nga Bardhyl Demiraj
LMU (Munih/RFGJ)

Objekt i këtij shkrimi në formë eseje është në thelb ‘Çështja Shqiptare’.[1] Por meqë kjo ‘çështje’ është shndërruar ndërkohë në një madhësi variabël në diskursin intelektual shqiptar, duke kapluar me rëndesën dhe rëndësinë e saj aktuale kryesisht jetën sociale, politike dhe ekonomike brendapërbrenda hapësirës kompakte shqipfolëse në Ballkan – pra ndikon si e tillë edhe në koniunkturën ndërkombëtare –, na duhet të ndërhyjmë fillimisht me sqarime të rastit, se këtu ngërthejmë natyrshëm pikërisht atë variant të mëhershëm e të patëkeq të këtij koncepti, i cili ruan gjithherë mëvetësinë e tij brenda kornizës shkencore-albanologjike e vetëm si i tillë – duke u kufizuar këtu në emra studiuesish dhe intelektualësh shqiptarë e arbëreshë:

1. a) nxiti në zanafillë kureshtjen intelektuale lidhur me prejardhjen dhe (para)historinë e popullit shqiptar: shek. XIV-XVI: Gjon Gazulli, Marin Biçikemi vs. Marin Barleti etj.;
2. b) duke i vënë natyrshëm shpërgënjtë mendimit intelektual-albanologjik shqiptar në shek. XVII-XVIII deri në gjysmën e parë të shek. XIX: Pjetër Mazreku, Frang Bardhi, Giorgio Guzzetta (= Àt Gjergj Guxeta), Gjon P. Nikollë Kazazi, Paolo Maria Parrini (= Àt Pal Maria Prifti), P. Nicolò Chetta (= Àt Nikollë Keta), Angelo Masci (= Engjëll Mashi), Vincenzo Dorsa (= Vinçenc Dorsa) etj.;
3. c) përkatësisht duke e orientuar atë prej gjysmës së dytë të shek. XIX drejt gjurmimit retrospektiv-sistematik të gjithë atyre shënjuesve themelorë që ngërthejnë së bashku matriksin e kulturës etnike të popullit shqiptar përgjatë zhvillimit të saj në kohë e hapësirë: Konstandin Kristoforidhi, Girolamo de Rada (= Jeronim de Rada), P. Demetrio Camarda (= Àt Dhimitër Kamarda), Pashko Vasa, Sami Frashëri, Àt Shtjefën Gjeçovi, Àt Ndre Mjeda, Giuseppe Schirò (= Zef Schirò) etj.; ndër të tjera:

• origjina e shqiptarëve, parë këta si një bashkësi etnike-kulturore e gjuhësore e mëvetë­sishme;
• territori i tyre anas, parë ky si ‘atdhe historik’, në mos edhe ‘zanafillës’, që vjen me thënë ‘(para)antik’ vs. ‘mitik’;
• gjuha burimore shqipe, si mjet komunikimi i gjithhershëm brenda kësaj bashkësie;
• mënyra tradicionale e jetës materiale krahas asaj shpirtërore në po këtë bashkësi: doket, zakonet, folklori etj.;
• botëkuptimi/besimi tradicional si madhësi variabël në kohë e hapësirë, sipas rastit: pagan, më pas i krishterë (= katolik-romak ~ ortodoks) vs. muhamedan;
• trashëgimia kulturore-historike (edhe) në gjuhën amtare (Frangu, Barleti, Gazulli, Buzuku, Matranga, Budi, Bogdani, Figlia, Brancati, Chetta, Kazazi, Variboba etj.)

Prashtu jemi fokusuar në këtë parashtresë në atë kompleks tematik, të cilit lejohemi t’i veshim tash figurën metaforike Nyjë Gordiane në shkencat historike albanologjike e që si e tillë kushtëzoi e mundësoi dikur (shek. XIX-XX) përftimin e vetë albanologjisë si shkencë komplekse rajonale. Me fjalë të tjera, bëjmë fjalë për atë ‘Çështje Shqiptare’ që shoqëron a mëton të shoqërojë ende sot e gjithë ditën diskursin albanologjik në ato rrethe shkencore-intelektuale, të cilat janë të interesuara drejtpërsëdrejti ose tërthorazi në hetimin induktiv-rezultativ të njërit apo tjetrit identifikator, sindëkur të vetë matriksit të kulturës etnike-gjuhësore shqiptare në tërësinë e tij.

