Nëse adhurimi i lashtësisë nuk na afron tek e vërteta, kjo nuk do të thotë se duhet doemos t’i falemi idhullit të përkundërt – rinisë, edhe pse kësaj të fundit i përkitka, siç e thotë edhe klisheja, “e ardhmja”.
Kultura shqiptare është vërtet kulturë konservatore, në thelb patriarkale; por bash për këtë arsye, të gjithë ata që nuk pajtohen me të sotmen, priren t’i besojnë argumentit rinor, ose shpresës se shpëtimi do të vijë nga e reja e nga të rinjtë, ose nga të dyja këto forca së bashku. Këtë e kanë kuptuar mirë politikanët e të dy krahëve në Tiranë, të cilët nuk reshtin kurrë në miklimet që u bëjnë të rinjve, “djemve dhe vajzave tona të mrekullueshme”; as në investimet në manipulimin politik të brezave të rinj.
Vitet e fundit, lëvizja “Mjaft”, e suksesshme në përpjekjet e veta për t’iu imponuar opinionit, e ka bërë të vetin argumentin se e ardhmja politike në Shqipëri u takon jo vetëm të rinjve, por edhe ideve që sjellin këta të rinj në tryezën e debateve të sotme madhore në vend.
Tani së voni, edhe Grupi 99 ka dalë me një platformë të ngjashme; duke kumtuar në thelb mesazhin se të rinjtë do të sjellin të renë në politikën shqiptare, dhe në jetën shqiptare në përgjithësi, ergo, forcat politike rinore meritojnë përkahjen e publikut.
Forca politike më tradicionale, si PS-ja, gjithnjë u kanë kushtuar vëmendje të rinjve; madje edhe duke e potretizuar liderin e tyre Rama si “rinor” në mendime, në shije dhe në gjeste. Kjo nuk ka të bëjë vetëm me moshën relativisht të re të elektoratit shqiptar, por edhe me forcën bindëse të argumentit se rinia, risia dhe drejtësia sociale janë në thelb sinonime, të paktën brenda zhargonit politik.
Edhe e djathta e PD-së ka sjellë në krye të pushteteve një numër të rinjsh, ndonjëherë pa përvojën e duhur profesionale dhe pa prestigjin e nevojshëm; çka duhet interpretuar edhe si një përpjekje për t’iu kundërvënë festivaleve dhe karnevaleve rinore të së majtës. Pa përmendur pastaj krejt mitologjinë e së djathtës populiste shqiptare si kinse krijesë të lëvizjes rinore të studentëve në dhjetor të vitit 1990.
Sot është përftuar një shtresë të rinjsh, më tepër në Tiranë, të cilët përnjimend e kujtojnë veten depozitarë të së vërtetës në politikë dhe në kulturë; meqë vetëm ata mund t’ia japin Shqipërisë së sotme ndërfaqen aq të domosdoshme në marrëdhëniet me komunitetin ndërkombëtar.
Për arsye të katastrofës sociale në fillim të viteve 1990 dhe të këputjes së vijueshmërisë në shkenca, edukim, dije, kritikë dhe arte, hendeku i krijuar midis elitave kulturore të vjetra dhe elitave kulturore të reja e ka përforcuar edhe më bindjen se e vjetra është sëmundje e të vjetërve; të cilët janë njëkohësisht pengesë për përparimin e natyrshëm të së resë.
Po a është vërtet kështu?
Zgjidhjet e problemeve të ndryshme në më të shumtën e herëve ofrohen si risi, ose si ndryshime të praktikave ekzistuese, traditave dhe rutinave, qoftë edhe shumëshekullore. Megjithatë, jo çdo ndryshim ose risi mund të jetë zgjidhje. Ka ndryshime dhe risi të tilla që mund t’i ngatërrojnë punët edhe më keq. Në qoftë se një të sëmuri me ngatërrim zorrësh kirurgu i heq veshkën e majtë, kjo do të përfaqësonte risi absolute në praktikat kirurgjikale; por vështirë se mund të sillte ndonjë përmirësim kushedi çfarë në gjendjen shëndetësore të pacientit.
Shfaqjet më skandaloze të kësaj ngatërrese i gjen në fushën e arteve, ku shpesh paraqiten si risi nga më të guximshmet vepra që, në të vërtetë, shquhen vetëm ngaqë i kundërvihen kanonit. Arti i sotëm, kudo në botë, është i krimbur me kësi spekulimesh; por publiku në Shqipëri është më i pambrojtur se publiku gjetiu, prandaj edhe hapësira për marifete është shumë më e madhe. Nëse arti gjithnjë sfidon, kjo nuk do të thotë se sfidat janë vetvetiu art.
Para disa muajsh, një protestues italian derdhi pigment të kuq në shatërvanin e Fontana di Trevi, mu në zemrën baroke të Romës. Pamja e fotografuar e pellgut ngjyrë gjaku të shatërvanit përcillte njëfarë estetike të makabres, si posteri i një filmi horror i vlerësuar madje më shumë edhe se vetë filmi. I njëjti protestues, mund ta kish shprehur protestën edhe duke u treguar prapanicën lakuriqe turistëve të nginjun rreth e rrotull shatërvanit; me efekt gjithnjë shokues, por shumë më pak estetik.
