nga Eda Derhemi

Për Prufrock-un dhe për mua

Iu ktheva Prufrockut të T.S. Eliot rishtas duke nisur më 1 maj të 2019-ës, 7 vjet plot pas përkthimit të parë. Kam disa ditë që e punoj, e që mallkoj momentin kur e pata botuar. Të kem ndryshuar unë kaq shumë, apo ndjesia e mospëlqimit është e natyrshme?! E kam ripërkthyer, mund të them. Copat në korsive më poshtë janë, me ndryshime të vogla, shënimet botuar në Milosao shtatë vjet të shkuar. Ato qëndrojnë ende. Sot, më shumë se atëherë, vëmendja ime është tek ndërthurja teksteve të pafund krijuar nga intertekstualiteti i veprës së autorit, që pastaj shumëfishohet nga ai i lexuesit. Dhe përkthyesi është në mes të kësaj stuhie forcash “vrastare” si Oiçi e verbër, me një shpatë të vetme. Në 2012 vë re që më shqetësonte vështirësia e përkthimit nga një tjetër perspektivë: ajo e kërkimit të fjalës, ritmit, sensit, ndjenjës, rimës.

Ka vite që im shoq dhe unë, kur jemi gati për të shkuar diku, pak të irrituar që tjetri s’është ende gati, themi: “LET us go then, you and I, when the evening is spread out against the sky, like a patient etherized upon a table” (Tri vargjet e para të poemës). Njëri e heq, e tjetri ia mban. Një herë madje ndaluam makinën matanë qytetit, atje ku fushat absolutisht pa rrudha të Illinois-it flenë e zgjohen prej mijëra vjetësh pa pipëtirë. Dhe pritëm sa të binte dielli, që të ndienim se si mbrëmja i shtrihej përsipër humbshëm qiellit, si një pacient i eterizuar mbi tryezën e operacionit. Kam idenë se në hapësirat e pamata të Midwest-it amerikan, po ta lësh veten të lirë e të harrosh se je, merr një ndjesi perfekte të figurës që krijon Eliot-i. Kam të drejtën time ta ndiej e përdor si dua unë Prufrock-un e pështjelluar. E shoh në një ekran gjigant çdo varg. Në mënyrën time. T.S. Eliot ma ka dhënë lejën të jem pjesë e rrugëtimit të tij poetik (pra edhe krijuese e tij), që në vargun e parë kur më fton ta ndjek pas. “Ikim pra, unë dhe ti”.  

Nëse do kërkoja dy fjalë ta përshkruaja stilin e T.S. Eliot-it tek Prufrock-u, do thoja: i sheshtë, i pastër, i ashpër, pa lulka emocionale e kërkimi të shprehjes. Kjo e bën përkthimin të vështirë. Po të dua të përshkruaj mënyrën se si tregon dhe i afrohet shpirtit njerëzor, do thoja: e thellë, e detajuar, gati e pandjekshme në kthesat dhe ndryshimet e gjendjeve psikologjike. Po të përshkruaja mënyrën se si ndërton figurën, do thoja: perfekte – e rrallë dhe e fuqishme, por pa ulërimë. Gjithçka paraqitet si racionale. Më bën ta shoh fjalën lakuriq, idenë lakuriq. Nuk është figura e zakonshme retorike; është një film brenda kokës së Prufrockut që lexuesi s’ka nga ia mban por, pasi e ka nisur, do e ndjekë e do përpiqet ta kuptojë. Por a mundet përkthyesi ta shfaqë këtë “film”, siç do donte edhe autori t’i shfaqeshin ankthet e veta: “një projektor magjik, nervat e mia qartë t’i fjalëzonte mbi ekran”? Jam e sigurtë që nuk është varianti i fundit i përkthimit ky i sotmi. Nuk ka ndodhur as edhe një herë të vetme që t’i rikthehem, e të mos ndryshoj diçka. Sa herë e rishoh, e ndryshoj – shenjë e sigurtë që s’kam mbaruar. T. S. Eliot punoi pesë vjet ta krijonte; duhen dhjetë për ta përkthyer.