Asgjëmangut, në bashkëlidhje me këtë objekt studimi, syzimi ynë vatërzohet edhe në një ‘çështje’ të dytë, por jo dytësore, po-shqiptare, andaj edhe titullin e këtij shkrimi sekush gëzon të drejtën ta lëçisë në numrin shumës. Kjo çështje mëton të nxjerrë në pah ndryshimet themelore në paradigmën e metodës së kërkimit diakronik në albanologjinë shqiptare:

1. bash ashtu siç i përjetoi sidomos debati intelektual shqiptar gjatë hetimit të kësaj ‘çështjeje’, kryesisht përgjatë gjysmës së dytë të shek. XIX dhe fillimeve të shek. XX e që përkon, thënë më saktë bëhet pjesë integrale e programit kulturor-ideologjik të Lëvizjes shtetformuese të Rilindjes Kombëtare Shqiptare;
2. që u formëzua dhe u rikonfigurua në vazhdimësi gjatë shek. XX, duke sendërtuar atë mozaik mitik- vs. historik-kulturor që veshi fasadën ideologjike nacionaliste të disa formacioneve shtetërore (të paktën) në një pjesë të hapësirës kompakte shqipfolëse (Shqipëri), përkatësisht më vonë atë të lëvizjes nacioniste shtetfor­muese në Kosovë, Maqedoninë e Veriut e gjetkë; e
3. që vijon të gjëllijë deri në ditët tona në vazhdën e tranzicionit intelektual shqiptar, bash në një periudhë, kur debati shkencor-albanologjik në hapësirën shqipfolëse përjeton një ngërç në formën e krizës së mirëfilltë, sa mizore aq edhe vrastare sidomos në kërkimin diakronik.

Në rast se ngjërojmë tash ato pak studime kritike bashkëkohore që “guxojnë” të venë gishtin në plagë e të mëtojnë përgjithësime sintezë të paktën të karakterit historiografik, vërejmë – sigurisht, pa pasur ndërmend assesi me ndërmarrë një krehje ballore të prurjeve kësodore deri sot (!) –, që në to boshti kronologjik i hulumtimit, edhe sa i përket kësaj ‘çështjeje’, segmentohet në tri periudha bazë, sinorët kohorë të të cilave përkojnë deri diku me njëra-tjetrën, anipse secili studiues u vesh sipas nevojës e rastit emërtime të ndryshme, ase ndërmerr ndarje dytësore brenda njërës a tjetrës periudhë. Pa hyrë aspak në hollësi e detaje të kësaj natyre, vëmë oroe, sa vijon:

1. Periudha e parë rrok në vetvete zanafillën e diskursit historik albanologjik / shqiptar, sidomos fazën prej gjysmës së shek. XIX e deri në vitet 1944/5, e që pagëzohet sipas rastit ose si mosekzistues, ose si jokritik dhe / ose i mbështjellë me rubën romantike-nacionaliste.
2. Periudha e dytë e viteve 1944/5 – 1990, parë kjo si periudhë politike-ideologjike, përkatësisht ajo e shkencës hoxhashqiptare, në mos ajo komuniste, përkatësisht totalitare-unitariste.
3. Periudha e tretë, ajo pas vitit 1990 e që vijon sot e gjithë ditën, së cilës edhe pse i vishen cilësime pa konotacion të mirëfilltë negativ, si p.sh. postkomuniste, bëhet edhe në këto shkrime më se e qartë se është një periudhë tranzicioni shkencor-intelektual shqiptar me tipare më fort negative se sa pozitive, bash kur në Shqipëri përjetojmë atë ngërç, përkatësisht shthurje të infrastrukturës së formimit universitar, të kërkimit shkencor, sikurse përgjithësisht të vetë studimeve diakronike në albanologji.

Në vëzhgimet tona jemi orientuar kryesisht në ato prurje rezultative-koherente të shkencave historike shqiptare në periudhën e dytë, shi në atë më të brishtën, bash në hetimin shkencor të ‘çështjes Shqiptare’ gjatë gjysmës së dytë të shek. XX, kur kjo erdhi e u bë jo thjesht dhe vetëm objekt kryesor i diskursit shkencor albanologjik në hapësirën kompakte shqipfolëse, por erdhi e zuri vend si e tillë edhe në programin nacionalist, kulturor-ideologjik të propagandës shtetërore të regjimit komunist në Shqipëri – duke hasur si e tillë shumëkund paralele në shkencat historike shoqërore të vendeve fqinjë në Europën Juglindore, qofshin këto komuniste (: ish-Jugosllavi, Rumani, Bullgari, Hungari) ose jokomuniste (: Greqi, Turqi).

Tash – thuajse 30 vjet pas zbythjes së atij regjimi – jemi të gjithë më se të ndërgjegjshëm, thënë më saktë, tejet të ndërgjegjësuar se kemi të bëjmë në këtë rast me një periudhë thuajse gjysmëshekullore, kur në Shqipëri sundoi një regjim totalitar, i cili ushtroi dhunën e vet strukturore në të gjitha aspektet e jetës materiale e shpirtërore në Shqipërinë e Pasluftës e si i tillë, sidomos në fazën e fundit të gjallesës së vet (vitet ’70 – ‘80), u rrek të diktojë edhe orientimin e mendimit historik-albanologjik shqiptar drejt unitarizimit pa kushte, pra – në rastin më të keq (!) – drejt konformizmit të shumëkërkuar ndërmjet shkencës dhe politikës, që vjen me thënë miratimit en bloc si të mirëqenë të një tube tezash fikse me rezultate të paracaktuara në shkencat historike albanologjike shqiptare, të cilat legjitimonin së bashku qoftë edhe ad hoc atë paketë kontrolluese ideologjike të propagandës shtetërore me theks të fuqishëm nacionalist, në të cilën vendin kryesor e zinin e do ta zinin do direktiva të natyrës aksiomatike, ndër të tjera:

