj e e analozoj nji veper artistike sipas kallypit tam, a jam edhe une artist?”
Pyetjes me siper te Ardianit i pergjigjet Ujku i zi si me poshte:
“Nese do konsiderohej interpretimi i realitetit si qellim i artit, atehere ti do ishe artist nese ben interpretimin e realitetit dhe jo kur interpreton vepren (interpretimin) e sajuar prej dikujt tjeter.”
E para; Pyetja e Ardianit thote dhe le per te thene edhe si pergjigje, duke futur ne gracke arsyetimin e Ujku i zi, qe spjegon; se, “ti do ishe artist nese ben interpretimin e realitetit dhe jo kur interpreton vepren (interpretimin) e sajuar prej dikujt tjeter.”
Drejtuar ujkut:
Interpretimi eshte nje realitet, i krijuar nga artisti. Si nuk vazhdon logjika e interpretimit te atij realiteti te krijuar nga artisti edhe nga perceptuesi, analizuesi, pra te drejten per interpretim te krijimit cilido qofte ai si realitet (krijimi ne kete rast). Krijimi i dikujt nuk eshte i sajuar, por interpretim, krijim, realitet i llojit sipas krijuesit.
“…vepren (interpretimin) e sajuar prej dikujt tjeter.” e mohon, Ujku e quan te sajuar, te behet objekt interpretimi krijimi prej nje tjetri, Ardiani ne kete rast.
Ardiani ndan krijuesin dhe shikuesin-analizuesin ne pozicionin e tyre perball nje vepere arti dhe me te drejt qe nuk i merr frymen as njerit dhe as tjetrit, perkundrazi ben qe autorit te vepres (rtistit) i jep vendin e duhur, po ashtu vetes, por pa bere balt pozicionin e arte dashesit, komentuesit me ate te krijuesit, gje qe Ardiani ve re ne debat, ku dhe merr “flak” dhe “digjet” edhe “Ujku i zi”
Krijimi, ne se eshte privilegj i njerit, vazhdon te jet po e njejta gje per cilin do. Cilido eshte krijues, brenda nje lloji, ne llojshmerin e krijimeve. Ndryshimi eshte se sa pasiv te le vepra e krijuar ne raport me ate te pa krijuar, qe s’eshte e thene te jete nje raport i tille; krijues=artist dhe vazhgues minus art,krijim, sepse mund te jete edhe e kunderta.
Dy pare mendte e mia.
Arti ne koherat e koleres, urinorja e Duchamp, jo se nuk ka vlera estetike, por ve ne dyshim vete estetiken. Problemi tjeter qe kam me interpretimin tend, eshte se thua se urinorja na qenka shprehje konceptuale e nevojes per te krijuar. Troc muhabeti me kaq nuk thua asgje. Cdo veper arti eshte shprehje konceptuale e nevojes per te krijuar, nga se dallon atehere puna e Duchamp? Pergjigjen besoj se e gjen tek fakti qe ready-mades jane ne pergjithesi marre nga masa e pafund e gjerave te prodhuar ne mase. Duke qene se sa hap e mbyll syte artistet e gjeten veten ne mankthin e nje bote ku cdo gje krijohej nga makinat, mund edhe te shpjegosh me tej se pse ne fakt urinorja eshte shprehje konceptuale e nevojes per te krijuar, apo perfundimit te nevojes per te krijuar, ne dac si zemerim ndaj sistemit te makinave ku cdo gje prodhohet ne seri, ne dac dorezim ndaj kesaj forme te re krijimi. Sidoqofte nje mankth dadaist e me tej surrealist, ne nje bote ku nuk ishte me njeriu qe krijonte, por krijimi i tij.
Besoj se vazhdojme te jemi ne te njejten bote, te cilen Duchamp e reprezantoi me ane te nje urinoreje. Asgje nuk ka ndryshuar. Eshte me se normale qe cdo pune arti pas Duchamp do te jehoje vetedijen ndaj kesaj bote, sado qe te perpiqet qe mos e beje kete. Keshtu qe Asnjeanes, ke nje fare te drejte, por nuk eshte e vertete qe Duchampi nuk ka pasur ndjekes te mirefillte, por vetem imitues. Andy Warhol, psh, eshte nje pasues i drejteperdrejte i Duchamp. Ne nje diskurs te paster te historise se artit, Warhol, eshte sa pasues i Duchamp, aq edhe pasues i Durer nepermjet procesit te printimit ne mase te Marilyn. Duchamp pretendonte influenca direkte nga Durer fale pyetjes, “a eshte kjo art” per urinoren, “vetem se them une si artist se eshte,” pyetje te cilen Warhol e shnderroi ne “kush eshte ndryshimi mes artit dhe realitetit” me Brillo Box.
