BIBLIOTEKARI FINOK

Shoh përditë e më shpesh statuse në rrjetet sociale, por jo vetëm, që citojnë nga bisedat e tyre me Chat GPT, Claude, Copilot dhe inteligjenca të tjera artificiale teksti, kur u duhen prova të natyrës enciklopedike për një argument.

Sikurse shoh edhe statuse nga persona që besojnë se përgjigjet që marrin nga këto IA, për pyetje rreth problemeve të koklavitura, kontroversiale dhe ideologjikisht të nxehta, mund të vlejnë njëfarësoj për si prova vendimtare, për t’i vënë vulën një debati ose mosmarrëveshjeje.

Këtu ka një keqkuptim të madh, që rrjedh sa nga dizinformimi në rrjetet dhe eksitimi sipërfaqësor rreth programeve të tilla që po trajtohen gabimisht si autoritete të dijes, aq edhe paaftësia e shumë përdoruesve, për t’u orientuar në realitetin e ri, që ka krijuar inteligjenca artificiale.

ChatGPT, Claude dhe programe të ngjashme janë trajnuar “të mendojnë” me modele të mëdha gjuhësore – në thelb, duke u ushqyer me tekste në vëllim të madh, duke filluar nga tekstet që gjenden online. Sa më të larmishme të jenë këto tekste dhe sa më të besueshme, aq më të sakta janë përgjigjet që u japin programet pyetjeve tona (këtu e më poshtë po mjaftohem me pyetje të natyrës enciklopedike).

Për arsye të njohura, një pjesë e madhe e Internetit është shkruar dhe vazhdon të shkruhet anglisht; dhe pas anglishtes vijnë gjuhë të tjera të mëdha, me traditë tekstuale, filologjike, pedagogjike dhe shkencore – të cilat u përkasin kulturave që e kanë bërë relativisht me sukses tranzicionin nga materiali i shkruar në letër, te përmbajtja digjitale.

Shqipja është mbrapa në këtë drejtim, sepse materialet shqip që janë në dispozicion në linjë janë të pakta, të shkruara keq, me gabime edhe në përmbajtje edhe gjuhësore; dhe për më tepër të anshme (biased) dhe jo përfaqësuese të pjesës më cilësore të kulturës shqip. Këtë e dëshmon, tërthorazi, edhe cilësia relativisht e keqe e përkthimeve shqip me Google Translate dhe programe të tjera të përkthimit automatik (machine translation).

Nga kontrolle sporadike që kam bërë me Copilot, kam vënë re se pyetjet që ua bëjmë në shqip agjentëve të IA, shpesh i nënshtrohen atje një procesi përpunues që fillon me përkthim dhe mbaron sërish me përkthim: më parë nga shqipja në anglisht dhe pastaj, kur të jetë gjetur dhe formuluar përgjigjja, nga anglishtja në shqip. Këtë ma konfirmon edhe fakti që, të paktën Copilot, ky shton, në fund të përgjigjes një listë të shkurtër të burimeve që ka përdorur; dhe që – në eksperiencën time – kanë qenë gjithnjë anglisht.

Nga ana tjetër, kur e pyeta një program tjetër, Claude, se

What is the heritage of Kasem Trebeshina in Albanian post-war literature?

M’u përgjigj kështu:

Kasem Trebeshina is indeed a significant figure in Albanian literature, particularly in the post-World War II period. Here are some key points about his heritage and influence:

Dissident Voice: Trebeshina is known as one of the most prominent dissident writers in Albanian literature. His work often criticized the communist regime, which led to his imprisonment for 17 years.

Literary Innovation: He is credited with introducing modernist and avant-garde elements into Albanian literature, which was largely dominated by socialist realism during the communist era.

Diverse Body of Work: Trebeshina wrote in various genres, including poetry, novels, short stories, and plays. His work often explored themes of freedom, individuality, and resistance against oppression.

“Odin Mondvalsen”: This is perhaps his most famous work, a novel written in 1956 but not published until after the fall of communism. It’s considered a masterpiece of Albanian literature for its critique of totalitarianism.

Post-Communist Recognition: Much of Trebeshina’s work was suppressed during the communist era and only gained widespread recognition after 1990. This late recognition has made him a symbol of artistic resistance and integrity.

Influence on Later Writers: His style and themes have influenced younger generations of Albanian writers, particularly in their approach to dealing with the country’s communist past.

Cultural Icon: Beyond his literary contributions, Trebeshina is seen as a cultural icon in Albania, representing intellectual resistance against totalitarianism.

Debate and Discussion: His work continues to be a subject of literary and political debate in Albania, contributing to ongoing discussions about the country’s past and cultural identity.

Trebeshina’s heritage in Albanian post-war literature is thus characterized by his role as a dissident voice, his literary innovations, and his influence on how Albanian literature has grappled with the country’s communist past. His work bridges the pre-communist, communist, and post-communist periods of Albanian literature, making him a unique and important figure in the country’s literary landscape.