1. Shqiptarët janë autoktonë den-baba-den në trojet e tyre historike.
2. Hapësira e sotme kompakte shqipfolëse në Gadishullin Ballkanik është thjesht një truall restrikcioni, pra jo-ekspansioni në rrjedhën e zhvillimit kulturor-historik e demografik të etnogjenezës shqiptare; çka tumir vetiu në instancë të fundit:
3. si bashkëlidhjen e pandërmjetme ashtu edhe vijimësinë gjenetike ‘legjitime’ të etnosit historik shqiptar me të ashtuquajturin etnos ilir, në të cilin rrokeshin e rroken sipas rastit një numër entitetesh etno-kulturore anase në perëndim dhe qendër të Ballkanit antik, të tilla si: etnosi dardan, përkatësisht ai makedonas, e padyshim edhe ai epirot.

Po pellazgët?! Një përpjekje ogurzezë, që ndërmori Diktatori dora vetë[2] e që do t’i vinte vërtet kapak vorbullës mistike që mbrohej nga shteti, ishte bash direktiva e tij për një angazhim sa abstrakt të masave që “bënin shkencën”, aq edhe konkret të studiuesve historianë, arkeologë, gjuhëtarë e antropologë shqiptarë që prodhonin shkencë me parë mundësitë e hedhura me bojë të zezë në letër të bardhë mbi një vijimësi gjenetike qoftë edhe të ndërmjetme mes etnosit gjuhësor-kulturor shqiptar dhe atij pellazgjik, si njëri ndër më lashtët, në mos më i hershmi në rajonin e Mesdheut.[3]

Duke bërë këtë sqarim të parë e më se të domosdoshëm, lejohemi të qartësojmë ndërkaq edhe bashkëlidhjen e këtyre dy ‘çështjeve shqiptare’ me një ‘çështje të tretë po-shqiptare’, shi me atë të sjelljes së elitës intelektuale shqiptare ndaj sosh bash atë periudhë. E sigurisht që këtu pjesëmerr një tubë aspak e vogël studiuesish shqiptarë që i takonin asaj elite intelektuale, sidomos në fazën e parë të periudhës së dytë (: vitet ‘50 – ‘70), e që u aktivizua në mënyrë intensive edhe me ‘Çështjen Shqiptare’, emra të tillë si: Aleksandër Xhuvani, Kostaq Cipo, Eqrem Çabej, Aleks Buda, Mahir Domi, Hasan Ceka, Osman Myderrizi, Injac Zamputi, Selman Riza, Zija Shkodra, Skënder Anamali, Selim Islami, Shaban Demiraj, Qemal Haxhihasani etj. Kemi të bëjmë pra me një rreth elitar studiuesish shqiptarë të asaj kohe, të formuar kryesisht në Perëndim (d.m.th. para Luftës së Dytë Botërore) ose në mënyrë autodidakte. Dhe është fakt që prurjet shkencore-intelektuale të kësaj aradhe studiuesish elitarë përkojnë jo rastësisht pikërisht me fazën e parë të kësaj periudhe të dytë, të ashtuquajtur komuniste ase totalitare-unitariste në historiografinë shqiptare e në shkencat historike albanologjike në përgjithësi, anipse këta elitarë në shumësinë e tyre nuk e përjetuan atë “fat” të ishin a të detyroheshin të ishin anëtarë të Partisë Komuniste të Shqipërisë.

Asgjëmangut, fakt i pakundërshtueshëm është gjithashtu që bash në këtë periudhë të dytë, sidomos në fazën e saj të fundit (vitet ’70 – ‘80), përjetojmë vërtet aso rrethanash, kur mozaikun kulturor-historik vs. -mitik të ideologjisë shtetërore nacionaliste e kaploi i ashtuquajturi ‘delir i iliromanisë’ në vlerësimin qoftë edhe kritik-shkencor të të gjitha prurjeve albanologjike, sa i përket hulumtimit retrospektiv të kulturës etnike-gjuhësore shqiptare. Bëjmë fjalë këtu për një fazë që përkon me atë dhunë strukturore të zakonshme që ushtroi aparati i propagandës shtetërore të regjimit në fuqi, duke diktuar – siç prekëm më lart – një politikë totalitare-unitariste ndaj kërkimit shkencor diakronik (sikurse edhe formimit shkollor-universitar), përkatësisht duke e orientuar atë thjesht dhe vetëm në vëzhgimin, qëmtimin dhe përcjelljen e atyre argumenteve dhe dëshmive me karakter mohues ase pohues, por gjithnjë pozitiv, që vjen me thënë vetëm e shfajësonin ase mbarështonin mozaikun kulturor-historik vs. -mitik kombëtar, kumti i të cilit tingëllonte as më shumë e as më pak, pra thënë troç: matriksi i kulturës etnike-gjuhësore shqiptare dëshmon në të gjithë identifikatorët e tij themelorë një trashëgimi gjenetike të pandërmjetme ndaj kulturës materiale, shpirtërore e gjuhësore ilire.