Nga ana tjetër, nëse nga kriza nuk mund të dilet përveçse nëpërmjet diçkaje të re ose rebelimit ndaj konvecioneve, nuk është e thënë që këtë risi ta përcjellin medoemos të rinjtë në moshë. Të rinjtë janë vetvetiu më të gatshëm për të përqafuar ndryshimet, më energjikë për të kapërcyer nga mendimi në veprim dhe kanë një mendësi më të përkulshme; por njëkohësisht janë edhe të lehtë për t’u manipuluar dhe konformohen menjëherë, sidomos kur vjen puna për të marrë pozicione antikonformiste. Ide të mira mund t’u lindin edhe të rinjve edhe të vjetërve; ndonjëherë zgjidhja mund të vijë duke rehabilituar një praktika të lashta e të arkivuara; ndonjëherë tjetër, thjesht zbatimi i ligjeve dhe i normave ekzistuese mjafton.
Abuzimet me këtë idhull të rremë të logjikës, të cilin e kanë quajtur argumentum ad novitatem i ndesh nga të katër anët. Kaq teprohet me zhurmën, saqë ka të rinj që vërtet e marrin për flori filozofik çfarëdo ideje ose opinioni që u qëllon të kenë në kokë; edhe pse shanset më të mëdha janë që këto ide, opinione, shije dhe paragjykime t’u kenë hyrë atje nëpërmjet mass mediave, reklamave, bëmave të heronjve mediatikë të brezit të ri, tekstet e këngëve rap dhe të tjera manifestime të cekëta të folklorit urban.
Më të mençurit mes këtyre të rinjve e kanë kuptuar tashmë se vetëm rebelimi nuk mjafton; meqë rebelimi, për atë moshë, është karakteristikë pothuajse fiziologjike, e cila duhet shfrytëzuar jo fetishizuar. Megjithatë, edhe organizata të rinjsh intelektualë të tipit të “Mjaftit” nuk duket t’i kushtojnë shumë vëmendje prejardhjes së mirëfilltë të ideve të tyre politike, ose argumentimit të plotë të pozicioneve të tyre përtej kornizave retorike dhe sidomos përtej klishesë se “ne jemi të rinj dhe neve na takon e ardhmja.”
Vetë gjuha shqipe ndihmon në përftimin e ekuivokut, meqë ofron të njëjtin mbiemër, i ri edhe për [YOUNG], edhe për [NEW].
Kriza e sotme e shoqërisë shqiptare ka lidhje edhe me këtë paradoks – një shoqëri tradicionalisht konservatore dhe patriarkale, në të cilën brezi i vjetër gjithsesi e sheh tani veten pothuajse të diskredituar e të lënë mbrapa në çdo aspekt, për shkak të përmbysjeve politike, ekonomike dhe kulturore. Kjo kontradiktë shfaqet më ashpër se kudo gjetiu, në sferën e elitave që krijojnë; sepse kulturës shqiptare tashmë po i mungojnë modelet, qoftë edhe për t’i përdorur si tabela qitjeje ose pika referimi për distancimet përkatëse.
Me kujtohen ditet e “debateve te zjarrta”:) mbi ideologjizimin e politikes shqiptare, liberalizmi, neoliberalizmi, konservatorizmi dhe neokonset….
Interesante ishte se gjithe sa me siper ishte gati gati ekskluzivitet 20-vjecaresh dhe elaborimi i temave te ngjashme u konvertua ne diplome qe nenkuptonte njeheresh dije, ide, modernizem e madje edhe mencuri (“sa djem te mencur!!!”).
Them interesante – interesante ne thelb ishte vertet, – por ne nje tjeter kendveshtrim qe me beri pershtypje ate kohe: si nuk artikulohej apo permendej gjekund Keysianismi, Friedman, marreveshja e Brentwoodit etc. nga “legjendaret” e ekonomise se tranzicionit? Pashko, Cuci, Malaj, Ruli, Bode & Co. normalisht qe duhej ti dinin, librat ishin aty ndersa teorite dhe ngjarjet i perkisnin dhjetra viteve te shkuara. Qe djemte i ngaterronin ca gjera dhe moren kot, kjo u be e qarte shpejt, por atekohe vec Hysamedin Ferres nuk u be kush i gjalle per ndonje objeksion te rastit, qofte edhe sa per te thene qe jo cdo gje qe ka thene X apo Y perendimor ka rezultuar ne kudhren e kohes si e florinjte…
Shume konfuz ai shembulli me artin. Nuk e kuptova.
Lulian, edhe unë s’po të kuptoj: është shumë konfuz shembulli, apo vetëm nuk je ti në gjendje ta kuptosh?
Nuk e di, Xhaxha, mund te jem une qe nuk kuptoj, mund te jete shembulli konfuz. Sidoqofte, ajo qe nuk kuptoj eshte se pse, ne nje kontekst plot e perplot me keqkuptimet shqiptare ndaj “risise” dhe hapjen e kraheve te kesaj risie brenda kontekstit shqiptar, duhet sjelle nje shembull i marre nga arti italian? Modeli romantik i artit do te mbetet gjithmone estetik, gje qe edhe detyron permjerrjen e ketij modeli, po nepermjet artit, ku permjerja eshte po aq estetike. Po flas me perkufizim te pranuar te estetikes si subjektive. Prandaj edhe ndjehem konfuz nga implikimi i estetikes si autoritative ne pasazhin ne fjale.