Në fakt, ja ku jam, 7 vjet pasi mendoja se e kisha bërë një përkthim, dhe po e përkthej prapë. Dhe ishte i nevojshëm. Dhe hoqa një peshë nga zemra.

 

Për përkthimin si degë e njohjes

Ka pesë muaj që merrem me poemën e tij; i jam kthyer dhe e kam shtyrë aq herë tutje, se s’më tingëllon kurrë në vesh, ashtu si në mendje. I kam lënë vetes hapësira ditore e javore pa e parë e pa e prekur, që pastaj, kur t’i rikthehem, të më rizgjojë shqisat si diçka e re; kam krijuar së paku dyqind versione në shqip të Prufrock-ut. Ndihemjo edhe aq keq. E prapë, ka fjalë që më trazojnë e vazhdoj t’i ndryshoj; e prapë, deri në fund nuk doja ta botoja. Po shkruaj këto grimca për sa kam hequr e gëzuar këto pesë muaj me të, se më pëlqen të ndaj me lexuesit bindjen se përkthimi është tepër i vështirë, më i komplikuar nga sa duket, dhe se përkthimi real nis shumë më vonë se sa kuptimi i thellë e i gjithanshëm i copës për përkthim dhe i autorit. Njohja e gjuhës e kulturës nga përkthehet, e autorit, e njëmijë yçklave që poeti ka pasur në kokë kur e ka thënë një fjalë, e ngjarjeve dhe situatave të lidhura me kohën kur copa është shkruar, janë vetëm para-kushte për të nisur përkthimin. Pastaj nis kacafytja dhe përqafimi me fjalën… me çdonjërën nga fjalët që përkthen. Unë përkthej një herë në hënëz, kur më teket, kur duhet patjetër, ose kur diçka më prek fort. Por mendoj gjithnjë përkthyesit që me këtë punë mbajnë familjen, dhe ndihem në borxh si lexuese për sa bëjnë. Jo gjithë profesionet kanë të njëjtat halle e sjellin po aq andralla, edhe kur paguhen njëlloj. Edhe një tjetër provë sa e padrejtë është bota.

Por janë po këto mendime, që më bëjnë të ndihem e keqtrajtuar si lexuese, kur shoh që botohen përkthime kryer pa njohur gjuhën nga e cila përkthehet, pa njohur shqipen, e sidomos pa njohur zanatin e të përkthyerit. Përkthimi si degë e veçantë akademike me parime që përmbushin kushtet e kompleksitetit teorik të nevojshëm, është shumë i ri, dhe si i tillë ka ende më shumë sfida për të kaluar, sesa fitore për t’u krenuar. Ende akademikët tradicionalë qeshin nën buzë me programet universitare e pasuniversitare që po përhapen në degën e përkthimit, ose për vetë ekzistencën e kësaj të fundit. Por, për vite me radhë është trajtuar kështu edhe doktorata në edukim, e cila madje, mjaft gjatë, as nuk lejohej të ekzistonte, për shkak të nivelit dhe kërkesave të ulëta teorike të fushës. Por në vitet e fundit ka marrë forcë, dhe është bërë degë që prin mes disa fushash akademike. Nëse procesi i përkthimit është kaq kompleks, dhe një përkthyes i mirë duhet të ketë në vetvete, jo veç njohje të pazakonta, por edhe aftësi teknike e talent të pazakontë, atëherë padyshim që vendi i tij i mëvetësishëm në akademi si një fushë studimi ndërdisiplinor, është i nevojshëm dhe i garantuar. Sidomos në Shqipëri ku, për shkak mungesash të ndryshme, por sidomos të konkurrencës së vërtetë mes atyre që mëtojnë profesionin, përkthimet e kryera ndahen në një tufë të vogël me vlerë, dhe një tufë të madhe që nuk duhej botuar. Përkthyesi vërtet e ka ‘sëmundjen’ në gjak, por mund edhe ‘të infektohet’ pozitivisht duke mësuar se si të punojë. Dhe shkolla ende vlen boll për këtë. Sido që ka përkthyes që kanë qenë pqiellorë pa pasur hiç nevojë shkolle.

