TELEVIZORËT E LIBRIT

Pas kaq e kaq vjetësh nuk erdha dot në Tiranë “për Panairin” – më ishte bërë një nga ato zakone me të cilat e pikësoja vitin, por këtë vit viti më mbeti pa pikësim, dhe mund ta përdor veç si varg të ndonjë poezie, por jo për të dhënë ndonjë gjykim.

Dhe jo vetëm që nuk shkova dot unë në Panair, por edhe Panairi ndërroi formë dhe nuk u organizua dot si zakonisht, për shkak të Covid-19, prandaj mbetëm të gjithë pa shkuar, autorë dhe lexues, pa llogaritur ndërmjetësit – botues, politikanë, gazetarë, organizatorë, sekserë – që i paçim.

Shkrimi i djeshëm nga Basilissa (“Të vrasësh një panair”) më thotë, mes shumë të tjerash, që “Bashkia e Tiranës [ka] instaluar në shesh disa ekrane LED të mëdha ku do të [transmetohen] 24 orë aktivitetet e ndryshme mbi librin”, dhe u rreka ta përfytyroj këtë pamje mega-ekranesh në një mjedis urban, që çuditërisht nuk më kujton aq Times Square në NYC, as Tokyo-n e filmave, as filmin Blade Runner dhe derivatet e tij, por pamjet e një qyteti totalitar, që mund t’i kem parë te “1984”(*) ose edhe thjesht i kam përfytyruar duke i lexuar, dhe tani i kam rikthyer në mendje, edhe ngaqë sapo ka dalë, nga PEGI, një përkthim i veprës së Orwell-it.

Këto ekrane nuk paskan zë, ose edhe nëse e kanë, ky zë nuk mund të dëgjohet sepse nuk synon të dëgjohet; pa folur pastaj që është e vështirë ta përcjellësh në ekran eksperiencën me librin, edhe pse mund të tregosh atje fytyrat e disave që janë mbledhur të flasin për një libër, për botimin e një libri, ose për shitjen e tij. Nëse Panairi i Librit është menduar që t’u shërbejë qytetarëve për të vendosur një kontakt më të mirë dhe frytdhënës me librin; dhe tërthorazi edhe shtëpive botuese për vizibilitet dhe shitje të shtuara, këto ekrane nuk kuptohet mirë se kujt i shërbejnë.

I kam parë ekranet LED edhe herë të tjera në Tiranë; ato që kanë qenë vendosur në hyrje të Pallatit të Kongreseve, për Panairet e viteve të shkuara, i kam urryer veçanërisht, sepse më është dukur sikur i kanë dhënë eventit një pamje a një hije si prej ekspozite industriale, ku biznesi bëhet duke u treguar (duke u përfushur) dhe ku gjithçka, çdo kuadër e çdo fotogram, ndjek logjikën e një infomerciali, tipikisht për të promovuar diçka që nuk ekziston dhe për një publik që e di se ajo diçka nuk ekziston, përveçse në formën e një gënjeshtre konvencionale; e cila katalizon një klimë entuziazmi të rremë, për transaksione parash të rrema.

Ekrane të tilla gjithnjë reklamojnë diçka; në rastin tonë, meqë rrëfejnë “aktivitetet e ndryshme për librin”, reklamojnë – më duket mua – jo librin, as interesin për librin, por Panairin vetë, si një aktivitet që vjen e shkëputet nga marrëdhëniet edhe me lexuesin, edhe me mallin (librat) edhe me prodhuesit e mallit (shtëpitë botuese), për t’u reklamuar në mënyrë të pavarur, si diçka që “ndodh” në Tiranë (“po ndodh tani”, është shprehja); dhe kjo të shpie te roli i Bashkisë së Tiranës, që ka ndihmuar për t’i ngritur, nuk kuptohet se me kërkesë a me porosi të kujt.