Pa dashur aspak të zhbirilojmë, në mos vërtet të fantazojmë, p.sh. se ç’do të ndodhte vallë, sikur të mund të arrinim të klononim dikur, në mos të mësonim tufën e ADN-së së një iliri den-baba-den, ase të paktën atë të një luftëtari krutan të kohës së Skënderbeut e ta përqasnim atë me gjegjësen e ndonjë krutani gjynahqar në Sarı Saltık apo të një labi nga Kuçi në kohën tonë, le të kthehemi më mirë me këmbë në “tokën” tonë albanologjike e të vëmë oroe, se kjo paraqitje pak a shumë sintezë e rrethanave dhe e rezultateve që përjetojmë në këtë periudhë të dytë të albanologjisë historike shqiptare, na lejon tash, në rastin më të mirë, të vijojmë vëzhgimin tonë lidhur me një pyetje në dukje thjesht provokuese: Në ç’marrëdhënie qëndron vallë elita shkencore-intelektuale shqiptare e kësaj periudhe ndaj ‘Çështjes Shqiptare’ si pjesë e asaj pakete kontrolluese ideologjike me theks të fuqishëm nacionalist, që formëzoi bazën mitologjike-historike të shtetit shqiptar, parë ky si një formacion shtetëror çfarëdo, veçse si i tillë ishte në gjendje të ushtronte dhunë të mirëfilltë strukturore, qoftë edhe informale, ndaj mendimit shkencor-intelektual shqiptar? Duke dashur të qartësohemi edhe më shumë në detaj, këtë pyetje lejohemi ta formulojmë disi ndryshe, pra në degëzime të saj, si p.sh.: a) ishte vërtet aparati i propagandës shtetërore komuniste ai lugati dhe malukati që formëzoi, në mos e bastardoi këtë elitë, duke i mëkuar asaj atë paketë kontrolluese me theks të fuqishëm ideologjik-nacionalist?; apo b) ishin prurjet koherente-rezultative të kësaj elite bash në këtë periudhë të dytë, të cilat iu imponuan qysh në fillim këtij aparati, i cili, duke i mirënjohur de jure si të mirëqena, erdhi e i ngjizi ato apet në paketën e vet kontrolluese e duke i përcjellë, falë dhunës së vet strukturore, në formën e tezave të gatshme e me vlerë aksiomatike qoftë në fushën e kërkimit të mirëfilltë albanologjik, ashtu edhe në fusha të tjera të kulturës dhe formimit shkollor-universitar shqiptar?

Kësaj pyetjeje, sado naive që mund të tingëllojë fillimisht, lejohemi t’i japim, nëse duam e tregohemi sadopak dashamirë (!), një përgjigje plot cem e sqimë që vjen me thënë pragmatike, pra bindëse, në kuptimin që të lëvdojmë pa cak e majë si aktivitetin shkencor ashtu edhe angazhimin social të elitës intelektuale shqiptare në këtë periudhë të dytë, bash në atë komunisten apo hoxhisten, d.m.th. atë të djallit kuq-e-zi, meqë:

1. nga njëra anë albanologjia si shkencë komplekse rajonale u stimulua fuqishëm, si kurrherë më parë (!), pikërisht prej atij regjimi vërtet totalitar, ndër të tjera me ngritjen e një rrjeti të fuqishëm të infrastrukturës shkencore-universitare, e cila arriti vërtet një pikë kulmore në vitin 1972 me themelimin e Akademisë së Shkencave të (Republikës Socialiste të) Shqipërisë;
2. nga ana tjetër ishte bash ky regjim që kërkonte qoftë edhe si kompensim një farë shpërblimi prej kësaj elite, i cili, si i tillë, mund të mos kishte të bënte patjetër me rolin sado të dëshiruar të puthadorit ndaj asaj politike vrastare të diktaturës së proletariatit, por të paktën një mirësjellje me nota të matura etike edhe konformizmi ndaj politikës së atij regjimi në shkencë, kulturë e arsim, çka vjen me thënë: qoftë duke i thënë e i dhënë atij fjalën e argjendtë, qoftë duke jesur e gjëllirë nën suazën e tij, pra gjithherë në pakt me heshtjen e artë.

Raste të këtilla të ndërlikës në pakt e me mirëkuptim reciprok midis jetës shkencore-intelektuale, sidomos asaj individuale dhe politikës vendore janë të njohura e të mirënjohura në historinë e lindjes dhe të zhvillimit të shkencave komplekse rajonale (kryesisht syresh të popujve të vegjël !) e për më tepër – në rastin konkret (!) – dëshmojnë mirëfilli lindjen dhe pagëzimin e albanologjisë si shkencë komplekse rajonale në Perëndim të Europës, ku sipas kohës dhe rastit kërkimi shkencor albanologjik erdhi e iu përshtat “me ose pa dashje” dhunës strukturore të të ashtuquajturit imperializëm apo komunizëm informal, si p.sh.: dikur interesave hegjemoniste e aneksioniste të Derës së Habsburgut (sidomos prej gjysmës së shek. XIX e deri në vitet ’20 të shek. XX) e më pas sosh të Sopatës së Liktorit (deri më 1944), sikurse më vonë syresh të diktatit komunist (deri më 1991).