Në fakt, Lulian, e solla shembullin nga një incident që ndodhi vjet në Romë, sepse po të kisha sjellë ndonjë shembull nga arti shqiptar i sotëm do të ishte zhvendosur vëmendja nga tema e shkrimit tim. Megjithatë, ideja ime është kjo: çdo vepër arti e suksesshme është sfidë ndaj kanonit ekzistues, por jo çdo sfidë ndaj kanonit ekzistues është vepër arti e sukssesshme. Me fjalë të tjera, kjo ka të bëjë me marrëdhënien midis kushteve të nevojshme dhe kushteve të mjaftueshme. Nga ana tjetër, arti në Shqipërinë e sotme shtjellohet në rrethana unike – sepse kërkon të jetë i ri, por pa dialog me të vjetrën; ka një hendek brezash në autorë, në vepra dhe në publik, çka nuk shërben komunikimit; dhe në shumë pika, produkti artistik që u ofrohet artdashësve i ka të gjitha karakteristikat e mallrave që mund të gjesh te GABI. Në shumë raste, duke shkatërruar traditën, kemi shkatërruar edhe shanset për të sjellë diçka të re.
Kam vene re se nder shqipetar kur flitet per art, sidomos artet vizive, flitet per “te vecanten” apo “origjinalen”; dhe kjo jo vetem ne diskutime midis profaneve te artit por shpesh edhe midis atyre qe merren me te. Shpesh degjon: sa e vecante kjo veper, apo: sa ide origjinale. Personalisht ngelem me goje hapur, sepse me duket sikur kam ndonje gje mangut dhe nuk kuptoj dot ate qe kuptuar tjetri.
Kurse vete rolit kritik apo etik te artit dhe estetikes, te zhveshur nga efekti i “origjinales”, “te vecantes”, dhe “shokueses”, i kushtohet shume pak vemendje.
Xhaxha, them se konfuzioni im qendron tek premisa se cdo art, i suksesshem i ben nje sfide kanonit, nga ku arsyeton se, perderisa ka nje injorance ndaj kanonit, arti qe behet sot ne Shqiperi nuk mund te konsiderohet i suksesshem, pasi edhe sfida do ishte ndaj mullinjve me ere, apo ndaj fantazmave (cka ironikisht edhe eshte kanoni me a priori). Nuk mund te bie dakord, as me premisen, (arti nuk ka pse te perkufizohet vetem nga sfida, apo nga ndjenja e guximit qe e shoqeron, por njekohesisht nga thjeshtesia, nga perulesia, pasi mund t’a perforcoje kanonin, per te shkuar diametrikisht kunder me sfiden, apo nga frika, repulsiviteti, dhe pse jo, edhe nga kenaqesia e perditshme banale) dhe nuk mund te jem dakord as me perfundimin, se nje art injorant ndaj tradites nuk eshte nje art i vlefshem. Ne qofte se do i permbaheshim sfides si rezultat i artit, per hir te konstatimit te artikullit te nje sfide te se rese mbi te vjetren ne pergjithesi, duhet thene se sfida nuk eshte edhe aq ndaj te vjetres, apo ndaj tradites, se sa ndaj realitetit ne te cilin e reja e gjen veten dhe qe eshte trashegim nga e vjetra. Sfida pra nuk eshte ndaj tradites si mode i te berit te gjerave me shume se sa sfide ndaj realitetit sic eshte. Arti nuk ben perjashtim ketu. Arti si sfide, eshte sfide ndaj realitetit sic eshte dite per dite, pavaresisht nese ky realitet eshte i informuar nga e shkuara apo i ka prere lidhjet me te. Arti si sfide nuk eshte vecse reaksionar, dhe cdo reagim mund te jete sa “origjinal”, “i vecante”, apo “shokues”, dhe ndoshta arti nuk mund te jete vecse i tille. Arti nuk eshte vecse pasqyre e realitetit, dhe ne qofte se bie llafi, politikanet tane nxjerrin bythen ne parlament, do te ishte art i pavlefshem ne qofte se Agron Llaka nuk do i imitonte aq me peshtiresi. Ose bie llafi, ne qofte se realiteti shqiptar, do te ishte i mireinformuar nga e kaluara, dhe te mos ishte hapur ne forme kaq te pambrojtur ndaj tregut te lire nderkombetar, ndoshta edhe artiste si Alban Hajdinaj nuk do te punonin ne menyre kaq eksplicite per nje audience posacerisht jo shqiptare.
Ujk, kam frike se termat “origjinale”, “e vecante”, “shokuese”, ne gojen e kritikes dhe etikes se artit dhe estetikes, jane te pashmangshme per aq sa kritika eshte e informuar nga koncepte historike dhe filozofike si “origjina”, “e vecanta” dhe “shokuesja”. Me shume se sa nje zhveshje nga efekti i tyre, kritikes do i kerkohej te informonte se ku qendron efekti i “origjinalitetit” dhe “e vecanta”, pasi per “shokuesen” mund te thuhet se eshte term informativ vete.
