Një stuhi kake – shitstorm – është ngritur në rrjetet tona kombëtare, pasi Vittorio Sgarbi, kritik dhe historian arti nga Italia, e quajti Bylisin “qytet grek”, te një shënim në Facebook.
Më pas Sgarbi e konfirmoi, po në Facebook, këtë bindje të vetën, duke shpjeguar se Bylisi ishte “një qytet i lashtë grek i vendosur në Iliri.”
Të gjithë ata që u indinjuan me këtë “tradhti” të mikut Sgarbi, treguan të paktën moskuptim esencial të mbiemrit grek në kontekst.
Ta quash Bylisin grek nuk është njëlloj si të thuash, bie fjala, se futbollisti Kostas Manolas është “grek.” Kush përpiqet të dijë diçka, në këto gjëra, arrin të dallojë çfarë ka të përbashkët “grekësia” e Bylisit me atë të Manolasit – dhe ku dallojnë nga njëra-tjetra.
Natyrisht, Bylisi ngrihej në trojet e banuara nga byllionët, fis i identifikuar si ilir nga Pseudo-Skylax-i, që në lashtësi.
Nga ana tjetër, po ky qytet e mbante veten si të themeluar nga Piro Neoptolemi, i biri i Akilit, pas kthimit nga Troja.
Se ç’kanë qenë themeluesit e qytetit, nuk dihet. Me gjasë, banorë ilirë vendës, të cilëve mund t’u jenë shtuar kolonë grekë nga Korinti. Mes zyrtarëve të lartë të qytetit, të cilëve u njihen emrat, mund të identifikosh edhe ilirë, edhe grekë.
Pyetjes se çfarë ka qenë Bylisi nuk mund t’i japësh përgjigje univoke. Si qytet në një trevë ilire, i rrethuar nga fshatra të banuara prej vendësve, ai ka pasur një popullsi të përzier – edhe pse banorët me origjinë greke do të kenë qenë të privilegjuarit, si gjetiu në Mesdheun e asaj kohe.
Nga ana tjetër, plani i qytetit dhe ato pak ndërtesa dhe struktura që kanë i mbijetuar shekujve, identifikohen qartësisht si “greke” – ose më saktë, si të qytetërimit grek: nga stadiumi, tek teatri, agora, stoat, gjimnazi dhe kështu me radhë.
Ekziston një model abstrakt “grek” i qytetit antik, i cili mishërohet në arkeologjinë e Bylisit. Këtë model edhe identifikoi menjëherë Vittorio Sgarbi.
Më pas, në Bylis u vendosën kolonë romakë – edhe kjo është e vërtetuar.
Nuk dimë se ç’gjuhë flitej në rrugët e Bylisit; përveçse mund të spekulojmë se mbizotëronte gjuha vendëse – një dialekt i ilirishtes jugore. Por mbishkrimet janë greqisht, dhe më pas latinisht; dhe qytetin nuk e ndan dot nga shkrimi; madje një nga arsyet që togfjalëshi “qytet ilir” është problematik, ka lidhje me atë që ilirët nuk e shkruanin gjuhën e tyre – ose të paktën nuk e shkruanin mbi mediume të forta, si guri.
Një pyetje që ia vlen të bëhet, ka lidhje me teatrin: a mjafton prania e kësaj strukture, me tiparet arkitektonike aq karakteristike, për ta bërë një qytet “grek”?
Si formë kulturore, por edhe si teknologji e riprodhimit të qytetit, teatri i ka rrënjët në lashtësinë greke, dhe që andej u përhap anembanë Mesdheut.
Teatri në Bylis kish një kapacitet prej 7500 vendesh, çfarë lë të kuptohet se mbushej edhe me publik nga fshatrat përreth, në raste festash civike. Arkeologu dhe historiani Neritan Ceka, që e ka studiuar Bylisin veçan, pyet[1]:
Me një pjesëmarrje të tillë, ku zotëronin njerëzit e zakonshëm… [a] mund të kuptoheshin nga shumica tragjeditë e Eskilit apo komeditë e Aristofanit? A është vallë e tepruar të mendohet se pjesët teatrale duhet të ishin shkruar në gjuhën ilire, që të kuptoheshin për masën e gjerë?
Por mundet edhe që popullsia e zonës të ketë qenë dygjuhëshe; sikurse mundet që aktorët që luanin në Bylis të vinin nga vende të tjera, p.sh. nga Apollonia fqinje dhe, më në fund, që teatri të përdorej edhe për spektakle më të thjeshta, me ngjyrë lokale; ose të natyrës fetare, të cilat edhe ato rezulton t’u kushtoheshin zotave të importuar nga Jugu (ose “të standardizuar”, mbi bazën e panteonit grek).