Xhaxha, eshte shume me vend pyetja qe ngre mbi Duchamp. Une madje do e ekzagjeroja edhe me teper si pyetje. Pervec faktit qe provokimi i Duchamp mund te shijohet vetem ne kontekstin e nje industrializimi te cilen Kina e asaj kohe nuk e kishte arritur, une do pyesja se sa ndikon ne hegjemonine industriale te mbare botes nje provokim i tille? Per vete faktin se pune te tilla flasin brenda nje konteksti te perparuar industrial, dhe se qendrat e artit boteror nuk kane pse te shfaqin pune nga nje artist alla-turka, i cili per shkak te prapambetjes industriale nuk ka si t’i flasi kontekstit ne fjale, atehere ndodh qe industrializimi behet force hegjemonike e shtyre pikerisht prej artisteve, apo avant-gardes.
Sidoqofte, per sa i perket shkrimit kryesor, do t’a ruaja si argument vetem persa i perket muzikes, ndoshta edhe arkitektures (Kisha Xhami Muze e Haja Sofise nuk tregon vecse kete lloj universaliteti). Sa do qe skeleti arketipal mund te jete universal ne artin e fjales, mishi qe e mbush kete skelet eshte gjithmone kontekstual, dhe jane keto detaje me teper sesa arketipi qe e bejne te shkruarin art. Mund te argumentohet edhe ne muzike se sa do matematike e kulluar te jete muzika, kjo nuk eshte vecse skeleti, dhe nuancat flasin gjithmone ne nje kontekst te caktuar, sidoqofte, eshte me kollaj t’a besh ne lidhje me muziken kete argument, se sa me artet e tjera.
“… Arti ne koherat e koleres, urinorja e Duchamp, jo se nuk ka vlera estetike, por ve ne dyshim vete estetiken. Problemi tjeter qe kam me interpretimin tend, eshte se thua se urinorja na qenka shprehje konceptuale e nevojes per te krijuar…”
kodra, qe te te pergjigjem per ate se c’eshte “urinorja”, nuk eshte as vendi as koha. ketu tema flet per tjeter gje . per problemet e estetikes dhe te artit nuk mendoj se ofrohet ky blog dhe kjo teme per te diskutuar.
sa per “urinoren” e duchamp ajo eshte thjesht nje hale, dhe asgje me teper.. .sic e kam theksuar edhe me pare eshte nje shfryrje konceptuale, por jo nje veper artistike ! jo nje krijim artistik!
Ja nje pasazh shkeputur nga shkrimi kritik i Regetimes Intelektuali në Vitrinë :
Më mirë po e lë Mustafajn mbi mullar të mufkave të veta, e po kthehem sërish te Keko. Ky është shndërruar kështu, për fat të keq, ne mitin e shkrimtarit modern, edhe për shkak të sensacionit e sentimentalizmit ngashëryes që kaplon publikun sa herë që komponente dramatike sikurse kanceri e vdekja shtohen “si një dorë miell më shumë, por vendimtare” në magjen që gatuan famën, vit pas viti. Për të mos përmendur pastaj hollësi të tjera banale të cilat i serviren publikut sehirxhi të tabloideve, sikurse lajmin që tejçuan gazetat anembanë për gjetjen e Amanetit të Dorit të Vogël; tatuazhi me emrin e tij në trup të të birit; pusullat e dashurisë për bashkëshorten (tek e fundit, vallë sa gra shqiptare ka që agimi i zgjon me pusulla të ëmbla që bashkëshorti ua le me përdëllim e delikatesë pranë jastëkut ose filxhanit të kafesë?); ç’bëri, ku vajti, kë takoi, te cilët pushtetarë trokiti e qau hallin; si e nderuan e si iu zotuan; ç’masa mori për t’ia siguruar familjes mbarëvajtjen para se të mbyllte sytë; ç’i tha mjekja në shtrat të spitalit; me cilin mik po drekonte (duke sfiduar vdekjen) pak para frymës së fundit; si i mësuan familjarët rrethanat e vdekjes, e kështu me radhë – Të gjitha “hollësi fatale” që shtangin e mbajnë mbërthyer vemendjen e publikut ose skenar i gatshëm filmi me sukses të sigurtë! Ose privatja lakuriq në ankand…