Luliani i oreve qe kumbojne, deri tek kjo;”Arti nuk eshte vecse pasqyre e realitetit” Po realiteti a ka art, para se arti te jete pasqyre? Arti eshte jo mjet, eshte ne qelizen e fenomenit (realitetit). Perceptimi i realitetit prej njeriut funksionon automatikisht edhe per artin.
sa per titullin xha xhai, “Jepni per rinine” Ku vjen radha te japesh (edhe mes kufizimesh) ata te rrembejne edhe pleqerin.
Do theksoja se eshte privilegj i rrethanave te vecanta ne Shqiperi, ku aplikohen sisteme nga te njohurit, kaotik si rrjedhe dhe s’perfundon ne asgjesim, se ka vitalitet (jete)
Lulian, kur bera dallimin midis termave “i vecante”, “shokues”, apo “origjinal” dhe thelbit te artit kisha parasysh ate qe thua ti (qe po e perifrazoj apo edhe shtoj dicka nga vetja) se: arti eshte qendrim kritik me mjete estetike ndaj realitetit. “E vecanta”, “origjinalja”, apo “shokuesja” nuk jane as mjetet dhe as qellimi i artit; ne rastin me te mire jane nje vleresim subjektiv qe dikush i ben nje vepre ndaj qendrimit, relativ, kundrejt kanonit. Por kur keto behen qellimi dhe mjetet e artit, ato dashur pa dashur anashkalojne thelbesoren; kritiken ndaj realitetit qe p.sh mund te jete e tille qe shpesh ben nje seleksionim midis nje realiteti kundrejt nje tjetri, apo veprime estetike qe jo patjeter kane te “vecanten” apo “origjinalen” si karakteristik tyren por qe e kryejne funksionin kritik po aq mire, dhe ndoshta edhe me mire se gjithe efektet “origjinale” dhe “shokuese” te marra se bashku.
“…Nëse arti gjithnjë sfidon, kjo nuk do të thotë se sfidat janë vetvetiu art…”
mendoj se kjo fraze e jotja xha eshte teper domethenese dhe njekohesisht esenciale ne pershkrimin e raportit “risi-vlere”.
e thene ndryshe vlera (artistike) e permban ne vetvete risine; risia s’eshte e thene te permbaje gjithnje vlera.
ujk
“e vecanta”, “risia” dhe “origjinaliteti” jane qellime esenciale (te artistit) pergjate procesit krijues dhe shprehjes artistike ne formen e vepres se artit. gjithnje nje artist perleshet me historine e artit, te evidentuarit e saj, pervjedhjen prej saj, si edhe te mohuarit e saj. askush nuk do te donte sot, te bente nje pikture ne stilin e francesko gojes, jo se ai nuk ishte nje artist i madh, por se cdo artist duhet te krijoj individualitetit e tij artistik, te shpreh epoken dhe kohen e tij . artisti qe perserit akoma edhe gjetjet e tij artistike, eshte nje zejtar i mire, por nje krijues i vdekur .
sa per “shokuesen”, kjo e fundit eshte nje mjet per te terhequr vemendjen e spektatorit, por asnje veper e mire, nuk mbahet vetem me “aspektin shokues”.
dhe dicka tjeter, ka vepra arti qe levrojne estetiken, dhe qe nuk interesohen per kritiken ndaj realitetit. jo te gjitha veprat e artit kane pikesynim kritiken sociale. kjo nuk i ben vepra me me pak vlere se te tjera. impresionistet nuk interesoheshin per lufterat sociale, se sa per vibrimet koloristike te drites; abstraksionizmi po ashtu; si dhe mjaft faza te tjera…
Arti ne Koherat e Koleres:
Une nuk thashe kritike sociale, thashe kritike realiteti; por nese me “sociale” nenkupton shkence, politike, filozofi, apo edhe trashegimine e vete artit atehere dakort, ky eshte synimi i artit qe ma konfirmon edhe ti kur thua:
Ajo qe nuk jam dakort eshte kur thua:
Keto mund te jene perfundime te llogjikshme te nje procesi “krijimi” qe ka kritiken ndaj kanonit si qellim kryesor, qe gjithesesi duke qene referenciale dhe aq me teper subjektive nuk mund te kene asnjehere ate fare universaliteti apo vlere absolute qe sugjerojne terma si “i vecante”, “risi” dhe “origjinale”. Shpesh qellon qe keto terma te perdoren per disa vepra pikerisht per mbuluar mungesen e gjurmeve te ndonje qendrimi kritike ne to.
Sinqerisht, nese sot dikush do pikturonte me stilin e Gojes dhe do mundte te me thoshte dicka per realitetin e sotem, do ta vleresoja me shume c’do pikture ne ndonje muze arti modern, p.sh. MoMA, qe mua edhe pse bashkekohes dhe nje njohes i percipte i artit nuk me thone shume. Ndoshta nuk je dakort me mua ne kete pike (duke pritur te me kujtosh pazgjithshmerine midis stilit dhe permbajtjes), por mendoj se nese ka nje “risi” ne nje veper artistike ajo nuk gjendet tek stili.