Gjithsesi, nuk është folur gjëkundi për “teatër ilir”, si formë kulturore qytetare; dhe teatri – në Mesdheun e lashtë – ishte po aq “grek” sa edhe Perikliu, Aristoteli dhe Eskili vetë.
Edhe vetë rëndësia që kish teatri në jetën civike, siç konfirmohet nga vendi qendror i strukturës në gjeometritë urbane të qyteteve anembanë Mesdheut i referohet automatikisht ndikimit kulturor grek në lashtësi, ose një mënyre të së jetuarit në qytet e cila e kish të nevojshme të riprodhohej në skenë, para një publiku. Ne shqiptarët pasardhës të ilirëve, edhe pas dymijë e kusur vjetësh, ende nuk duket ta kemi kuptuar këtë në thelb, sa kohë që lejuam autoritetet administrative, një ushtri aparatçikësh, që të shkonin dhe ta shembnin me bujë Teatrin kryesor të Tiranës thjesht me argumentin se “i ishin vjetruar muret”. Jam pothuaj i sigurt se në Bylisin antik nuk do ta kishin kaluar kaq lehtë, po t’ua kërcënonin teatrin…
Teatri, agora, stadiumi, gjimnazi, stoat – këto nuk janë vetëm mbetje arkeologjike, por edhe modele sipas të cilave organizohej jeta sociale në Bylis, qytet mes qyteteve në Iliri. Edhe sikur banorët e Bylisit të ishin të gjithë ilirë, si qytetarë ata merrnin pjesë në “grecitetin” e qytetit dhe të jetës publike.
Ndryshe nga mbishkrimet, të cilat janë përdorur dhe përdoren rëndom për të identifikuar “etnikisht” mbetjet e lashtësisë, teatri si monument dhe arkitekturë i referohet, kulturorisht, një modeli të kundërt: oralitetit, gjuhës së folur dhe të dëgjuar dhe kujtesës të riprodhuar në gjuhë.
Për ta ilustruar më tej se çfarë roli qendror luante teatri klasik në jetën e një qyteti antik, po sjell një anekdotë që e tregon Thuqididi (Lufta e Peloponezit, I.7.87) dhe që e rimerr edhe Plutarku: gjatë Luftës së Peloponezit, sirakuzanët e Sicilisë kish kapur shtatë mijë athinjotë robër, të cilët i kishin mbyllur në një gurore, në pritje që t’i shisnin si skllevër; për shkak të kushteve të tmerrshme, shumë prej këtyre vdiqën, e megjithatë disa arritën të shpëtojnë, thjesht ngaqë dinin përmendësh pjesë nga dramat e Euripidit. Sicilianët e Sirakuzës e kishin pikë të dobët Euripidin; aq sa e mësonin përmendësh gjithçka që e sillnin me vete vizitorët nga përtej detit; dhe pastaj ia përsëritnin njëri-tjetrit të mrekulluar.
Kjo anekdotë, me realitetin të cilit i referohet me rrugë implicite, e bën shumë të pagjasë hipotezën e Cekës për “pjesë teatrale të shkruara në ilirishte”; më e besueshme më duket që aktorët të vinin në Bylis nga Apollonia fqinje, me gjithë kujtesën e tyre skenike.
Sërish Ceka, për Bylisin e periudhës romake (të karakterizuar nga një “prani e gjerë e kolonistëve romakë”):
Agoraja mbeti qendra kryesore e qytetit dhe teatri e ruajti formën e tij të hershme deri në fund të shekullit të I-rë mbas Krishtit… Njëlloj si në Apolloni, banorët latinë nuk e ndryshuan funksionin e teatrit për ndeshje gladiatorësh dhe duket se tradita e kulturës helenistike zotëroi mbi atë romake. Po kështu u ruajtën dhe u përdorën në formën e tyre origjinale edhe monumentet e tjera të agorasë, si stoa, stadiumi, gjimnazi, stera publike, etj.[2]
Qyteti grek, në lashtësi, ishte edhe qytet i modeluar sipas një kulture urbane të caktuar, e cila vinte nga Greqia. Jo “vinte nga Greqia”, siç vjen sot Kostas Manolas-i, por në kuptimin e një ndikimi kulturor me frymëmarrje të gjerë, që kapërcen detet dhe kontinentet.
