Vjet më patën ftuar të drejtoj një punëtori me shkrimtarë të rinj nga Ballkani, ku do të diskutonim për mjeshtërinë e të shkruarit.
Kish pjesëmarrës nga Bosnja, Shqipëria, Turqia, Serbia, Maqedonia e Veriut.
Programi parashikonte që pjesëmarrësit të përgatisnin mostra të krijimtarisë së tyre, tregime, proza ose edhe pjesë romani.
Natyrisht, e vetmja mënyrë si mund të realizohej kjo ishte që të shkruhej anglisht. M’u duk pak e çuditshme, edhe pse e pashmangshme, që unë të drejtoja një punëtori me shkrimtarë të rinj që krijonin në anglisht.
Anglishtja vërtet përdoret si lingua franca kudo në botë, dhe brezi i ri e zotëron kudo shumë mirë, por kapërcimi që andej te letërsia është marramendës. Në mos për gjë tjetër, sepse gjuha që përdor shkrimtari merr edhe ajo pjesë në krijim, sjell me vete metaforat dhe teknikën e vet për ta analizuar botën.
Mjaft të them që në mitologjinë e popujve latinë hëna është vajzë ose grua, ndërsa të popujve gjermanikë është djalë ose burrë, për shkak të gjinisë së emrit, një veçori në fakt arbitrare.
Si lingua franca, anglishtja shkurton distancat dhe shndërrohet në kusht për gjeografi të reja, madje edhe të perceptimit – krahas me hapësirën dhe kohën.
Nuk është gjuhë e nënës, por as gjuhë e dytë. Okupon një vend të ndërmjetëm, mes vetes dhe botës.
A mund të shkruash letërsi në një gjuhë që nuk është e nënës? Joseph Konrad dhe Nabokov kanë ndërruar gjuhë si shkrimtarë. Deri edhe Ovidi latin pat shkruar një poemë në gjuhën e dakëve, kur e kishin internuar në viset e Rumanisë së sotme.
Tani vonë Kundera e ka bërë, kur ka kaluar në frëngjisht.
Në raste të tilla, gjuha Tjetër bëhet më parë gjuha e botës sate, e cila të rikrijon ty si subjekt produksioni të tekstit, dhe ti e interpreton.
Sot mund të sillja shembuj shkrimtarësh me gjuhë nëne shqipen, që shkruajnë dhe botojnë italisht, greqisht dhe mbase edhe gjuhë të tjera, që i kanë mësuar në emigracion. Ose më mirë, prej të cilave “janë kolonizuar” në emigracion.
Ka një lidhje mes të shkruarit në gjuhën Tjetër dhe letërsisë auto-fiction. Nëse ti do të rrëfesh veten tënde, në Itali, kjo do të vijë më natyrshëm në italisht.
Shkrimtarin fillon ta flasë një gjuhë dhe një kulturë Tjetër.
Por kjo ka të bëjë edhe me lexuesin që synon teksti, dhe që e përmban. Lexuesin ideal ose model ose implicit.
Me Rando Devolen në 1994 librin La Scoperta dell’Albania e shkruam drejtpërdrejt italisht, duke pasur parasysh lexuesin italian, i njëjti që kish qenë target i mass mediave italiane në vitet 1990.
Atij lexuesi – sa për të sjellë një shembull – nuk ishte nevoja t’i shpjegonim se çfarë ishte Corriere della Sera, kush ishte Oliviero Toscani, kush ishte Maurizio Costanzo, kush ishte Michele Placido.
Ishin pjesë e enciklopedisë së lexuesit (në kuptimin që i ka dhënë këtij termi U. Eco-ja), e cila e mundëson leximin si eksperiencë. Kjo enciklopedi është pjesë edhe e gjuhës edhe e kulturës pritëse, ku do të qarkullojë libri.
Lexuesi italian, nga ana e vet, kur ta merrte në dorë librin tonë dhe do të shihte se e kanë shkruar dy shqiptarë, kjo mund t’ia kushtëzonte leximin.
Tani, disa nga këto karakteristika të veprës vihen në krizë, gjatë përkthimit – që mund të merret edhe si një negocim i pandërprerë, midis dy enciklopedive.
Për arsye që dihen, përkthimi ka luajtur rol të madh në kulturën shqiptare – edhe nga gjuha e huaj në shqip, edhe nga shqipja në gjuhë të huaj. Dhe këtu po e lë jashtë teknologjinë dhe terminologjinë dhe përkthimin kulturor (p.sh. krahasoni parlamentin në Itali me kuvendin në Shqipëri).