Po të isha pyetur, do të kërkoja që fondet e shpenzuara për ekranet LED të ishin përdorur për ndonjë gjë më të hajrit, më praktike, më drejtpërdrejt ndikuese në udhëtimin e librit nga rafti te lexuesi; qoftë edhe thjesht për t’ua ulur çmimet librave (gjë që e kam kërkuar prej kohësh). Teknologjitë e mega-ekraneve të tilla i shërbejnë vërtet edhe informimit edhe reklamës, por kjo nuk i vë doemos në shërbim të librit. Njëlloj si ajo radha e televizorëve të bashkërenduar në dyqanin e pajisjeve elektronike, që transmetojnë të njëjtin klip çfarëdo, thjesht për të afishuar jo aq imazhin, sa cilësinë e lartë të imazhit, ashtu edhe këto parulla LED sikur reklamojnë më shumë Bashkinë e Tiranës dhe marrëdhëniet e saj me qytetin ku qëllon të ndodhë Panairi.

Mund të përfytyroj edhe ndonjë që të ndalojë dhe të ndjekë me sy lojën e ngjyrave nga një LED te tjetri; e kemi të shkruar në gene, që të tërhiqemi pas dritave dhe ngjyrave të lëvizshme, ndoshta që nga kohët kur të parët e gjitarëve ende jetonin në botën lumineshente të nënujit; tek e fundit, krejt teknologjia e reklamave vizuale e shfrytëzon këtë reagim tonin kaq epidermik, kaq visceral, ndaj dritës. Por nuk ka gjë që t’i kundërvihet më shumë eksperiencës së leximit se ky spektakël – krejt BOSH, do të thoja – i ca dritave në një mega-sipërfaqe vertikale, ku ndërrohen pamje nga një event të cilin shikuesit e rastit pritet që ta perceptojnë si PANAIRIN E LIBRIT.

Për mua, promovimi i Panairit përmes një teknologjie të tillë e vendos eventin vetë në sfond të qytetit; duke u thënë qytetarëve se diçka po ndodh (“po ndodh tani”); dhe se klipet e treguara në ekran nuk duhen ndjekur, por vetëm lejuar të veprojnë në periferi të vëmendjes, si kolonë vizuale e eksperiencës qytetare, madje edhe në qytet të kapur në ankthin e epidemisë.

Agjencitë e specializuara të reklamave do të shpjegojnë se reklamat me LED MEGA SCREENS kanë përparësi ndaj imazheve statike, qoftë edhe atyre të ndriçuara, sepse e përcjellin në mënyrë më të efektshme mesazhin; unë do të shtoja këtu se efekte të tilla edhe mund të maten, dhe nuk kam dyshim se mega-ekranet kumtojnë diçka. Edhe sot, po t’i pyesësh kalimtarët në Tiranë nëse i kanë vënë re këto parulla elektronike në shesh, do të thonë se PO, i kanë vënë re, madje edhe e kanë parë që këto i referohen Panairit të tanishëm të Librit. Çështja është nëse këto shenja, dhe Panairi vetë kësisoj i promovuar prej tyre, kanë ndonjë impakt në marrëdhënien e lexuesve me librin. Me fjalë të tjera: a ndihet konsumatori i imazhit në ekran i përfshirë në një proces që do ta afrojë te libri?

Pyetjes nuk i përgjigjem dot menjëherë. E kam më të lehtë t’i vendos këto electronic billboards në kontekstin e marrëdhënieve me publikun të Bashkisë së Tiranës, një institucion që e ka më të lehtë se ç’mund të tolerohet ta kapërcejë kufirin midis realitetit dhe virtualitetit; duke ndikuar ndaj publikut – dhe qytetarëve – me imazheri gjithfarësh, që nga renderimet në 3D të projekteve arkitektonike te hologramet (hologramet!!!), projeksionet në mega-fasada ndërtesash (theksi te mega), koncertet live por të amplifikuara deri në atë shkallë, sa audioja e lemerishme të funksionojnë si kolonë zanore e një “qyteti në festë” dhe t’i sinkronizojnë qytetarët ndryshe nga ç’mund të sinkronizojë një koncert i zakonshëm live. Nuk do të përjashtoja as veprimin subliminal të këtyre dritave të ngjyrshme, ndaj të cilat jemi të pambrojtur; dhe mundësinë që konotacioni i tyre – i një qyteti që pulson – të jetë edhe mesazhi i tyre kryesor (“po ndodh tani”).