Prandaj edhe pyetjes, nëse ka qenë apo jo “grek” Bylisi, nuk i përgjigjemi dot duke ulëritur në rrjetet sociale dhe as duke zbuluar tradhtira. Unë madje do ta quaja pyetjen pa kuptim, në momentin kur ngrihet në publik; Bylisi ka qenë edhe grek, edhe ilir – si edhe shumë qytete të tjera të Shqipërisë antike, që u përfshinë dora-dorës në atë lëvizje historike dhe kulturore që nisi me periudhën helenistike, vazhdoi me Romën dhe u kurorëzua me krishterimin. Etniciteti, në këtë mes, nuk do të ketë qenë shumë më tepër se një tipar aksidental.
© 2020, Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara. Ndalohet rreptësisht riprodhimi pa leje. Kopjuesit do të ndiqen penalisht.
[1] Neritan Ceka, Ilirët, Migjeni 2005, f. 254-255.
[2] Neritan Ceka, po aty, f. 200. Disi ndryshe Ceka në reagimin e tij flakë për flakë, ndaj përcaktimeve të Sgarbit:
“Kush do ia ketë thënë Sgarbit që Bylis është grek? Nuk mjaftoi që bënë grek Butrintin, tani edhe Bylisi na doli qytet grek. Bilmezat e Ministrisë së Kulturës nuk i thanë se ishte në mes të mallakastriotëve dhe po i falej lebërve. Këta pasardhës të grekëve janë? I nderuar Zgarbi, falju edhe një here zotit të Bylisit të na shpëtojë nga injoranca e Ministrisë së Kulturës. Amen!,”
Te thuash qytet grek sepse ne strukture te tij ka ”teater grek” esh ca e shtyre; padyshim nuk mjafton… por Sgarbi i ka rene shkurt me kete kategorizim pa menduar se shqipot behen po aq keq per Bylisin “grek”, sa greket qe behen keq per Athinen “shqiptare” vetem se kish prezence te shtuar e shekullore arberish.
Tan, jam vërtet kurioz të di çfarë nuk është “greke” (ose “romake”) në planimetrinë dhe strukturën e Bylisit.
Me analogji (detyrimisht çaluese), një shqiptar mund të ngasë një BMW, por kjo nuk e bën gjë atë makinë “shqiptare.”
Padyshim qe makina mbetet gjermane, sikurse Athina mbetet greke pavaresisht arberve aty, e sikurse Bylisi mbetet qytet ilir me teater grek (dhe Tirana qytet shqiptar plot me BMW gjermane).
Durresi nuk kategorizohet asesi qytet romak pavaresisht afiteatrit romak qe ruan ne gji te tij. Sigurisht qe ngritja e shitstormeve pastaj, ne keto raste, eshte e paevitueshme ne Ballkanin tone me propagandat nacionaliste te t gjitha kaheve
https://greekcitytimes.com/2020/06/09/renowned-italian-historian-confirms-byllis-was-a-greek-city-despite-albanian-revisionism/?amp
Si ka mundesi qe iliret te kene patur Nen hyqem ate qytet me nje jete te zhvilluar e te mos kene lene asnje shenje te shkruar ?
Asnje nga popujt e medhej ne antikitetin klasik (me perjashtim te grekeve, te cilet ua huazuan me pas shkrimin italikeve), pra ilire, thrake, kelte, pavaresisht madhesise se qyteteve qe zoteronin nuk shkruante… ne menyre te vecante ata me kulture druidike.
Jo, ata shkruanin – por shkruanin greqisht (latinisht). E njihnin shkrimin si teknologji, por nuk e zbatonin ndaj gjuhës së tyre amtare. Për mua, kjo provon se shkrimi – dhe tekstet e shkruara – nuk janë instanca të ligjërimit të folur, por manifestime të pavarura. Por, pa dyshim, sa herë që u duhej të shkruanin, nuk është se u mungonin shkronjat. E thashë edhe më parë – një qytet nuk mund të jetë i tillë, qytet, pa shkrimin. Shkrimi i duhet kulturës (monumente, varre, fe), administratës (arkivat e shtetit), manifakturës (artizanët i nënshkruanin objektet e tyre), tregtisë, ushtrisë… Dhe shkrimi e sjell qytetërimin me vete.