“…por mendoj se nese ka nje “risi” ne nje veper artistike ajo nuk gjendet tek stili…”
eshte pikerisht e kunderta miku im ujk. veprat e artit nuk dallojne per nga tematika. femren pikturoi leonardo, femren edhe rafaeli, femren edhe rembrandi, edhe karavaxhio, kle, goya, renuar, shagall etj…
tema per te gjithe ishte e njejte. te ndryshme ishin nocionet apo konceptet, prizmi apo kendveshtrimi artistik dhe padyshim stili. kur flasim per kendveshtrim artistik ne nje veper arti kjo perkthehet nepermjet teknikes sendertuese te saj.
“znj. sezan” ishte e ndryshme nga “mona liza”, pikerisht per faktin se realiteti subjektiv ne te cilin rronte dhe perceptonte vete sezan, perkthehej ne vepren e tij pikerisht nepermjet trajtimit dhe formes kubiste. bile ky insistim per kerkime ne forme arrinte deri aty, sa ishte pikerisht ky sendertim kubist qe sillte nevojen per te trajtuar tema, apo subjekte te caktuar artistik….
Kush eshte fjala shqipe per “art”?
idashur, nëse po kërkon pastërti në gjuhë të sugjeroj të fillosh me fjalinë më sipër. Cila është fjala shqipe për “art”?
n.q.s. Moma s’ofron gje, sepse e ve perball Goja-s, atehere argumenti i se rese qe thuhet te perkrahet, eshte jo te beje ate qe kupton i vjetri, por ate qe ajo (e reja) perjeton, kete e shohim ne historin e kultures, e distancuar hunda nga telajo e jetes, e sheh si rrjedhe te pranueshme, ate qe ujku i zi tendencen e ka ta milimizoj.
Nuk e di ne se e vizitove ekspoziten e C. Pissarro para pak kohesh ne Moma. Mos kerko ate qe do, por ate qe s’di, kur shkon ne shtek te mendimit ne art, vecanerisht atje ku mendohet artistikisht. (vetereferohem me udhezimin)
Arti ne Koherat e Koleres,
Nuk i ve ne dyshim ato qe thua per formen, duke sjell edhe shembullin e kubizmit; edhe une u perpoqa ta njihja si kunderargument te asaj qe them se forma dhe permbajtja nuk ndahen me thike. Por perseri kjo nuk e ben “te vecanten” apo “origjinalen” thelbin e artit. Ose te pakten une personalisht e kam shume problem kuptimin e tyre dhe futjen e tyre si pyke ne gjykimin e artit, sepse konsidero sikur dikush te argumentonte per nje krijim se nuk eshte origjinal, apo nuk eshte i vecante! A duhet vetem per hir te mos qenit e vecante, apo origjinale, nje veper te mos konsiderohet si artistike?
Vemendje, jo nuk e kam vizituar! Por mos e ke fjalen per Metropolitan Museum of Art? Veshtire se gjen Pisaro tek Museum of Modern Art.
Parrulle.
Assuming is the mother of all mistakes … tha
Pardon! Pardon!
Gorg-i Sera-ne kisha ne mendje Ujku zi.
“A duhet vetem per hir te mos qenit e vecante, apo origjinale, nje veper te mos konsiderohet si artistike?”
Po. Ne fakt artistike mund te konsiderohet, por si ato punimet e Artistikes, njehere e njekohe, apo ato Skenderbenjte e Shqiponjat e drurit prodhuar ne mase per konsum emigrantesh apo turistesh. Nje veper arti, qe te jete e tille, art, duhet patjeter qe te jete e vecante, origjinale. Detyra e kritikut ne kete mes eshte te shquaj se ku qendron origjinaliteti dhe e vecanta.
Cka me sjell edhe tek arti i prodhuar ne Shqiperi. Origjinalja dhe e vecanta ekziston tek ky art. Zakonisht vjen si rezultat i nje procesi mendor tek artisti, qe ka te beje me realitetin ku e gjen veten, me mungesat dhe veljen prej ketij realiteti. Nuk ka asnje dyshim qe keto mungesa dhe velje ne realitet koleget perendimore te artisteve shqiptare i kane provuar ne kurriz me pare dhe kane reaguar ndaj tyre ashtu si kane reaguar. Origjinaliteti dhe e vecanta e artit shqiptar qendron tek menyra se si artistet shqiptar reagojne ndaj realitetit ku jane. E gjen tek cdo pune e vecante.
Ka te drejte Xhaxhai kur thote se arti qe behet sot nuk informohet vertikalisht nga kanoni shqiptar, por horizontalisht apo vertikalisht nga arti boteror. Por mos harrojme edhe faktin qe nuk ka pasur asnje perpjekje per te kanonizuar artin shqiptar deri me sot, perpjekje qe nuk mund te vije nga artistet, por nga historianet e artit, kuratoret, esteticienet, drejtoret e GKA-se, etj. Dhe mos harrojme edhe verejtjen me vend te Shimes, se pse rrymat dhe stilet e artit kane hyre me vonese ne Shqiperi; pse kanoni shqiptar i arteve pamore ka ardhur i sfazuar nga kanoni boteror? Dhe ne qofte se gjendja ka qene e tille historikisht per kanonin shqiptar, pa i kthyer pergjigje Shimes, ndoshta edhe do te justifikohej se pse artistet e sotshem nuk jane te interesuar per kanonin shqiptar.
