E SHKUARA ËSHTË VENDI YNË (I)

nga Ardian Vehbiu

Shtëpinë e kam pasur, që fare i vogël, te një rrugëz e qendrës së Tiranës me emrin e çuditshëm “Kont Urani”. Këtë rrugë, Kont Urani, nuk e njihnin mirë në dje dhe as sot nuk e njohin.

Ishte emëruar sipas një figure të mesjetës arbërore, të njohur ndryshe edhe si Vrana Konti, të cilin historiani italian Biemmi – dhe pas Biemmi-t edhe Noli – e vendos në krah të Skënderbeut; por duke qenë vepra e Biemmi-t e fabrikuar, edhe ky kont, që disa e bëjnë malësor tonin, disa italian me mbiemrin Altisferi, dhe disa të tjerë otoman nga Mamurrasi, me gjasë vjen në të tashmen si kombinim gjurmësh të disa personazheve historike dhe të shpikura.

Megjithë pozicionin qendror, midis rrugës së Durrësit dhe rrugës së Kavajës; kur më pyesnin se ku e kisha shtëpinë, dhe thosha “te rruga Kont Urani”, njerëzit ngrinin supet dhe ashtu, shumë shpejt, mësova të them “te Radio Tirana”, sepse aty e kish pasur selinë e vet historike Radio Tirana, deri në fund të vitit 1965.

Selia e dikurshme e Radio Tiranës

Më pas, shprehja “te Radio Tirana” u shndërrua në “te ish-Radio Tirana”, një vend që tiranasit dhe tironsit e njihnin mirë, por do të vinte edhe dita kur do të ndeshja në ata që ngrinin supet sërish; dhe më duhej të kaloja te plani rezervë, për të thënë “Te Instituti i Folklorit”, ose i Kulturës Popullore, që ish vendosur në një nga godinat dikur të Radio Tiranës. Sot të gjitha këtyre selive kulturore të dikurshme, nga Radio Tirana te Instituti i Folklorit, ua ka zënë vendin, si orientues, “tymi”, ose “qoftet”, ose ndonjëherë “dy qoftet”; duke u identifikuar rruga ime, sërish pothuajse e panjohur nga taksistët dhe kureshtarët, si “rruga midis dy qofteve”; dhe ky kalim nga radioja dhe radio-televizioni i hershëm, te folklori dhe kultura popullore dhe tani te “qoftet” shënjon, simbolikisht, edhe deklasimin e rrugës vetë.

Si emra të tjerë vendesh të Tiranës së dikurshme, “Radio Tirana” u ka mbijetuar, me mënyra të ndryshme, shndërrimeve të mëdha të qytetit; vetë emri, që i referohet një kohe kur televizioni nuk ekzistonte, sjell me vete kujtime vitesh të largëta, kur tiranasit dhe tironsit dëgjonin radion, edhe pse jo doemos Radio Tiranën; kujtime që mua më lidhen edhe me ca copëza eksperiencash nga radiokronikat e ndeshjeve të futbollit, që buçisnin që nga dyqani i berberit te rruga e Kavajës, te një program i teatrit radiofonik, “Heroizmi i popullit tonë në shekuj”, që kish një farë popullariteti enigmatik.

Vetë Radio Tiranën, si seli të radios dhe pastaj të televizionit shqiptar, e kujtoj shumë turbullt; si fëmijë, më ngacmonin veçanërisht antenat, që ngjanin si balona prej teli, të brishta aq sa më dukej sikur mund t’i rrëzonte era në çdo moment. Nuk e bëja mirë lidhjen midis këtyre ndërtesave afër shtëpisë sime, dhe radios vetë, që na “fliste” përmes një aparati “Riga”, sovjetik, të rëndë si lavatriçe, por edhe të bukur si mobilje dhe me një sy magjik të gjelbër, të cilin aq shumë doja ta mbaja në dorë dhe të luaja me të; apo një aparati tjetër, një “Stassfurt” gjerman, te gjyshja, më i vogël, por me emra qytetesh të Europës të shkruara në kadranin ballor. Nuk e pranoja dot menjëherë që zëri i spikeres së lajmeve, që mbase ishte e njëjta me gruan që tregonte përrallën në mbrëmje, mund të vinte prej dikujt që e shihja gjatë ditës të kalonte në rrugë, për të shkuar në punë; spikeren e mendoja shumë të bukur, dhe kushedi pse, me shall najloni në qafë.