ardian ne fakt ne se e lexon librin e prof cekes do te mesosh se teatri i bylis eshte mjaft inovativ ne ndertim duke i dhene nje vecanti por kjo nuk eshte ceshtje. e para nuk ka qyteterim grek. greqia nuk ka egzistuar asnje here. ka qyteterim helenistik i cili u shpernda deri ne afganistan nga aleksandri i madh. shume popuj e perqafuan ate kulture por kjo nuk do te thote se ne afganistan jetonin greke megjithese shume qetete kishin planimetri helene. psj varret ne bylis jane tipike ilire me koke nga veriu ne kundershti me varrimet helene. gjuha nje faktor qe i ben autoret antike ta quajne bylisn te banuar nga barbare. keta barbare sigusht shikonin teater, ecnin ne agora, benin gara ne stadium por kjo nuk i bente helene por barbare qe kishin perqafuar kulturen e ndricuar helene ne disa aspekte te jetes. psh barbaret ilire ne betaja benin fli femije (beteja e bardhyli me aleksandrin e madh) nje zakon ky i popujve parahelene . helenet nuk benin sakfrica humane, etj etj. ka shume aspekte per te kuptuar qe BYlis apo qytetet te tjera tipike ilire kishin vecantine e tyre ne kontekstin helen te kohes.
Auron, unë nuk jam specialist i qytetërimit grek. Por më duket se vetë termi, “qytetërim grek”, nuk mund të vihet në diskutim, dhe aq më pak në një kontekst si ky. Në çdo rast, kam dashur vetëm të shpjegoj si e kuptoj unë cilësimin që ia ka bërë Sgarbi Bylisit si “città greca”. Për më tepër (po sjell linkun e parë që gjeta):
http://www.tuttostoria.net/storia-antica.aspx?code=338
Për italianët, termi civiltà greca, që nis të mësohet që në shkollën fillore, përmbledh një bashkësi karakteristike institucionesh politike dhe kulturore, praktikash ekonomike dhe sociale, ritualesh fetare, tiparesh arkitektonike dhe urbanistike dhe përdorimi zyrtar të shkrimit grek. Shkolla shqiptare e arkeologjisë mund të ketë përcaktime të tjera, të cilat unë nuk i njoh.
“…e para nuk ka qyteterim grek. greqia nuk ka egzistuar asnje here. ka qyteterim helenistik i cili u shpernda deri ne afganistan nga aleksandri i madh…”
Gati te besosh se po degjon nje bisede rekrutesh ne degen ushtarake ndersa po presin t’i qethin tulle dhe t’i hipin ne kamjon.
Ndonje herezi e madhe nuk eshte .Greket e lashte ndertuan koloni ne gjithe mesdheun.Italianet vete pohojne se psh emri Napoli rrjedh nga termi grek Nea Polis .Po keshtu edhe shume qytete italiane jane te themeluara nga greket e vjeter.Meqe pranojme se shqipja ka pak fjale te huazuara nga greqishtja tregon qe te paret tane kane jetuar ne zona me kontakt te kufizuar me greket .I bie qe te paret e leberve te sotem te kene qene duke ruajtur bagetite diku ne brendesi te Ballkanit ne ate kohe e jo duke bere sehir Eskilin ne Mallakaster .
Lexoj se grekerit e sotem jane amalgame ballkanasish te greqizuar gjate Bizantit por nuk gjej kund asnje shpjegim se cfare u be me grekerit e vjeter ?!!
Per analogji, edhe une mundohem te di ç’u be me iliret, dhe nuk e shpiegon kerkush (me aq sa di une), madje une mundohem te gjej shpiegim edhe çfare ndodhi me arberit, po nuk e shpiegon kerkush (perseri me aq sa di une). Sic duket ndryshimi i emrit te nje popullsie, qofte ky edhe rikthim i nje emri te vjeter (sic eshte rasti me maqedonet) behet ne rrethana te tilla qe me shume fshehin qellimin e ndryshimit se sa ndihmojne shpiegimin e tij. E kuptoj qe kjo si ceshtje mbase del jashte temes, gjithsesi ingranohet me te ne nje fare kuptimi dmth kur Sgarbi thote “Bylisi eshte qytet grek” cfare perpiqet te komunikoje?
“Mendohet se” eshte togfjaleshi qe duhet te perdoret kur flitet per origjinen e popullit tone sepse ka shume hipoteza te cilat kane pika e tyre te forta e te dobeta .Ka argumente te forta se gjuha shqipe eshte krijuar diku ne brendesi te Ballkanit ne veri te lumit Drin .Sido qe te jete duhet te heqim dore e etikemit si antishqiptar kedo qe hedh nje hipoteze qe nuk perputhet me narrativen qe jemi mesuar .
Para disa kohesh nje memedhetar intelektual me nje fare emri bente ti hiqej shtetesia shqiptare Paskal Milos se kishte thene qe Vojsava mema e Skenderbeut ishte serbe .Nderkohe qe ne nje liber autobiografik ky memedhetari patriot pranonte se I pari I fisit te tyre ishte nje imam I erdhur nga Irani apo Turqia .Go figure kur thone kauret .