Lulian, edhe ato punimet e Artistikes; shqiponjat, kokat e Skenderbeut, te Naimit e me radhe kane qene krijuar nga artiste. Te siguroj per kete. Prodhimi ne mase dhe anonimiteti nuk i ben ato as me pak dhe as me shume artistike se c’ka dashur t’i bej autori, sikurse nuk behen karriget e Le Corbusier, Mis van der Rohe e me radhe. Ato lexohen ne kontekstin qe jane krijuar. Punimet e Artistikes e kane kontekstin anonim, prandaj kane edhe konotacion negativ tek ty. Pra dua te them se cilesia e vepres nuk varet nga e vecanta e saj por ndaj qendrimit kritik dhe asaj qe informon ajo per nje realitet. Perndryshe c’do punim ne balte, ne xham, apo plastike, qofte edhe per nje gervishtje me teper sesa nje punim tjeter i te njejtit lloj, eshte patjeter i vecante (a.k.a. Art?) tha.
“Punimet e Artistikes e kane kontekstin anonim”
ujk i zi, vetem pse jane ashiqare te zgerdellyera (ne kontekst) ato stimulojne shqisat (popullit), por jo mendimin “e virgjer” hulumtues-zbulues, se ai qe e bene ate punim artistik eshte ne letargji.
Po le shtellunga te pa nevojshme, qe nga Moma e deri tek artizanet, per te par qart ate qe e ben vepren edhe artistin te jen.
ujk thua:
“…Pra dua te them se cilesia e vepres nuk varet nga e vecanta e saj por ndaj qendrimit kritik …”
ujk , qe te mos rrahim uje ne hava le te flasim me shembuj konkret. po te sjell nje shembull te thjeshte nga piktura (mund t’a gjesh edhe ne internet me nje kerkim te thjeshte).
nje nga veprat me te rendesishme te paul klee-se (nje prej shtyllave vertebrale te shek. 20 ne art) eshte edhe ajo me titull :”Ad Parnassum”. nese gjen tek kjo veper kaq e fuqishme dicka mbi “qendrim kritik ndaj realitetit ” te lutem m’a shpjego edhe mua, qe te mund te te kuptoj…
estetika miku im -ne art- eshte primare, dhe shpesh here kthehet ne ideologjine sunduese dhe te vetme ne krijimtarine e nje artisti….
me vjen keq qe debatoj, por nuk mund te qendroje aspak mendimi yt. punetoret e artistikes migjeni ishin zejtare te mire, zanatcinj te zote, por jo artiste. dhe as prodhimet e nxjerra nga duart e tyre nuk ishin vepra arti. une kam bere praktikat e mia ne “artistiken migjeni” dhe i kam njohur ato ambjente dhe ata njerez nga afer.
asgje qe behet me norme, me ide kryesore komercialitetin apo perfitimin dhe kryesisht prej njerezish me nje formin qe linte per te desheruar, nuk mund te quhet art. artisti eshte iracional, merr persiper hulumtimet e qenies njerezore dhe te ambjentit rrethues dhe nuk mbeshtetet mbi kembe komerciale apo mbi nocione racionale. arti eshte marrezia qe na perkund unin…
“Në fakt, Lulian, e solla shembullin nga një incident që ndodhi vjet në Romë, sepse po të kisha sjellë ndonjë shembull nga arti shqiptar i sotëm do të ishte zhvendosur vëmendja nga tema e shkrimit tim.”
Ne fakt, cka ndjekur pas kesaj, tregon se parashikimet mbi rrjedhen e diskutimit jane veshtire te dalin, pasi vemendja eshte zhvendosur nga tema e shkrimit. Nderkohe qe po te ishte sjelle nje incident i ndodhur ne Shqiperi nen kontekstin e artit, ashtu si jane sjelle edhe shembujt nga politika, ndoshta edhe vemendja nuk do ishte zhvendosur kaq shume. Nejse, se kjo qe po them eshte njesoj si te pretendoj se kam parashikuar pas fenomenit. Sidoqofte, vazhdoj te mos kuptoj a i ben favor apo disfavor artit dhe diskutimeve mbi te, ne krahasim me politiken, ne qofte se shembujt qe sillen mbi te fundit jane specifike per Shqiperine, nderkohe qe shembujt qe sillen per artin nuk jane vecse ne gjeneral.
Milaqi, estetika mund te jete, dhe ndoshta duhet te jete primare, (gjithmone duke u ruajtur nga totalitarizmi) ne te gjitha aspektet e shoqerise njerezore, nderkohe qe ne art, estetika eshte gjithcka dhe asgje. Qe te kuptohet “qendrimi kritik ndaj realitetit” qe ben Klee, kerkohet nje argument i gjate, ne thelb Kantian, nga njera ane, i cili marton transmetimin e ndjenjes (irracionales) nepermjet nje kendveshtrimi rracional mbi menyren se si eshte ndertuar realiteti; pra format e komplikuara dhe irracionale te ndjenjave i transmeton nepermjet njesive elementare te cilat sipas Klee perbejne realitetin dhe jane ne thelb ne raporte rracionale me njera tjetren. Dhe nga ana tjeter, nepermjet nje gjenealogjie idesh, ku projekti Baconian i dijes dhe pushtetit, i shfarrosjes se idhujve te mendjes, mund te konsiderohet i perfunduar me shpalljen e vdekjes se Zotit nga Nietzsche, apo me cmagjepsjen ne art prej impresionisteve, pointilisteve, e Klee. Ne nje realitet ne shkulmet e fundit te magjepsjes, si ai perpara luftes se pare dhe mes dy luftrave boterore, vertet thua se nje art qe ka per qellim cmagjepsjen e realitetit te mos kete fare nje qendrim kritik ndaj ketij realiteti?