Kemi një shkrimtar, Kadarenë, që u bë i famshëm anembanë botës, nëpërmjet përkthimit, aq sa për shumë vjet ishte kandidat për Nobelin letrar. Mbase kjo i ka bërë shumë prej nesh që ta mendojnë botimin jashtë Shqipërisë si kriter vendimtar për cilësinë e lartë të një vepre.
Por një vepër letrare është gjithnjë e rrënjosur në gjuhën me të cilën është shkruar; dhe përkthimi gjithnjë implikon një lloj rikrijimi.
Sot e kësaj dite, janë të shumtë shkrimtarët shqip që bëjnë çmos që të përkthehen. Edhe pse mua më janë përkthyer të paktën dy vepra, nuk e konsideroj përkthimin dhe botimin e tyre jashtë (në Itali dhe në Greqi) si suksesin tim më të madh.
Ato vepra ishin menduar për publikun shqip.
Ka një praktikë, në fuqi, të përkthimit të letërsisë shqipe; me përkthimet që subvencionohen pjesërisht nga shteti (me fonde publike). Jo rrallë janë zgjedhur vepra të mira për t’u çuar në gjuhë dhe kultura të tjera.
Megjithatë, praktika nuk është normale – sepse normalisht duhej të vinin agjentë nga kulturat pritëse, p.sh. nga Italia, dhe të seleksiononin veprat që, sipas tyre, do t’i përshtateshin vendit të tyre.
Por nuk ndodh kështu. Mund t’ju sjell shembuj autorësh që janë përkthyer shpesh, ngaqë kanë kontaktet e duhura ose kanë ngulur këmbë shumë. Por ky lloj letërsie, që kalon pak si lehtë nga njëra gjuhë në tjetrën, është më shumë performativ.
Dhe aq më tepër, kur hyn në valle paraja publike, përkthimi rrezikon të degradojë në cultural money laundering.
Në Shqipëri nuk funksionon mirë sistemi i evidentimit të vlerave artistike; çfarë i jep një motiv më tepër krijimit artistik për eksport, sa kohë që suksesi jashtë bëhet i domosdoshëm edhe për stabilizimin e hierarkive tona kulturore lokale.
Një krahasim mund të bëhet me këngët që i çojmë të këndohen anglisht në Eurosong, me anglishten si një lloj ornamenti intertekstual (ajo anglishte i referohet atij mjedisi kulturor global ku këndohet anglisht).
Ose filmi shqiptar, që financohet sa nga shteti; aq edhe nga fonde të huaja, dhe pastaj përfundon në cirkuitet e festivaleve ndërkombëtare të filmit.
Një nga shtysat e këtij aktiviteti eksportues është bindja se kështu forcohet e përmirësohet imazhi kombëtar – në kuptimin që letërsia, filmi dhe të tjera produkte “shqiptare” projektojnë një imazh pozitiv të Shqipërisë në vendet pritëse.
Kjo e vendos artin në funksion të politikës dhe të ideologjisë.
Me letërsinë “kombëtare” lidhen edhe tema ekzotike, si legjendat, gjakmarrja, burrneshat, të cilat synojnë që habitin, ta shokojnë publikun “andej”, nëpërmjet një efekti tëhuajzues, i cili amplifikon distancat.
Dukuria i referohet edhe qasjes multikulturaliste, dhe e shndërron letërsinë e përkthyer në një lloj etnografie.
Të krahasohet kjo dukuri me letërsinë e huaj që përkthehet në shqip; ku krahas best-sellerëve dhe librave që sugjerohen nga përkthyesit, vijnë edhe prurje nga shkrimtarë të huaj “qeveritarë”, të cilët gëzojnë mbështetjen e institucioneve të vendit të tyre.
Këto hyrje dalje, e gjitha kjo osmozë kulturore, nuk mund të kuptohet tamam jashtë lëvizjes “woke”, që ka të bëjë me ndjeshmërinë ndaj çështjeve të “paragjykimeve raciale dhe të diskriminimit që ka të bëjë me identitetin dhe privilegjin, të trupëzuar në strukturat dhe institucionet e pushtetit”; nga kundërshtarët, termi përdoret për të shënjuar, në mënyrë kritike, aktivizmin performativ.
Elemente të lëvizjes dhe mendësisë woke kanë depërtuar në Shqipëri kryesisht për t’iu kundërvënë diskriminimit në lëmin e gjinisë, edhe me mbështetje jo të vogël nga jashtë.