Me kohë Radio Tirana filloi të dilte nga jeta ime; pjesërisht ngaqë ia zuri vendin televizioni – më shumë italian, i RAI-t; dhe pjesërisht ngaqë Radio Tiranën nuk po e dëgjonte njeri, as në shtëpi te ne as gjetiu, duke preferuar Radio RAI-n. Që në klasë të pestë, ne të shkollës “Avni Rustemi” kishim filluar të vraponim në shtëpi mbas mësimit, për të dëgjuar Hit Parade-in – do të ketë qenë viti 1969, sepse e mbaj mend këngën e Beatles-ve Come Together që kish dalë në krye të listës (lexoj tani se kjo paska ndodhur në nëntor të vitit 1969). Kjo përkoi edhe me kohën kur vetë institucioni “doli” nga rruga Kont Urani, për t’u bartur atje ku gjendet edhe sot; dhe që nga ajo kohë Radio Tirana, për mua, mbeti thjesht emri i një entiteti topografik abstrakt, i lidhur tashmë pandashëm me mëhallën e Tiranës ku jetoja.

Pak më herët, ishte larguar nga mëhalla një tjetër personazh pothuajse “masmediatik” – xhamia, që sot njihet si e Dine Hoxhës; e mbyllën, gjatë fushatës së vitit 1967, për mbylljen e institucioneve fetare; një ngjarje që duhet të ketë qenë tronditëse për shumë nga banorët atje, por jo për mua, dhe as për familjen time; në fakt, ajo xhami më kujtohet vetëm ngaqë më pëlqenin edhe kupola e saj e rrumbullakët me një si tip maje sipër, që – me gjasë – simbolizonte hënën dhe yjet; siç më pëlqente edhe minareja, në formë lapsi, dhe ëndërroja ndonjëherë që të ngjitesha deri te ballkoni i vogël. Atë minare e krahasoja pastaj, në mendje, me minarenë gjysmë të shkatërruar, në një tablo të vitit 1957 të Bukurosh Sejdinit kushtuar çlirimit të Tiranës, “Agimi i 17 nëntorit 1944”, të cilën do ta kem parë në Galerinë e Arteve që fare i vogël; ajo minare e thyer në mes më shqetësonte në mënyrë enigmatike.

Bukurosh Sejdini, “Agimi i 17 nëntorit 1944”, 1957

Sa për xhaminë e lagjes sonë, veç pamjes, nuk më kujtohet gjë tjetër; siç nuk mbaj mend të kem dëgjuar ndonjëherë myezinin – ndryshe nga ç’mbaj mend, për shembull, këmbanat e kishave edhe katolike, edhe ortodokse, te rruga e Kavajës. As shkatërrimin e minaresë nuk e mbaj mend. Ndërtesa e xhamisë mbijetoi, dhe u përshtat si qendër dekori; atje pikturoheshin pllakatet dhe banderolat dhe shenjat e tjera të mëdha propagandistike, që mbushnin rrugët e Tiranës në kohë festash, por jo vetëm. Tani më duket ironik shndërrimi i një institucioni fetar në një institucion të propagandës politike; por atëherë veç kisha kureshtje për vizatimin e saktë në sipërfaqe të mëdha. Ndonjëherë pllakatet i nxirrnin për t’u tharë në trotuar, te rruga e Kavajës; si të ishin lëveret e njeriut të ri, gjigand dhe ekzibicionist. Kish një stil të caktuar të linjës dhe të ngjyrës, që piktorët e atjeshëm duhet ta kishin mësuar diku; edhe pse, me gjasë, gjigantografitë e kokave bazoheshin në fotografitë.