U tha: Shfaqjet më skandaloze të kësaj ngatërrese i gjen në fushën e arteve, ku shpesh paraqiten si risi nga më të guximshmet vepra që, në të vërtetë, shquhen vetëm ngaqë i kundërvihen kanonit. Arti i sotëm, kudo në botë, është i krimbur me kësi spekulimesh; por publiku në Shqipëri është më i pambrojtur se publiku gjetiu, prandaj edhe hapësira për marifete është shumë më e madhe. Nëse arti gjithnjë sfidon, kjo nuk do të thotë se sfidat janë vetvetiu art.
Nuk mendoj se ehste kaq e lehte te perkufizosh qe kundervenja ndaj tradites (nese e kuptoj mire kanonin) te jep te drejten per t’u perballur me qellimet e artit.
Njeriu eshte i eger si natyre, dhe kjo egersi mund te zbutet edhe nga nje pikture apo instalacion. Kam patur rastin te vizitoj Biennalen e Venezias disa here, as edhe nje moment nuk jam kllaposur nga provokimet, nga “sfidat” apo nga “kokat e prera”. Arti nuk sfidon askend. Arti mjaftohet te jetoje duke “gelltitur” pak nga historia dhe nga ambjenti qe e rrethon. Edhe ushqimi ndryshon estetiken e nje vepre arti. Reaksionet kimike qe shperbejne molekulat e vajit te hidrogjenuar, ndokojne ne trurin e nje krijuesi.
Por ketu flitet per problem shqiptar. Pra arti i rinise shqiptare eshte pak i rreckozur, pa bazament edhe pese themelet mund t’i kete larg, tek ndonje Caravaggio, Poussin, Corrot apo Manet. Por ato ishin te gjithe artiste qe perdornin ngjyrat ndryshe, kurse sot gjendja aktuale nderlikon mendimet e njerezve.
Arti (sado purist te jesh) nuk mund te jete i krimbur. A mundemi te kuptojme se shoqeria peson nje transformim dhe se kjo metamorfoze nderlikon kontaktin publik-artist? Mund ta themi hapur se disa persona nuk i dallojme dot se çfare kuptojne me ngritje apo shterrje energjish, kurse arti nuk ngjan me nje krijese kimike qe shperbehet sa here e fusim ne kontakt me lengje te ndryshme. Arti ndodhet ne damaret e qafes dhe pulson çdo dite e me fort.
Arti ne Koherat e Koleres,
Sinqerisht me habit sepse vete emri me te cilin identifikohesh, qe eshte edhe emri i nje blogu artistik, sygjeron kritike! Emri fare mire mund te kishte qene vetem: “arti”, ose: “arti i kohes”, ose: “arti i koleres”. Por ti i ke perfshire te trija bashke (me koshience apo inkoshience) per te sygjeruar lidhjen e krijimtarise me nje kontekst te caktuar shoqeror (ose te pakten keshtu e lexoj une!).
Ndersa per Pol Klee dhe te tjere te shkolles se Bauhausit me duket e tepert te them se, historikisht, nuk ka pasur ndonje periudhe tjeter te shoqeruar me retorike sociale me shume se e tyrja. Nese dikush ka menduar se arti mund ta ndryshoje rrenjesisht shoqerine, Bauhausi ka qene vendi i duhur per te, dhe nuk besoj se Pol Klee iu bashkangjit atij, ashtu, rastesisht. (Te them te drejten nuk e kam kualifikimin per ta analizuar punen e tij, dhe jam i sigurt qe do kepusja ndonje budallallek po ta merrja mundimin ne kete moment. Gjithesesi jam kurioz te degjoj ndonje interpretim teresisht estetik te vepres se tij.)
Nderkohe edhe nje gje tjeter qe na vjen po nga Bauhausi eshte ideja e prodhimit ne mase te artit, qe sigurisht ishte edhe ide Fordiane dhe per rrjedhoje, sic thuhet ketu me te drejte, produkt per treg. Ne ate kohe (pra ne kohen e Pol Klee) si te majtet e Bauhausit ashtu edhe Fordistet e djathte besonin se prodhimi ne mase do kishte efekte te ndryshimeve shoqerore (qe faktikisht i ka pasur, per mire ose per keq). Por shume vepra artistike te Bauhausit, qe nga karrige, tavolina, bicikleta, llampa, dushe etj, te prodhuara ne mase nuk jane me pak art per kete arsye. Perkundrazi, shumica e kane vleren pikerisht tek aftesia per t’u prodhuar ne mase. Dua te them qe edhe Artistikja jone e kishte origjinen si ide dhe si veprim tek shartimi (imitimi) i ketyre ideve te mesiperme me folklorizmin shqiptar, ne nje terren qe s’kishte asgje te perbashket me to. Te them te drejten vazhdoj te mendoj se arti modern ka qene i pamundur ne Shqiperi, dhe vazhdon te jete, sepse Shqiperia per shume arsye ishte dhe eshte larg te qenit nje shoqeri moderne; eshte e tille vetem ne siperfaqe. Jo rastesisht, vepra me e njohur dhe me e vleresuar nder shqipetar mbetet ajo e Kol Idromenos. Sepse ne vazhdojme te perjetojme Rilindjen Kombetare. Prandaj mos te duket cudi qe kokat e Skenderbeut dhe te Naimit jane me te vlefshme per publikun shqiptar se c’do veper “moderne”. Perndryshe ato jane vecse per te zbukuruar apartamentet e parellinjeve te rinj, dhe si thone asgje kesaj shoqerie qe as nuk do, e as nuk duan ta degjojne.