Për një pleksje të tillë interesash midis elitës shkencore-intelektuale në albanologji me politikat e dikurshme kolonialiste dhe hegjemoniste (të paktën deri në fund të Luftës së dytë Botërore) është shkruar e shkruhet ende sot, sidomos lidhur me prurjet e albanologjisë austro-hungareze në bashkëlidhje me politikën hegjemoniste të Perandorisë Dyshe (= të Habsburgut). Ne parapëlqejmë gjithsesi  t’i mëshojmë si facit një zgjidhjeje alternative pragmatike të kohës, sipas së cilës, aktiviteti intelektual dhe angazhimi social i personaliteteve në shkencë do gjykuar në përputhje me kodin moral dhe etik të kërkimit shkencor për kohën, në të cilën dhe për të cilën ka vepruar e vepron.

Asgjëmangut kjo lloj zgjidhjeje pragmatike ia vlen vërtet të përsiatet, në mos të tumiret parimisht edhe në rastin tonë konkret, sa i përket sjelljes së elitës intelektuale shqiptare në Shqipërinë e Pasluftës, meqë edhe kjo elitë pjellë e kësaj bote njerëzore  ishte, është dhe do të jetë. Në fund të fundit, ç’të keqe mbillte e pillte atëbotë kjo elitë xhanëm (!?), në rast se produkti i vet e i mirëfilltë shkencor-intelektual furnizonte me ujë të bollshëm edhe mullirin e imagjinatës dosido shterpëzuese komuniste e bashkë me të edhe atë pak krenari ‘nacional(ist)e’ që na kishte mbetur, duke i mbajtur kështu anën një bashkëlidhjeje etnike-gjuhësore të drejtpërdrejtë me kulturën ilire të antikitetit, bash me bartësit e saj, ilirët tanë po aq antikë?

Po të flitej atëbotë, sikurse gëzojmë e flasim sot në demokraci e pluralizëm, me të ashtuquajturën “gjuhë të fakteve” aq të (mirë)njohura në kronikat e antikitetit, këta ilirët tanë – or babam?! – m’i kujton e m’i harron, kur dhe si m’i do; varet kjo thjesht dhe vetëm se çfarë skalpeli mban në dorë, çfarë syzesh në sy e jo rrallë e për mall, nëse se je ngritur ose jo me mahmur nga gjumi i një nate më parë. E kjo rrethanë feks sidomos, kur mbikëqyr atë fisin tonë ilir më të thekur, bash ata: illyrii proprie dicti, të cilët nuk lenë rast pa i treguar me gisht, se ishin – or, mik?! – një racë sarhoshësh den-baba-den që pinin vençe, pa majë e cak, sabaian tipike ilire, sidomos kur digjej ‘pa hile’ prej grurit që e merrnin haraç nga popujt fqinjë, madje sidomos – e kjo aspak e dorës së dytë a të tretë (!) – kur ishin kthyer në dhe të vet, pasi u kishin rënë kryq-e-tërthor me lunter-at e veta po aq tipike ilire ujërave të Adriatikut e Jonit, sigurisht si piratë e plaçkitës më se të zakonshëm që të vrisnin e s’të qanin as ditën e as natën, bash ashtu siç vrau me dorën e vet vëllanë e vet mbreti i fundit ilir, Genci.

Parë nga kjo perspektivë për kumtin tonë ka më shumë rëndësi fakti që ishte pikërisht kjo aradhë studiuesish intelektualë shqiptarë që kishte përvetësuar ndërkohë paradigmën moderne të kërkimit shkencor diakronik në Perëndim (vitet ’30-’50 të shek. XX), duke e përcjellë atë vetëdijshëm në studimet historike shqiptare, përkatësisht duke hyrë po aq vetëdijshëm dorëzanë, pas gjase në unison lidhur me njërën zgjidhje alternative të ‘çështjes Shqiptare’. Fakt është gjithashtu që kjo zgjidhje nuk cenonte assesi normat morale e qytetare, sikurse edhe sosh etike të diskursit shkencor albanologjik bash në kohën dhe për kohën, në të cilën këta studiues ushtruan aktivitetin e tyre intelektual me angazhimin social përkatës; por duke përkujdesur njëherësh edhe jetën private, meqë, ja ashtu, këto punë kështu ishin e  janë: do fituar buka e gojës me mbajtur shpirtin gjallë, të vetin dhe atë të familjes që kishin në ngarkim.