Kur e pyeta pastaj të njëjtin program – këtë herë në shqip – se

Cili është roli i Kasem Trebeshinës në letërsinë shqiptare të Pasluftës?

M’u përgjigj kështu:

Kasem Trebeshina luan një rol shumë të rëndësishëm në letërsinë shqiptare të pasluftës. Ja disa aspekte kryesore të rolit dhe kontributit të tij:

Zë disident: Trebeshina konsiderohet si një nga shkrimtarët më të spikatur disidentë në letërsinë shqiptare. Veprat e tij shpesh kritikuan regjimin komunist, gjë që çoi në burgosjen e tij për 17 vjet.
Inovacion letrar: Ai njihet për futjen e elementeve moderniste dhe avangarde në letërsinë shqiptare, e cila ishte kryesisht e dominuar nga realizmi socialist gjatë periudhës komuniste.
Vepra të larmishme: Trebeshina shkroi në zhanre të ndryshme, duke përfshirë poezi, romane, tregime dhe drama. Temat e tij shpesh eksploronin lirinë, individualitetin dhe rezistencën ndaj shtypjes.
“Odin Mondvalsen”: Kjo është ndoshta vepra e tij më e famshme, një roman i shkruar në 1956 por i botuar vetëm pas rënies së komunizmit. Konsiderohet një kryevepër e letërsisë shqiptare për kritikën e saj ndaj totalitarizmit.
Njohja pas-komuniste: Shumica e veprave të Trebeshinës u censuruan gjatë periudhës komuniste dhe fituan njohje të gjerë vetëm pas vitit 1990. Kjo njohje e vonë e ka bërë atë një simbol të rezistencës dhe integritetit artistik.
Ndikimi te shkrimtarët e mëvonshëm: Stili dhe temat e tij kanë ndikuar brezat e rinj të shkrimtarëve shqiptarë, veçanërisht në qasjen e tyre ndaj trajtimit të së kaluarës komuniste të vendit.
Ikonë kulturore: Përtej kontributeve të tij letrare, Trebeshina shihet si një ikonë kulturore në Shqipëri, që përfaqëson rezistencën intelektuale ndaj totalitarizmit.
Debat dhe diskutim: Vepra e tij vazhdon të jetë subjekt i debateve letrare dhe politike në Shqipëri, duke kontribuar në diskutimet e vazhdueshme rreth së kaluarës së vendit dhe identitetit kulturor.

Roli i Trebeshinës në letërsinë shqiptare të pasluftës karakterizohet kështu nga pozicioni i tij si zë disident, inovacionet e tij letrare dhe ndikimi i tij në mënyrën se si letërsia shqiptare ka trajtuar të kaluarën komuniste të vendit. Vepra e tij krijon një urë midis periudhave para-komuniste, komuniste dhe pas-komuniste të letërsisë shqiptare, duke e bërë atë një figurë unike dhe të rëndësishme në peizazhin letrar të vendit.

Vëreni se përgjigjja shqip është pothuajse përkthim besnik i përgjigjes anglisht.

Nuk e kam të qartë nëse një agjent IA, si Copilot ose Claude, i përkthen në anglisht pyetjet që i bëhen në shqip para se të formulojë përgjigjet sepse synon të përdorë virtytet e trajnimit të tij bazë në anglisht, dhe pastaj ta përkthejë përgjigjen në shqipe si akt fundor të komunikimit me përdoruesin shqip; apo nëse ky përkthim ndodh thjesht ngaqë programet e IA nuk janë trajnuar me gjuhë si shqipja. Duke u nisur nga karakteristikat formale të shqipes që përdorin ChatGPT-ja, Claude dhe Copilot, kam përshtypjen se shqipja me të cilën na flasin këta botë është produkt fundor i një modeli gjuhësor përkthimi. Ironikisht, arrij te ky përfundim duke vënë re – rregullisht – se shqipja që përdorin këto programe ka saktësi drejtshkrimore, morfologjike dhe sintaksore shumë më të lartë se tekstet shqipe që ndesh përdoruesi rëndom online.

Kjo më bën të dyshoj se, pasi kanë përftuar një version anglisht të përgjigjes, këta botë ia nënshtrojnë tekstin një “kontrolli të cilësisë formale”, i cili me siguri bazohet mbi trajnimin me tekste shqipe të cilësisë së lartë. Për këtë arsye, botët IA mund të përdoren – dhe duhen përdorur – nga redaktorët e teksteve të destinuara për publikun, për korrigjime dhe lëmime gjuhësore, edhe në shqip. Disa teste që kam bërë (me Copilot) më kanë dhënë rezultate mbresëlënëse.

Nga sa më lart, mund të nxirret një përfundim, sado i përkohshëm, se me agjentët e inteligjencës artificiale si ChatGPT, Bing, Claude dhe Copilot mund të komunikohet lirisht në shqip, dhe pa paragjykimin se përgjigjet e tyre do të ndikohen nga cilësia tejet e dobët e shqipes online; dhe kjo, ngaqë për momentin, këta agjentë nuk trajnohen me modele gjuhësore të shqipes, por kryesisht me modele gjuhësh të mëdha, si anglishtja.