Pa u futur në teori kospirative, unë besoj se Sgarbi e quajti Bylisin “città greca” njëlloj siç do ta përdorte këtë mbiemër, “greco”, me rrënojat antike në Italinë e Jugut, p.sh. në Sicili (Agrigento). Kam njohur në Itali njerëz të ditur, studiues arti dhe historianë dhe arkeologë si Sgarbi, me një formim solid në dijen antike – e cila përqendrohet te grekët e lashtë, romakët dhe qytetërimet përkatëse. Në çdo rast, Sgarbi nuk bëri identifikimin “etnik” të Bylisit dhe të banorëve të tij, njëlloj siç nuk do ta bënte për Agrigento-n në Sicili – duke e quajtur “siciliane”, por i vendosi rrënojat e Bylisit antik në një kontekst kulturor (qytetërimor) që për të nuk mund të jetë veçse grek – syri i tij është i stërvitur për të dalluar gjënë greke nga ajo romake; por jo më shumë. Ma do mendja se janë shumë të paktë ata arkeologë, anembanë Europës, që mund ta identifikojnë një qytet si “ilir” vetëm nga pamja.
Tempulli i Herës, në Agrigento.
“ Meqe pranojme se shqipja ka pak fjale te huazuara nga greqishtja tregon qe te paret tane kane jetuar ne zona me kontakt te kufizuar me greket .I bie qe te paret e leberve te sotem te kene qene duke ruajtur bagetite diku ne brendesi te Ballkanit ne ate kohe e jo duke bere sehir Eskilin ne Mallakaster .”
Me c’di une, greqishtja e vjeter eshte gjuhe e vdekur. Si rrjedhim s’ka si ta dime ka huazime shqipja apo jo. Dhe mund te kete, ose ndoshta ishte e njejta gjuhe.
Me gegenishten tone shpjegohen ca fjale te mbetura greke.
A eshte vargu i Iliades “menia e Akilit” shqip? Menia- keshtu eshte e shkruar. Ne veri thone mëni, jo mëri.
Amantia, do t’ju lutesha të mos e vazhdonit më këtë argument, ku duket se keni njohuri shumë të përcipta. Tema është teknike dhe u duhet lënë specialistëve. Sikurse do t’ju lutesha të mos i përgjigjeni këtij komenti, që po e bëj si moderator i diskutimit.
Byllis, ashtu si Amantia, jane qytete ilire te greqizuara; e thote Shuflai duke i dalluar nga kolonite helene si Apolonia.
E thote dhe vete emri i qytetit Byllis.
Ashtu si Tiranen nuk e beri dot italiane teatri,qe u prish ,po ashtu Byllis nuk e quan dot grek meqe kishte nje teater grek. Ashtu si Tiranen nuk e quan dot te pushtuar nga Anglia, apo kolonizuar, meqe gjysma e tiranasve flasin apo kuptojne anglisht, po ashtu Ballshin nuk e quan dot te kolonizuar nga helenet meqe shkruhej ne greqisht si kudo ne Ballkan.
Se ka nje dallim esencial midis koloni greke dhe qytet i greqizuar,dallim qe shpesh e marrin per te paqene. Se nese duam ta quajme koloni helene bfj Amantian ,duhet te pyesim per cfare dreqin do kuturiseshin helenet ne gerxhet e Laberise ku dhe ‘pula ha strall’ ? Helenet, qe gjithe kolonite e tyre i ngriten jashte Greqise dhe ne bregdet . Dhe nuk u shkulen me kuç e me maç, te mos harrojme Apolonine 200 korintas e ngriten.
Edhe helenizimi duhet kuptuar brenda disa kufijve e per kete duhet degjuar Ceka qe i shkoi jeta duke e studjuar Ballshin. Se qytet ilir i greqizuar nuk do te thote a priori qytet grek.
Sa per ndikimin kulturor helen , ky eshte i padiskutueshem. Ishte e vetmja kulture qe rrezatonte ne gjithe Mesdheun ne ate epoke.
Sgarbi nuk na thote ndonje gje te re me ate qe ai e quan “pushtim” . Se ne ate nderkohe edhe Italia e tij ishte e pushtuar nga helenet. Magna Grecia ne Itali ishte,jo ne Greqi. Bile jo vetem Napolin si dhe plot te tjera , por edhe per emrin Itali , kumbare ishin helenet.
Ne fund , eshte merite te rrezatosh kulture, por eshte po ashtu merite te perthithesh kulture. Se jo cdokush eshte i afte , se duhet te kesh nje shkalle te mjaftueshme zhvillimi per te pelqyer,vleresuar e asimiluar nje kulture tjeter. T’i japesh Cezarit c’i takon Cezarit, eshte parim i aplikueshem ne cdo rrethane e drejtim.