Sa për një ide për procesin e përkthimit të Prufrock-ut.

Një nga disa refrenet që T. S. Eliot krijon në poemën e vet, dhe që shërbejnë si elemente të forta për krijimin e “këngës së dashurisë” së autorit, siç e quan ai poemën e vet. Këtu kam plotësuar shënimet e para shtatë vjetëve në shumë vende.

Krejt të çrregullta i ka rimat Prufrock-u, por që gjenerojnë një puls ritmik të vazhdueshëm që kërkon disa lexime ta gjesh e ta ndjekësh. Por, pasi e gjen, bëhet e domosdoshme t’i rikthehesh e të jep dimensionin familjar të diçkaje të njohur e të paqtë, atë ndjesinë që na e bën jetën të jetueshmë. Gjithashtu, Eliot nuk mendon aspak se përsëritja e së njëjtës fjalë disa herë në dy a tri rreshta shenjon mungesë stili. Kthesat, ritmet e rimat ndjekin gjatë gjithë poemës, edhe një fill të pashkëputur të fuqishëm hamendjesh e supozimesh; i fuqishëm, sepse i vërtetë dhe me forcë të pazakontë detajuese, por pa energji proaktive, pa agjenci, pa asnjë lloj patosi dhe as liricizmi eksplicit. Mendimi i protagonistit/autorit nuk është i tërhequr, madje artikulohet gjithnjë në një dimension “jashtë”, si në raport me botën e shoqërinë, ashtu edhe për referenca të panumërta e erudite me vepra artistike e personazhe të tjera jashtë vetes.  Gjithsesi, analiza është shumë introspective në raport me veten dhe shoqërinë e pasditeve të çajit; analiza shtjellohet pa gëzim, pa mllef, pa revoltë. Por prapë ka shumë forcë. Tregohet me një lloj ankthi, dyshimi, pasigurie, dhe pastaj autori/Prufrocku i jep dum pa e zgjidhur “pyetjen themelore”, duke e lënë të dobësohet, të fiket, të mbytet. Poema s’ka asnjë lloj pompe; forcën e ka, krejt të pavarur nga dukja apatike. Nuk është poezia e zakonshme që jemi mësuar të lexojmë.  Eliot shkruan me tonin e atij që flet me vete, për t’ia bërë vetes sa më të artikulueshme një ide komplekse e një akt të vështirë, mëdyshje e ankth që duhet shpjeguar e zgjidhur. S’ka askund ankim, zë të dridhur a të emocionuar, por një dialog racionalisht dinamik me veten, që gëlltit si gojë gjigante e hapur këdo që i shkon afër; e gjitha, me një shfaqje krejt të sheshtë, gati pëshpëritëse.

Më lodhi shumë sjellja në një emërues të përbashkët e mjegullës në një natë tetori, dhe e lëvizjeve të maces, por besoj se, këtu ku gjendem sot, ajo është pjesa më e mirë e përkthimit. Në të kundërt, u ndjeva fatlume dhe nuk më mori fort mund dyvargëshi i përsëritur “Nëpër dhomë gratë vërdallosen, për Mikelanxhelon fjalosen”; Më yshti fort varianti i parë që krijova: “Nëpër dhomë gratë vijnë e shkojnë, flasin për Mikelanxhelon” Ky i fundit i rri besnik formës së Eliot-it, ku “Michelangelo” mbyll vargun; por jo ndjesisë që jep vargu. E pastaj, ne nuk themi në shqip “vijnë e shkojnë”, por “shkojnë e vijnë” ose “venë e vijnë”. Dhe prapë kjo nuk jep tamam idenë e vërdallosjes. Rima ama do ishte perfekte në raport me origjinalin. Por edhe “vërdallos” ende nuk më kënaq krejt, por është më e mira deri tani. Ndërsa rima tjetër e mundshme me kallëzoren shqip të emrit të rilindasit Italian – “Mikelanxhelin” – më duket mëkat në shumë pikëpamje.