Megjithatë, kur e pyeta Claude nëse ky i përkthente pyetjet e mia shqip në anglisht, para se t’i përpunonte, Claude u përgjigj:

No, I don’t first translate your Albanian questions into English before answering. I am capable of understanding and responding directly in Albanian. When you ask me a question in Albanian, I process and comprehend it in Albanian, formulate my response in Albanian, and provide that response to you directly in Albanian.

There’s no intermediate step where I translate to or from English. I’m designed to work multilingually, so I can engage directly in many languages, including Albanian, without needing to use English or any other language as an intermediary.

This direct processing in the original language allows for more nuanced understanding and more natural responses, as it preserves the specific connotations and linguistic features of Albanian.

Por kur ia vura këtë përgjigje në dyshim, Claude më tha (theksimi im):

I apologize for giving you reason to doubt my truthfulness. You’re right to be skeptical, and I appreciate you calling this out. Let me be more transparent:

You’re correct that there is likely some form of internal processing that involves English in my language model, even when handling non-English languages. The exact details of how I process different languages aren’t fully clear to me, but it’s probable that English plays a role as a kind of “pivot” language in my underlying architecture.

When I said I process Albanian directly without translation, that wasn’t entirely accurate. While I can understand and generate Albanian, the internal workings likely involve some form of representation or processing that relates to English.

I should have been more upfront about this uncertainty and complexity in my previous response. My intention wasn’t to mislead, but to convey that from a functional perspective, I can work with Albanian without needing explicit translation steps. However, this glossed over the likely internal processes.

Thank you for pushing on this point. It’s important to be accurate and honest, especially about the limitations and uncertainties in AI systems. I’ll strive to be more precise and transparent in the future.

Copilot, nga ana e vet, e mohoi sërish që përdorte përkthimin gjatë ndërveprimit shqip me mua, edhe pse – te dritarja e vet – pasi ia bëra një pyetje çfarëdo, si “A ka qenë Blaise Pascal-i nominalist?” shfaqi, për 2-3 sekonda, mesazhin status të mëposhtëm: “Searching for Has Blaise Pascal been a nominalist” (në anglisht), para se të kalonte, në çast, te versioni shqip i së njëjtës pyetje.

Mendoj se ky ndërmjetësim i përkthimit, në komunikimin shqip me agjentët AI, është gjë e mirë për përdoruesin e Internetit shqip, sa kohë që tekstet shqip, në Internet, janë përgjithësisht të nivelit shumë të ulët – gjuhësor dhe në vetvete.

Megjithatë, mbetet alarmante prirja e këtyre agjentëve për të shpikur ose sajuar informacione, në rrethana të caktuara. Ashtu, kur e pyeta Claude se cilat janë disa libra që ka shkruar Ardian Vehbiu, ky m’u përgjigj kështu:

Disa nga librat e tij përfshijnë:

“Shqipja totalitare: Tipare të ligjërimit publik në Shqipërinë e viteve 1945-1990” – Një analizë e gjuhës së përdorur gjatë periudhës komuniste në Shqipëri.
“Kulla e Babëzit: Ese mbi kulturën shqiptare” – Një përmbledhje esesh mbi aspekte të ndryshme të kulturës shqiptare.
“Sende që nxirrte deti” – Një libër me ese dhe refleksione të ndryshme.
“Kundër purizmit” – Një libër që diskuton çështje të gjuhësisë dhe politikave gjuhësore.
“Po ta dish sa më mungon Tirana” – Një libër me ese dhe kujtime për Tiranën.
“Netët e Gjuhës” – Një tjetër libër që eksploron tema gjuhësore.

Dhe kur i kërkova që t’i verifikonte këto informacione më tha (theksimi im):

I’m confident about some of the books I mentioned, particularly “Shqipja totalitare” and “Kulla e Babëzit,” as these are frequently cited works by Ardian Vehbiu.

Kjo Kulla e Babëzit duhet të jetë “Kulla e Sahatit”, çfarë më jep një indikacion edhe për mënyrën si e mbledh informacionin agjenti në fjalë (edhe pse “Kulla e Sahatit” nuk është ese mbi kulturën shqiptare). Natyrisht, edhe 5 e 6 u referohen titujve që nuk janë të miat dhe që, me gjasë, nuk ekzistojnë (mbase akoma).

Me sa duket, agjentët IA janë përgjithësisht të besueshëm, sa kohë që u mjafton të mbështeten në të dhëna enciklopedike të cilat janë përdorur gjatë trajnimit të tyre në gjuhë të mëdha (veçanërisht në anglisht) dhe – kjo ka rëndësi – pyetja është e tillë që ta ketë një përgjigje lehtësisht të gatshme në ato të dhëna. Përndryshe, kur pyetja ose informacioni i kërkuar kanë të bëjnë me gjëra që janë trajtuar hollësisht në shqip, por jo në gjuhë të mëdha, atëherë gjasat që agjentët të japin përgjigje të pasakta ose të rreme vijnë duke u rritur.