Po ç’lidhje ka e gjithë kjo me librin? Atyre që do të më thonë se ç’të keqe ka, që ngrihen ca mega-ekrane në hapësirën publike, do t’u thoja se nuk e përjashtoj dot që kjo MBREHJE NË PUNË e hapësirës publike (sonës, tuajës), për t’i shërbyer jo drejtpërdrejt një eventi, por thjesht perceptimit periferik të eventit, mund të përftojë edhe një efekt të kundërt: distancimin e publikut nga thelbi i eventit vetë, që është libri (nuk më duket pa lidhje edhe që, mu këto ditë, u përcollën në lajmet dhe në rrjetet sociale pamjet e një aksioni policie, kundër një qyqari që shiste libra – LIBRA – anës trotuarit në Tiranë). Tek e fundit, edhe një reklamë gjigante e atleteve NIKE, në murin e një pallati sporti, mund t’i shërbejë vizibilitetit të brandit përkatës dhe të konotojë fuqinë e tij të mbinatyrshme, por nuk është se do t’i bëjë njerëzit të shkojnë dhe të bëjnë vrap menjëherë në park. Dhe, nga këndvështrimi im, mega-ekranet e Bashkisë, ku do të shfaqen klipe nga “aktivitetet e Panairit”, i shërbejnë para së gjithash vizibilitetit të Bashkisë vetë, në Tiranën virtuale të perceptuar prej qytetarëve.

A është kjo ndihma për të cilën kish nevojë Panairi i Librit sivjet? Për mua, si autor dhe palë, jo. Evente të tilla u shërbejnë edhe institucioneve përkatëse për t’u riprodhuar – por të mos harrojmë se, në këtë kontekst, edhe lexuesi është institucion, madje kryesori. Edhe një fraksion minimal i kostove të electronic billboards mund të kish shërbyer për organizimin dhe promovimin e takimeve virtuale të autorëve dhe përkthyesve dhe botuesve me lexuesit ose qoftë edhe me njëri-tjetrin, në platforma komunikimi që sot janë kolauduar mirë dhe po përdoren gjerësisht, edhe si reagim ndaj izolimit social prej Covid-it. Ndërkohë, unë vajta t’i hedh një sy aplikacionit aq të përfolur, që do t’i drejtojë të interesuarit te librat përkatës, dhe atje nuk gjeta asnjë nga librat e mi (nuk po dua t’i numëroj); kjo, pikërisht në momentin kur “Sende që nxirrte deti”, i përkthyer në italishte, po përjeton një moment gëzimi dhe vëmendjeje, aq sa në 2-3 javë kanë dalë, në shtypin italian, më shumë recensione dhe analiza kritike, se ç’patën dalë në Shqipëri edhe në kohën kur librit i dhanë një çmim (ironikisht, e gjen në versionin italisht në Amazon, madje edhe të shkarkueshëm për Kindle, por jo në versionin shqip tek app-i ynë i Panairit). Edhe pse në kohë krize Covid-i, “Cose portate dal mare” është prezantuar deri më sot në të paktën dy panaire në qiell të hapur: njëri në Romë dhe tjetri në Pisa; kam harruar të pyes nëse e ka gjetur ndërkohë rrugën drejt ndonjërit nga mega-ekranet e atjeshme. Pa folur pastaj për prezantimin që u organizua këto ditë online dhe ku u ndieva, si autor, i lirë dhe i stimuluar të komunikoj ato që dëshiroja me lexuesit e mi dhe të merrja feedback prej tyre. Gjithsesi, në Tiranë po merren me libra të tjerë. Ngushëllimi i vetëm – por pa Schadenfreude – është se edhe Kadaresë vetëm dy tituj i dalin, kur e kërkon si autor tek app-i. Nuk di njeriu të qajë apo të qeshë.

(*) Shënim: Zhurma vizuale nuk i pengon ata që dëshirojnë të mbrohen prej saj. Sot, më datë 14 nëntor, paradite, do të mblidhemi për të biseduar në një platformë virtuale pikërisht për librin e Orwell-it, të përkthyer nga Sokol Çunga, në kontekstin edhe të disa përsiatjeve tangenciale për “rigjuhën” (ndoshta duhet të them “rishqipen”, apo “neoshqipen”, siç e quante dikur Ledi Shamku-Shkreli), në librin tim “Gjuha e thyer, gjuha që thyen”, të botuar para një viti nga Botime Çabej. Bisedën mund ta ndiqni në Facebook tek faqja e Peizazhe të Fjalës, Botimeve Pegi dhe Botime Berk.