Por lëvizja vetë ka ndikuar anembanë botës, duke çrregulluar mekanizmat e diferencimit të cilësisë në art dhe në letërsi, duke çuar në mbivlerësimin e veprave artistikisht të pameritueshme.
Të cilat pastaj mbërrijnë edhe në brigjet tona, me përkthime dhe botime të mbështetura financiarisht.
Problemi kryesor i lëvizjes woke është se e nxjerr publikun nga vepra, për ta orientuar drejt një interpretimi instrumental të veprës – në bazë të temës, etosit, “mesazhit” dhe qëndrimeve politike dhe sociale të autorit.
Të gjitha këto u ngjajnë qasjeve ndaj letërsisë dhe artit të establishmentit totalitar në vende si Bashkimi Sovjetik dhe Kina; siç i ka përjetuar edhe brezi im në Shqipëri.
Me lëvizjen dhe mendësinë woke afrohet edhe e ashtuquajtura cancel culture, një lëvizje e cila synon t’ua heqë statusin personave të shquar, në bazë të sjelljeve të tyre të gjykuara moralisht dhe ideologjikisht të papranueshme.
Përkrahësit e saj e gjykojnë si një armë për të luftuar seksizmin, racizmin dhe lloje të tjera abuzimi, duke i vënë personat para përgjegjësisë, gjë që nuk realizohej dot më parë.
Është, në thelb, një formë e censurës, që ka transformuar segmente të tëra të kulturës, në SHBA, por edhe në vende të tjera.
Sërish, për ne që vijmë nga eksperienca totalitare, cancel culture nuk është larg kulturës së represionit kulturor, nga regjimi i djeshëm, jo vetëm për nga artikulimi dhe motivet, por edhe nga pasojat.
Ndryshe nga vende të tjera, në Shqipëri cancel culture nuk ka zënë rrënjë; por ia ndiejmë pasojat tërthorazi, nëpërmjet vlerësimeve të përcjella, nga Perëndimi drejt nesh, për personalitete të së shkuarës dhe vepra arti që sot nuk pajtohen me kriteret e rrepta morale.
Njëlloj si wokeism-i, edhe cancel culture gjithnjë i shoqërohet një lloji literalizmi, ose leximi sociologjik të veprës, pa folur pastaj për autorin.
Tek ne ka ndodhur relativisht shpesh që për shkrimtarë edhe të mirënjohur si Kadareja të kërkohet një lloj qëndrimi publik, për shkak të kaluarës së tyre përkrah shtetit totalitar dhe politikave të tij kulturore.
Biografia e autorit shihet si instrument për të gjykuar veprën.
Politizimi i artit nga cancel culture dhe wokeismi, e shndërron autorin në personazh të veprës; njëlloj siç vepronte regjimi dje, kur ndalonte veprën e Fishtës dhe të Koliqit, për shkak se i konsideronte armiq autorët.
Më pas kjo do të prekte edhe autorë të diasporës, si Camaj, paçka se vepra e këtyre nuk ishte politikisht e angazhuar.
Paradoksalisht, lëvizjet e tipit multikult, cancel culture dhe wokeism mund të kenë ndikuar edhe ato që Kadaresë të mos i jepej Nobeli letrar – jo aq për shkak të së kaluarës së tij nën regjimin e Hoxhës, sa për tonet orientaliste të asaj letërsie, që disave mund t’u jenë dukur raciste.
Drama e Kadaresë ishte se besonte tek orientalizmi si një rrugë që do ta afronte atë dhe letërsinë shqipe me Europën (distancimi nga Lindja), në një kohë kur Europa, së paku Europa kulturore progresiste, po distancohej nga eurocentrizmi dhe orientalizmi.
Ka një tonalitet eurocentrik që i bashkon temat madhore të Kadaresë, si ajo e veprës së tij “sovjetike”, veprës së tij “kineze” dhe veprës së tij “osmane”, që sot do t’u ngrinte lexuesve të ndjeshëm vetullat. Ky tonalitet me siguri nuk ekzistonte, në kohën kur i shkruante ato vepra Kadareja – por sot ia dëmton reputacionin.
I njëjti orientalizëm i ka nxitur disa, në Shqipëri, t’i bien kokës romanit Mekami të Kasem Trebeshinës, duke e gjykuar si vepër filo-osmane. Sërish, letërsia reduktohet në temën dhe tema lexohet si të ishte pasqyrim i një realiteti jashtëletrar. Kjo është edhe shkalla zero e përvetësimit letrar.