“…ku projekti Baconian i dijes dhe pushtetit…”
tingellojne te bukura keto fjale, por ne thelb nuk thone asgje. ekziston “nje projekt i francis bacon i dijes dhe pushtetit ” ?!?!?!?!
“…apo me cmagjepsjen ne art prej impresionisteve, pointilisteve, e Klee…” !!!!!!!
paul klee nuk ka lidhje me impresionistet dhe postimpresionistet. arti i klee-se futet ne ekspresionizmin e abstraguar.
kulla problemi eshte te themi dicka, jo te tregojme se dime 5 emra dhe t’i valevisim ata ne ajer duke i perdhosur dhe vrare permes argumentave te skalavarura dhe paditurise sone…
miku im ujk
nuk jam kunder atyre sa thua. por une nuk te fola per bauhaus. nuk te thashe qe nje veper arti nuk mund te kete edhe veshtrimin kritik; une te solla si shembull nje veper te rendesishme te klee-se. dhe nepermjet ketij argumenti doja te theksoja qe nje veper arti mund t’i pervidhet kontekstit dhe qendrimit kritik ne relacion me realitetin. dhe mund t’i meshoje faktoreve te tjere, stilistik, estetik, kompozicional, koloristik,etj,etj…
sa per karriget e bauhaus-it, nuk mund t’i krahasojme me veprat e brancusi-t . te parat jane produkte artizanale (industriale) te mbrujtura me estetike te larte, te dytat jane vepra arti…
Nuk kam thene asgjekundi qe Klee eshte pointilist. I kam ndare me presje nga njera tjetra.
Sa per “projektin Baconian te dijes dhe te pushtetit”, te sugjeroj te lexosh “New Organon”: “Human knowledge and human power meet in one; for where the cause is not known, the effect cannot be produced.”
Nuk mjafton te lexosh pese fjale qe tingellojne te bukura, (estetika dhe bukuria nuk jane gjithcka). Perpiqu te kapesh kuptimin mbas fjaleve kur lexon.
“There is a painting by Klee called Angelus Novus. An angel is depicted there who looks as though he were about to distance himself from something which he is staring at. His eyes are opened wide, his mouth stands open and his wings are outstretched. The Angel of History must look just so. His face is turned towards the past. Where we see the appearance of a chain of events, he sees one single catastrophe, which unceasingly piles rubble on top of rubble and hurls it before his feet. He would like to pause for a moment so fair [verweilen: a reference to Goethe’s Faust], to awaken the dead and to piece together what has been smashed. But a storm is blowing from Paradise, it has caught itself up in his wings and is so strong that the Angel can no longer close them. The storm drives him irresistibly into the future, to which his back is turned, while the rubble-heap before him grows sky-high. That which we call progress, is this storm.”
On the Concerns of History
Walter Benjamin
E kisha lexuar me pare kete pasazh, tani mu kujtua serish. Nuk do te thote qe argumenti im mbi Klee eshte i drejte vetem sepse eshte i ngjashem me interpretimin e Benjamin. Thjesht se eshte nje interpretim qe eshte bere, mund te behet, dhe do behet, diku larg madje, nga fjalet e bukura.
kulla vertet je kaq i pa afte te kuptosh ato cka shkruaj, apo shtiresh?!
c’lidhje ka pasazhi qe solle (duke rremuar internetin), me vepren te cilen citova nga klee. une solla nje shembull konkret nga ky artist per te ilustruar fjalet e mia. nuk thashe qe vepra e klee-se ne teresi nuk ka konteksin e saj historik dhe social, si edhe kendveshtrimin kritik mbi boten.
ajo qe thashe dhe e ritheksoj eshte se: ka vepra teper te rendesishme arti qe as qe duan t’ia dine per “qendrimin kritik ndaj realitetit” dhe i meshojne problematikave dhe hulumtimeve estetiko-stilistike. dhe vepra e klee-se ”Ad Parnassum” eshte pikerisht nje e tille.
Xha, dhe Lulian,
“sepse po të kisha sjellë ndonjë shembull nga arti shqiptar i sotëm do të ishte zhvendosur vëmendja nga tema e shkrimit tim.”
“Ne fakt, cka ndjekur pas kesaj, tregon se parashikimet mbi rrjedhen e diskutimit jane veshtire te dalin, pasi vemendja eshte zhvendosur nga tema e shkrimit.”
Po ju duket te shihni se sa e vjetra ndihmon per tu bere e veshtire nje bashkerendim eficient te mundesive me te rene.
Por ju jeni ilustrim i bashkerendimit te te dy paleve.