Pas këtij ekskursi mbi ndërlikën e patëkeqe në kohë dhe hapësirë të aktivitetit shkencor-intelektual me kursin politik-ideologjik që përkujdes një formacion shtetëror (i çdo lloj ngjyre a luleje qoftë) bëhemi tash më se të ndërgjegjshëm edhe për atë dozë pragmatizmi që mund a duhet të ketë shoqëruar potencialisht një pjesë të konsiderueshme të elitës intelektuale shqiptare, e pse jo edhe vetë diskursin e mirëfilltë historik albanologjik në periudhën e regjimit totalitar-unitarist në Shqipërinë e Pasluftës.

Asgjëmangut, ky pragmatizëm, sado i “sëmurë” – por të paktën më se i kuptueshëm, në mos i mësearsyeshëm – që mund të duket e të tingëllojë në pamje të parë, nuk i shkon aspak përshtat ndonjë mohësi çamarrok që e shpall veten në mexhlis si mos-o-zot-albanolog, por thjesht dhe vetëm – dale, dale (!) – ideator dhe teoricien antropolog sqimatar, që i jep të drejtën vetes të nxisë, në mos të nxijë, mbarështimin e albanologjisë historike shqiptare, qoftë duke (zh)vlerësuar en bloc prurjet e të gjithë pinjollëve të elitës së dikurshme intelektuale shqiptare, përkatësisht të damkosë në masë rezultatet e shkencave albanologjike shqiptare përgjatë gjithë kësaj periudhe të dytë, e cila, sipas tij, vetëm i paska mëshuar zhvillimit regresiv të albanologjisë që fsheh natyrshëm kokën në trastë, që vjen me thënë që ka rënë me kohë e ndërkohë në prehrin e empiricizmit, teknicizmit, folkloricizmit, vetë-izolimit, vetë-kolonizimit etj., deri e pse jo të vetë-shpërbërjes si shkencë ndërdisiplinore. E këtë e ndihmojnë, në mos vetëm e përshpejtojnë sipas tij edhe ato aktivitete intelektuale foshnjore të do qendrave të vogla albanologjike që sillen rrokull orbitave të tyre jashtë hapësirës shqipfolëse.

Sigurisht që nuk do t’ia vlente vërtet barra qiranë me përsëritur vetveten në faqet e “Peizazheve”, duke u marrë rishtas me antropologun tonë, përkatësisht me ato dënime gjithherë kapitale që ky rob Zoti, i gatuar së prapthi, i mballos elitës intelektuale shqiptare në Shqipërinë komuniste, përpos ndonjë rasti krejt të veçuar të tipit ´bongo bongo’ në mos ‘bingo bongo’ në albanologji. Prashtu lejohemi t’i anashkalojmë vetëdijshëm çdo lloj ndërhyrjeje kritike që vërtet s’të jep më as bukë, as ujë e as kripë, meqë shkruesi i këtyre radhëve e ka ngjizur ndërkohë bindjen se ky plak kanuni pa haber në albanologji nuk di as vetë se ku ia çon mushka drutë, kur mbikëqyr prurjet e albanologjisë shqiptare në kohë e hapësirë.

Prashtu e kemi më të lehtë tash me vijuar në hullinë e shkrimit tonë modest duke rimarrë si pikë referimi vetëm njërën ndër zgjidhjet alternative, d.m.th. potenciale të asaj pyetjeje, më saktë të derivatit të saj të parë, që formuluam pa teklif më lart, shi nëse ishte vërtet aparati i propagandës shtetërore komuniste ai lugati dhe malukati që formëzoi, në mos e bastardoi këtë elitë, duke i servirur asaj atë paketë kontrolluese me theks të fuqishëm ideologjik-nacionalist (!?); apo ishin prurjet koherente-rezultative të kësaj elite, të paktën në fazën e parë të kësaj periudhe të dytë, të cilat erdhën e iu imponuan qysh në fillim këtij aparati që, duke i mirënjohur fillimisht si të mirëqena, erdhi e i ngjizi në paketën e vet kontrolluese, duke i përcjellë më pas falë dhunës strukturore në formën e tezave të gatshme e me vlerë aksiomatike qoftë në fushën e kërkimit të mirëfilltë albanologjik, ashtu edhe në fusha të tjera të kulturës dhe arsimit shkollor-universitar shqiptar?