I NDERUAR LYSS PO NE SE LEXON NDOPAK E KUPTON MJAFT MIRE QE NE PERIUDHEN ANTIKE NUK KA PASUR GREQI POR QYTETERIM HELENISTIK. FATKEQESISHT PER TY EDHE ZBORISTET LEXOJNE.
Ngaterron konceptet, i dashur. Ngaterron qyteterimin e quajtur ne te gjitha gjuhet e botes grek (Hellas) qe fillon 1200 vjet para Krishtit (me artin e madh te arkitektures, filozofise arteve figurative, dramarturgjise, sportit etj., e qe eshte sot ne origjine te qyteterimit evropian), me qytetrimin helenik, qe vetem prej nje shekulli ka marre kete emer se pergjithsisht eshte quajtur si periudhe dekadente, e cila fillon me pushtimet e Aleksandrit e jetoi vetem pak vjet fare, ishte me fort koncept politik e administrativ dhe qe kurre nuk i integroi dot popullsite e pushtuara, perkundrazi. Psh. parardhesit e nje dinastie si ajo e Plolemeut ne Egjipt, nuk i bene dot egjiptianet te flasin greqisht, por filluan te flasin vete gjuhen egjiptiane.
Nderkohe, po te lexosh ata qe shoqeruan Aleksandrin deri ne Indi do te lexosh se kur ushtaret greke mberriten atje ku kujtonin se ishte fundi i botes, gjeten femije vendas qe recitonin vargjet e Eskilit (por si rrezatimi i atij qyteterimin tjeter grek, qe per ty nuk ekziston)
Kur shkuan ne Indi, ushtare greke kishin ngelur nje grusht mercenaresh. Ushtria e Aleksandrit ne Indi perbehej nga maqedonet, mercenaret dhe vasalet ilire, trake, pajone/agriane dhe nga mercenare persiane e te vendeve te pushtuara, perfshire ndonje tribu te papushtuar iraniane si dahaejt.
Forcat vasale greke, 7000, Aleksandri i shperbeu dhe ktheu mbrapsht ne vitin 330 pas betejes ne Gaugamela ( duke pranuar ca me statusin e mercenareve). Po ashtu ne te njejtin vit dergoi mbrapsht edhe 2 mije kaloresit tesale, te cilet i zevendesoi me kalores pajone te thirrur si mercenare.
Praktikisht ne Indi, greke kishte vetem nje grusht mercenaresh qe nuk u kthyen mbrapsht nga grupi i 7 mije hoplite te lidhjes se korinthit.
Aleksandri nuk kishte asnje fije besimi tek greket, prandaj deshi te krijoje nje pakice sunduese maqedone+persiane. Ishin diadoket qe hodhen poshte projektin maqedono-persian te Aleksandrit per nje maqedono-grek, me maqedonet si pari ushtarake ndersa greket si pari administrative.
Pastaj ajo historia e Eskilit ne Indi eshte shpikje ose shpifje. Eskili perdori gjuhe artificiale qe nuk e kuptonin rrezik as ne Athine. Eshte e pamundur qe te recitosh dicka qe nuk ia di kuptimin, perpos nivelit o llaci boks per all that she wants.
me falni po nuk e kuptova fare. nuk me the kur ka filluar te perdoret termi Greqi? nuk dua te bej sofizma kot por po ju them edhe nje here qe greqia eshte nje koncept nacionaliste i krijuar nga shkollat europiane pas rilindjes. greqia antike nuk ka egzistuar pasi ne ate periudhe ishin qytet shtetet apo konfederatat. pra nuk ka pasur asnje organizim shteteror grek. edhe termi graeci u perdor me vone dhe jo ne ate periudhe. vete “greket” antike nuk ishin nacionaliste ne termin e sotem. ishin spartane, athinas tebane etolas e keshtu me rradhe. biles ne shume raste qytete te ndryshme kishin aleance me perset kunder qytet shteteve te tjera. nacionalizmi eshte nje term modern dhe nuk ka lidhje me antikitetin. qe bylis apo qytetet te tjera ishin ndikuar kulturalisht nga qinjet e tyre kjo nuk ka ndonje rendesi por bylisi eshte nje qytet tipik ilir nga jeta strukturore politike dhe ekonomike. psh ne butrint ne mbishkrimet e tempullit te asklepit ke deshmi te lirimit te sklleverve nga gra. nje dicka e pa njohur ne boten antike “greke” akt qe tregon karakterin jo “grek” te populates se kohes. sigurisht butrinti ishte nje qytet mesdhetar i influencuar nga fqinjet por nuk mund te themi qe ishte qytet helen aq me shume kur vete qyteti kishte zgjedhur si legjende te veten themelimin nga Trojanet pra qartesiht jo “grek” mund ta vazhdojme debatin sa te duam por mendoj se arroganca ne debat nuk i ben mire asnjerit.