Ne ishim mësuar me këtë lloj idolatrie dhe zakonisht përpiqeshim të mos i jepnim shumë rëndësi – nga ana tjetër, jetonim edhe në një mjedis informacional të varfër për nga imazhi, ku rrallëherë qëllonte të shihje, në ekran ose në revistë a gazetë, fytyrën e një protagonisti të jetës politike; hiq Enver Hoxhën, që i kishte imazhet dhe bustet e veta kudo, në çdo mur e në çdo zyrë; dhe klasikët e marksizëm-leninizmit, që binin menjëherë në sy për mjekrat dhe mustaqet e bollshme. Por ai punonjës i dekorit të cilit i jepej detyra të riprodhonte, në përmasa të frikshme, shokun Petrit Dume ose shokun Qirjako Mihali, e kish punën më të lehtë – të paktë ishin ata që do t’ia gjykonin dorën dhe besnikërinë ndaj origjinalit. Para se të varej mureve e rrugëve, Byroja Politike i kalonte ca ditë në pritje, në oborrin e ish-xhamisë; era kimike e bojës me aerosol përhapej ndërkohë mbi mëhallë si gaz helmues, dhe funksiononte edhe ajo si rikujtesë për festat që po afroheshin.

Jam habitur kur kam lexuar vite më vonë, te një libër nga Michele Brondino (Michele Brondino, Yvonne Fracassetto, Stranieri nell’Albania rossa, Besa Editrice 2020), që pat qenë atashe kulturor i Italisë në Tiranën e viteve 1980, ku ndërtesa e xhamisë, tashmë e njohur si e “dekorit”, identifikohet si “sinagogë” (f. 164), e cila pas përmbysjes së regjimit totalitar në fund të vitit 1990 u shndërrua në xhami. Sinagoga në Tiranë! Ja një institucion edhe më fantazmë se “Radio Tirana” banesë imja mistike… Por pa e futur fare sinagogën në ekuacion, mjafton xhamia me minarenë e saj që i ngjan jo vetëm lapsit (të vizatimeve), por edhe një antene serioze (të radios) nga njëra anë, dhe Radio Tirana me antenat e saj të brishta dhe të tejpashme si meduza deti, për ta vulosur fatin e vendbanimit tim, si të kapur në një hapësirë virtuale masmediatike; dhe këtu mbase ia vlen të shtoj edhe se ngjitur me xhaminë, por pak më afër qendrës, te një ndërtesë e bukur në rrugën e Kavajës, ishte selia e “Lidhjes së shkrimtarëve dhe artistëve”, një tjetër vend që rrezatonte influencë, pushtet kulturor dhe intrigë; një nevojtore publike, me hyrje si të metrosë në një qytet europian për shkak të shkallëve që zbrisnin poshtë, i ndante në mes, gjithë duke shërbyer si një lloj tokëzimi.

Ky shkrim është pjesë e një cikli shkrimesh nga Ardian Vehbiu synon të ilustrojë si identiteti personal dhe kolektiv, kujtesa dhe trashëgimia e së shkuarës totalitare të Shqipërisë ndërthuren dhe ndikojnë mbi të tashmen dhe të ardhmen e shoqërisë shqiptare. Seria e shkrimeve do të botohet si kolanë speciale e revistës Peizazhe të Fjalës.

Mbështetur nga Fondi Kulturor Zviceran, një projekt i Agjencisë Zvicerane për Zhvillim dhe Bashkëpunim (SDC), zbatuar nga Qendra për Biznes, Teknologji dhe Lidership (CBTL). Pikëpamjet e shprehura në këtë artikull janë vetëm të autorit dhe në asnjë rast, nuk pasqyrojnë opinionin zyrtar të asnjë prej palëve mbështetëse.