Asgjëmangut, për një përgjigje bindëse, pra të thjeshtë, që i detyrohemi lexuesit, lejohemi të vëmë oroe, se Diktatori – sikurse kushdo në aparatin e tij të propagandës ideologjike-nacionaliste –, nuk ka qenë kurrherë në gjendje të bënte dikur deduktime kësodore lidhur me ‘Çështjen Shqiptare’. E kjo për një arsye thjeshtë, në mos fare triviale: ai vetë, sikurse shumëkush në atë aparat, edhe në rast se kishin të përfunduar me letra ndonjë gjimnaz, shkollë profesionale, në mos edhe të lartë, sigurisht që nuk e kishin gëzuar kurrë atë formim sado të brishtë, aq sa të mund të pjesëmerrnin skajshëm e pa kompleks inferioriteti në një debat intelektual të natyrës së mirëfilltë shkencore-albanologjike. Dhe përjashtim nga e gjithë kjo mesele nuk bënte padyshim as Ai, i cili një ditë të bukur ditësh, kujtohet të pyesë kryeneças: “Po pellazgët?” Shumëkush prej elitës intelektuale shqiptare të kohës, pra gjithkush që kishte a i kishin mbetur (ende) ndopak mend në kokë kërkoi e gjeti si mundi e ku mundi, por gjithnjë me lezet – pra në mënyrë pragmatike (!) – rrugët e mundësitë të dilte po vetë prej atij qorrsokaku plot bërllog mendor e që kundërmonte vetëm injorancë intelektuale. E në këtë rast nuk lejohemi të shpallim “të pafajshëm” vetëm studiues të rangut të Eqrem Çabejt, si ajka e albanologjisë shqiptare, më se i njohur e i mirënjohur çdo kohë e mot si modeli i elitës intelektuale shqiptare nën ‘diktaturën hoxhiste’, i cili nuk diti, sepse nuk donte as të dinte, t’i përulej politikës dhe ideologjisë së çfarëdo ngjyre qoftë.

Që kjo elitë intelektuale shqiptare e kohës, sado e rrudhur atëbotë në numër – prej represionit, linçimit dhe shfarosjes çnjerëzore e në masë (sidomos në Veri) që ndërmori regjimi vrastar komunist – i përcolli debatit albanologjik një zgjidhje alternative ndaj ‘Çështjes Shqiptare’ sa bindëse për kohën, aq edhe të patëkeqe për atë kohë: bash tezën ilire të vazhdimësisë kulturore etnike-gjuhësore të popullit shqiptar për atë realitet shkencor-albanologjik shqiptar, për këtë nuk ka nevojë aspak të tjerrim e thurim kritikë qytetare ndaj përsiatjeve të marramendëse të antropologut tonë, paksa zullumqar, i cili, thënë troç:

1. s’ka haber mbi realitetin e vërtetë shkencor-intelektual e social-kulturor në Shqipëri nën diktaturën komuniste; e akoma më zi:
2. nuk e vë ende çorbën në zjarr, në mënyrë që të mësojë diçka më shumë, se paska pasur dikur një debat të pastër e të panjollë albanologjik edhe ndër rrethe intelektuale-shkencore shqiptare, të cilat kanë ardhur, parë e fituar sa herë që kanë mundur e kur e ku kanë mundur një bashkëpunim të sinqertë e konstruktiv në rrethet kolegjiale përkatëse në Europë e gjetkë.

Asgjëmangut, bash në këtë pikë të fundit vijmë natyrshëm në ndryshimin e paradigmës në kërkimin diakronik të ‘Çështjes shqiptare’, pra edhe në diskursin intelektual-shkencor shqiptar, bash në periudhën kur në Shqipërinë e Pasluftës u nxit dhe u përftua – e përse duhet ta fshehim, xhanëm!? – një rrjet infrastrukturor solid i studimit shkencor albanologjik që mundësoi rrjedhshëm kalimin nga periudha e parë jokritike në atë kritike në vitet ’40-‘50 të shekullit të kaluar.

Duke iu bashkuar me këtë cak kohor mendimit të shumicës së studiuesve të derisotëm shpresojmë t’i kemi dhënë përgjigje pozitive, pra bindëse, asaj pyetjeje derivate të skicuar më lart, se ishin pikërisht prurjet koherente-rezultative të kësaj elite bash në këtë periudhë, të cilat erdhën e iu imponuan qysh në fillim aparatit të propagandës ideologjike-nacionaliste në Shqipërinë komuniste të Pasluftës. Për më tepër nuk gabojmë aspak, në rast se vëmë pikat mbi i, apo më saktë pikat mbi ë, e vërejmë që kjo elitë nuk veproi assesi në vetë-izolim të plotë e deri në vetë-shpërbërje, përkundrazi gjithherë nën ndikimin e fuqishëm të kulturës shkencore dhe të traditës albanologjike perëndimore, ku kjo elitë jo vetëm u formua si e tillë, por që – edhe në kushtet e izolacionit ekstremist të majtë – rrëmonte e gjente ku të mundte e si të mundte mundësitë reale, d.m.th. minimale, me ndërkëmbyer mendime, teza e ide në diskursin shkencor të kohës.

Sigurisht përgjigjja ndaj kësaj pyetjeje të parë, sindëkur edhe derivateve, më saktë, riformulimeve të saj, nuk i vë aspak kufirin te thana një të dyte, që mund a duhet të tingëllojë, si vijon: Në ç’masë erdhi e ndikoi ‘teza ilire’ e prejardhjes së popullit shqiptar si pjesë e asaj pakete kontrolluese të shtetit komunist me aparatin e tij të dhunës ideologjike-nacionaliste në formimin kulturor-universitar në vend, si edhe në prodhimin shkencor te brezat e rinj të studiuesve shqiptarë që formoheshin, përkatësisht ishin të detyruar me u formuar në shumësinë e vet në izolacion të plotë, pra vetëm në ato institucione universitare e shkencore që jetnin në Shqipërinë e diktaturës së proletariatit?