Pyetje shume larg për t’u quajtur e pafajshme kjo se kur u quajt Greqia Greqi…
Tema e sjelle me siper nuk merret me britma shperfillese per kombet e tjera, por eshte prere ne nje periudhe te caktuar kohore, diku te shekulli i 4 pK e me tej akoma.
Shpresoj se nuk do ta kundërshtosh se arti, filozofia etj. greke nuk filloi kur i gjithe aereali mori emrin gjithperfshires Greqi, por me ate zhvillim te pashembullt te asaj kohe, kur si organizim urban njihen qytet-shtetet greke që ti harron te thuash se kishin nje gjuhe, nje kulture dhe nje menyre jetese.
Kushdo qe flet per kulturen greke, nënkupton se pari kete periudhe te Greqise antike, me demokracine athinase si apogje dhe jo diktaturën e kolonelve…
Dhe ke te drejte kur thua se arroganca nuk i ben mire kujt. Se nuk shoh dhune dhe arrogance me te madhe, qe ndërsa je i ndërgjegjshëm qe nuk po u flet kalamajve te kopshtit, fillon diskutimin duke thene “…e para nuk ka qyteterim grek…” Një logjike sipas se ciles arti, kultura, letersia , etj. qe u zhvillua ne Apenine, duhet ta llogarisim si italiane vetem pas vitit 1861.
Gjithsesi faleminderit qe nuk na bërtite përsëri me germa kapitale.
Auron, diskutimi po bëhej për mbiemrin “grek”, në shprehje si “qytet grek” ose “qytetërimi grek” – jo për emrin “Greqi”. Por edhe vetë emri “Greqi”, nuk shënjon vetëm një entitet politik, por mund të shënjojë edhe një entitet gjeografik (dhe që grekët e lashtë nuk arritën ndonjë unitet politik kjo nuk ka lidhje të drejtpërdrejtë me identitetin e tyre kulturor unik, në raport me të tjerë popuj të kohës, si fenikasit ose italikët ose ebrenjtë ose egjiptianët). Edhe emri “Iliri” është shumë më i brishtë dhe i diskutueshëm se “Greqi”, dhe ne megjithatë e përdorim – sepse na hyn në punë, madje edhe jashtë përçartjeve kombëtariste. Por mbiemri “grek”, në kulturën e sotme perëndimore, ka mes kuptimeve të veta edhe atë të cilësimit të një kulture dominante krejt të dallueshme, në Mesdheun e lashtë. Vetë grekët e sotëm, sikurse të vjetrit, nuk e quajnë “Greqi” vendin e tyre. Emri i sotëm “Greqi” në shumë gjuhë europiane vjen nga latinishtja “Graecia”, dhe ka kuptimin “trojet e grekëve”, pra është, në origjinë, gjeografik (etimologjia e etnonimit graecus/ Γραικοί nuk është pjesë e këtij diskutimi). Por, esenca e një kulture dhe qytetërimi nuk ka lidhje me emrin me të cilin e quajmë – por me institucionet, praktikat sociale, kulturën materiale, teknologjinë, gjuhën, shkrimin, dijen, artin, etj. Emri është aksidental. Edhe turqit e quajnë Greqinë “Junan” (një fjalë e persishtes që në analizë të fundit lidhet me emrin e Jonianëve të bregut perëndimor të Azisë së vogël), por kjo nuk ka asnjë lidhje as me Aristotelin, as me Platonin, as me Sokratin, as me Perikliun, as me Euripidin, as me Eskilin dhe as me Homerin e Hesiodin, dhe as i heq gjë kuptimit të mbiemrit “grek”, në tekste që i referohen lashtësisë europiane.
Termi grek ne perendim perdoret si lopa bajgen, si per lashtesine ashtu edhe mesjeten.
Qytet grek per Bylisin nenkupton 3 gjera
1- qytet koloni greke
2- qytet ilir ne ndikimin e qyteterimit grek, ose pellazgo-grek nqs marrim parasysh antiket
3- qytet grek ne toka greke ( si duan nje pale grekesh e grekomanesh)
Kush perdor terminologjine qytet grek per Bylisin pa e saktesuar se per cfare e ka fjalen eshte duke provokuar dhe pret qe te shahet qe ta beje muhabetin terkuze e te marre vemendje.