Në Perëndim, lëvizja woke ka prekur edhe stilin letrar të autofiction, dhe në përgjithësi të letërsisë dhe artit të bazuar në jetën e Tjetrit: kush ka të drejtë ta rrëfejë jetën e dikujt?
Sjell si shembull albumin e njohur “Graceland”, i Paul Simon, të bazuar në muzikën vendëse jug-afrikane, ku përdoren motive, orkestrime dhe artistë të kulturave të atij kontinenti. Albumi pati sukses të madh, por kritikat mbetën.
Sot do të flisnim për “appropriation”, sikur një shkrimtar suedez të shkruajë një roman për gjakmarrjen në bjeshkët e Veriut.
Në SHBA bëhet diskutim i madh për këto përftesa në thelb letrare dhe artistike, dhe kjo i kushtëzon autorët, duke vepruar në mos si censurë, të paktën si limit.
Deri edhe një vepër si, të themi, Qytetet e padukshme e Calvino-s sot do të pritej me kritika të mëdha, si “përvetësuese” e kulturave të tjera, orientaliste, etj.
Kjo është edhe një arsye më tepër, pse shumë shkrimtarë e kanë ngushtuar shumë tematikën e veprës, për t’iu shmangur kritikave të tilla; dhe preferojnë auto-fiction, ose të flasin për veten; duke ia lënë narrativën zhanreve të tilla si fantasy dhe science-fiction.
Edhe pse kultura jonë tashmë është hapur ndaj botës, ne mbetemi në periferi të qarkullimit kulturor – duke vazhduar të ndikohemi dhe, deri diku të transformohemi, nga fenomene të komunikimit kulturor që nuk kanë fare të bëjnë me ne; si Interneti, rrjetet sociale e kështu me radhë.
Elitat në fillim të viteve 1990 kishin kujtuar se do ta sillnin Perëndimin në Shqipëri duke adoptuar heronjtë e artit dhe të kulturës pop të dekadave të mëparshme – dikujt do t’i kujtohen disa fosile të muzikës pop dhe rock europiane, që erdhën të japin shfaqje në Tiranë – nga Demis Roussos (Aphrodite’s Child) te Deep Purple dhe, last not least, Nicola di Bari. Kthimi ynë në gjirin e Perëndimit u ekzekutua si operacion i nostalgjisë.
Kur shikon si sot e kësaj dite, edhe fqinjët tanë italianë mbeten të përfshirë në këto operacione të nostalgjisë, duke u kthyer e rikthyer te heronjtë e viteve 1960, nga Massimo Ranieri te filmat e Fellinit, atëherë do të kuptohet më mirë pse nostalgjia dhe përditësimi kulturor mund të kenë edhe efekte të kundërta.
Ndonjëherë ndodh që aspiratat dhe pikësynimet e djeshme të shndërrohen, madje edhe brenda natës, në sfida që pengojnë dhe duhen njëfarësoj kapërcyer. Nga ana tjetër, modelet e suksesit artistik dje nuk është e thënë që ta ruajnë vlerën edhe sot, sepse fare lehtë mund të katandisen në kitsch.
Shtegtimi i produkteve letrare nga një kulturë – dhe gjuhë – në tjetrën përfton atë çfarë njihet edhe si letërsi botërore dhe që nuk është, megjithatë, ndonjë lloj panairi. Diversiteti, në vetvete, nuk ka ndonjë valencë estetike, prandaj edhe pjesëmarrja e një kulture si jona, nuk ka pse të realizohet duke mëshuar mbi atë çfarë supozohet se na “dallon” prej të tjerëve.
Le të përpiqemi pra ta konsiderojmë kulturën globale si një lloj mishërimi të humanes që bashkëndajmë mes nesh, pavarësisht nga prejardhja, gjuhët që flasim, mitet që kultivojmë dhe ritualet që ndjekim; dhe të ndërveprojmë me të nga kjo perspektivë.
Shënim: materiali më lart rimerr me shkurtime dhe redaktime ndërhyrjen time në aktivitetin e Green Sofa, të datës 2 nëntor 2024, me temën “Kultura në kohë të turbullta”, organizuar nga Heinrich Böll Stiftung Tirana, me pjesëmarrjen edhe të Bessa Myftiut dhe nën moderimin e Bashkim Shehut.
Imazhi në kopertinë është realizuar në bashkëpunim me Midjourney.