Kjo pyetje e dytë bëhet më se domethënëse, sidomos po të duam të hedhim sadopak dritë qoftë edhe në disa ndër arsyet e atij ngërçi shumëplanësh që përjeton ndërkohë debati shkencor-albanologjik shqiptar, bash në të ashtuquajturën  periudhë e tretë, të cilën jemi mësuar ta ngjërojmë (në këta 30 vjet) sidomos si postkomuniste, në mos për mëshirë të fatit (!) edhe demokratike, anipse bën mirë të emërtohet ende si periudhë e tranzicionit intelektual shqiptar, sepse bashkëmbart, më saktë tërheq zvarrë vetëm tipare negative, nonse e zhveshur prej çdo lloj dhune strukturore të pushtetit shtetëror aktual.

Si përfundim shprehim bindjen, se shtjellimi i hollësishëm i këtyre çështjeve aspak të dorës së dytë jo vetëm na detyron të ngulim thellë e më thellë gishtin tregues në atë plagë qelbi e gangrene gjysmëshekullore që përgatiti e përkujdesi me zellin dhe perversitetin e të mësezakonshëm sistemi politik-shoqëror komunist me aparatin e vet të dhunës strukturore në Shqipërinë e Pasluftës, kur orientoi njëanshëm formimin intelektual shqiptar, thjesht e vetëm me syzimin sa largvajtës, aq edhe ogurzi, me krijuar njeriun e ri me një kujtesë kolektive-historike të shpëlarë e si bartës i një ideali të ri po aq injorues, sa të paudhë aq edhe dështak ndaj jetës dhe historisë së kulturës dhe shkencës së vërtetë e të mirëfilltë shqiptare. Por a të ka vërtet faj në gjithë këtë mesele ajo elitë intelektuale shqiptare e Pasluftës – e cila pati fatin aspak fatlum të gjëllinte aty, sepse ndoshta edhe s’donte t’i linte pendët vendit të vet, qoftë edhe për bindjet e veta ideologjike (!) – e aq më pak gjithë ato prurje të saja solide për një zgjidhje alternative të përbashkët ndaj ‘Çështjes Shqiptare’, një zgjidhje kjo sa e ‘re’ në hapësirën kompakte shqipfolëse aq edhe e (mirë)njohur në Perëndimin e gjysmës së parë te shek. XX?

Të mohosh rolin pozitiv të elitës intelektuale shqiptare në historinë e zhvillimit të shkencave albanologjike në hapësirën kompakte shqipfolëse gjatë gjysmës së dytë të shekullit të kaluar është njëlloj si të duash të mbulosh ndoshta thjesht për hir karriere personale, diellin me shoshë, pra të mos kesh mësuar ose të mos duash ende të mësosh se si ndahet me dorë e me mendje gruri nga egjra e shapi nga sheqeri. Parë nga kjo perspektivë, aktiviteti intelektual dhe angazhimi social i elitës shqiptare në gjysmën e dytë të shekullit XX fitojnë në kohën tonë gjithnjë e më shumë kuptim.

(c) 2020, Bardhyl Demiraj. Të gjitha të drejtat të rezervuara. Ndalohet rreptë riprodhimi në mediat pa lejen eksplicite të autorit.

Kopertina: Rrënoja ilire, Zgërdhesh.

[1] Duke i dhënë këtij shkrimi formën e një eseje, nuk jemi të detyruar të shoqërojmë çdo rast mendimet e dhëna me bibliografi plotësuese për njërin ose tjetrin autor. Mjafton të përmendim që në këtë shkrim janë konsultuar botime të një numri studiuesish shqiptarë e të huaj, ndër të tjerë: Hermann Ölberg, Valentina Duka, Dritan Egro, Oliver Jens-Schmitt, Kurt Gostentschnigg, Ardian Vehbiu, Donato Martucci, Monica Genessin, Albert Doja, Edon Qezari etj. Në bazë të këtij shkrimi, madje rrokur në paragrafë të tërë të tij, qendron botimi i autorit: Ndryshimet e paradigmës në albanologji dhe pasqyrimi i tyre në mitet shtetformuese në Shqipërinë komuniste – ‘Rasti Buda’, në: „Aleks Buda dhe studimet albanologjike“. Elbasan 2017, S. 64-85.

[2] Kumt i dhënë prej tij në një takim me përfaqësues të BRPSH-së rreth vitit 1970, pasi kishte lexuar një libër diturak në frëngjisht me autor studiuesin dështak Zacharie Mayani. Hollësisht për këtë Vehbiu (2007).

[3] Kjo tezë në formë përsiatjeje diletanteske, në mos gabojmë, nuk u ngërthye atëbotë aspak në ‘pllanet’ afatgjata të Akademisë së Shkencave së Shqipërisë, përkatësisht në institucionet e saja albanologjike.