Dies Irae, perse Lisusi nuk pati amfiteater, madje dhe Amantia aty prane Bylisit nuk e pati nje te tille, por ne vend te tij nje stadium?
Nuk e di pse-ne, ndoshta.s’e kane gjetur ende. Ne Apoloni kane 150 vjet qe bejne germime dhe s’kane gjetur as stadium e as amfiteater, ndersa teatrin e kane gjetur se fundmi por pa e nxjerre ne drite perpos skenes. Nuk e di po vetem nje gjeni idiot si Sgarbi mund te percaktoje thjeshte me nje veshtrim nje qytet nisur nga nje grumbull guresh si Bylisi. Ne kete teme.po brockullitet pamase.
Shkruan:
DI, filloje këtë kritikë nga vetja.
Dhe ja pra, keshtu papritur, brenda nates, te tere u shnderruan si me magji, nga arkitekte dhe urbaniste te mbaruar, ne arkeologe dhe heleniste te fjales se fundit.
Eshte interesante se si ne Shqiperi, shqiptare te lecitur si nje nga parafolesit ketu, identifikojne iliret me shqiptaret, por u heqin te drejten grekeve te sotem te identifikohen me paraardhesit e tyre, nderkohe qe me shume te perbashketa kane greket e sotem me greket e lashte, sesa shqiptaret me iliret.
Mos ndoshta kroatet sllavofone jane pasardhesit e vertete te ilireve shqipfoles?! – Anekdota e radhes
Eleana, ja ç’tha Seferis kur mori Nobelin: “ I will not say that we are of the same blood, for I abhor racial theories, but we have always lived in the same country and have seen the same mountains slope into the sea. Perhaps I have used the word «tradition» without pointing out that it does not mean habit. On the contrary, tradition holds us by the ability to break habits, and thus proves its vitality.‘
Ti dike me shume se Seferis. Çudi qe s’ke marre cmimin Nobel akoma.
Kam shpresa ende Amantia, por s’me ndih emri, s’e kam as grek te paster, as ilirian, e kam te bastarduar. Hall me vete ky.
Seferis do ishte shume krenar per ty, qe u mvesh grekeve mosvazhdimesine e gjakut, ndersa shqiptareve vazhdimesine e panderprere ne shekuj.
Nobel Letersie mori dhe Handke, keshtu qe shpresoj te marr Nobelin e Paqes. Te Letersise po ta le ty, qe eshte dhe me i rendesishem, se ata te paqes s’i njeh kush
Greket e sotem arvanite kane ngjashmeri me shqiptaret se jane shqiptare perfshire nja 700 mije rezidente, nje pjese tashme greke me pashaporta nga shqipot e ketyre 30 vjeteve. Nje pjese e grekeve jane pasardhes te 1.5 milion grekeve te ardhur nga anatolia para 100 vitesh. Po ashtu kemi nje pjese qe jane paaardhes te vlleheve dhe nje pjese qe jane pasardhes te sllaveve ( ketu i referohem jo vetem dyndjeve dhe sllaveve te Peliponezeit qe mbijetuan deri ne shek 14, por edhe bullgareve e bullgaro-maqedoneve qe u asimiluan 100 vitet e fundit). Pa harruar ne kete veshtrim te historise gjenetike te Greqise edhe camet ortodokse, te cileve nuk u lejohet te flasin shqip. Pa harruar po ashtu edhe greqishfolesit aziatike( keta mund te kene qene lide apo bitine te greqizuar, ose edhe kare, piside e paflagone te greqizuar) qe sollen perandoret romake te lindjes kur ripushtuan Greqine ne shek 9, per ta ripopulluar. Pra pyetja se cfare lidhje greket e sotem te shek 21 me greket e lashte eshte mese legjitime. Jo pse greket e lashte nuk ishin turli popujsh e racash si greket e sotem, por se ishin turli me perime te tjera, ku e vetmja perime kostante ka qene perimja iliro-ahqiptare.
Po shtoj dicka nga ana gjuhesore. Greqishtja e lashte e kuptuar si dialektet e saj i ka dhene dy gjuhet e aaj bija, cakonishtja e peloponezit e prejardhur nga dorishtja dhe pontishtja e prejardhur prej jonishtes. Kurse keto gjuhet mesjetare e moderne te ardhura nga koineja, nuk jane te mireflllta, psh ne peloponez ka qene folur me siguri cakonishtja e jo greqishtja mesjetare, derisa kete e sollen ne shek 9 nga Azia e vogel.