Por tamam këtë dyvargësh e ndryshova krejt kësaj radhe (2019):

“Gratë venë e vijnë në sallon

Flasin për Michelangelon”

Po më mbyste ngasja të shkruaja “po flisnin”, por e kontrollova për hir të gramatikës së tekstit origjinal. E ndryshova, se, siç them më lart, ende nuk më kish kënaqur. (A më kënaq tani?!) Nuk doja të përdorja rimën e lehtë foljore të vetës së tretë shumës. – Sido që ia kam falur Dantes rimat e shpeshta që ka, madje që në vargjet e para të poemës, me të kryerën e thjeshtë të vetës së parë njëjs të italishtes. – Më duket pak më i mirë ky variant i dyvargëshit. Por s’kam mundur t’i shmang kudo rimat morfologjike. Siç them, Eliot përdor edhe fjalë identike për krijime rimash e ritmesh të brendshme të poemës; por për përkthime në gjuhë shumë më sintetike se anglishtja, siç është shqipja, është e pandershme, e dobët dhe joestetike, të mbështetesh në paradigma gramatikore për të rikrijuar rimat origjinale.

Leksiku dhe regjistrat në këtë përkthim

Problemi me disa nga fjalët është se në shqip mund t’ua gjesh kollaj një të ngjashme; por të tillë që do sillte ose fjalë dialektore, ose një regjistër të pasaktë, ose një lloj implikimi konotativ emocional ose emfazë tepër të fortë, që nuk i gjen askund tek Elioti. Jam përpjekur t’i rri larg një lloj sëmundjeje fillestare në përkthim, që synon të përdorë fjalë të rralla, qoftë edhe interesante, por që s’kanë asnjë lidhje me origjinalin, sepse në të autori përdor fjalën më të zakonshme e të njohur të gjuhës për atë nocion. Kur lexoj përkthime në shqip, më bën përshtypje sa e përhapur është tendenca për të sjellë fjalën e rrallë kur origjinali ka përdorur fjalën më banale të gjuhës. Me sa duket, në “shkollën” tonë praktike të përkthimit, ekziston ideja se sa më shumë përkthyesi të tregojë pasuri fjalori të çfarëdoshëm, aq më i mirë duhet të jetë përkthimi. Pasuria e fjalorit është fat i madh i përkthyesit, por nuk duhet mbipërdorur. Prufrock-u është një rast i tillë: nuk përdorja dot as “muhabet” dhe as “llafosen”, për rastin më sipër, por vetëm “fjalosen” se më duhet t’i ngelem besnike llojit të gjuhës që përdor autori që përjashton dialektalizmat, slang-un, mjetet e gjuhës bisedore.

Në variantin e fundit, e kam ndryshuar madje “fjalosen” në një fjalë edhe më neutral “flasin”.

Nuk i thoja dot “vizitës” “qokë”, fjalavjen, sido që kuptimisht në “let us go and make our visit”, do ishte perfekte të përkthehej si ‘qokë’. Por regjistri që përdor Prufrock, s’e’ lejon këtë ‘lëshim përkthimor’. As “lakeu-vdekje” nuk më kënaq tamam, sepse fjala “lake” në shqip ka zhvilluar konotacione ideologjike të komunizmit, që unë nuk do t’i lidhja domosdo me vdekjen, dhe më të forta se ato të fjalës “shërbëtor”. Por kjo e fundit ishte krejt e papërdorshme, ashtu si dhe “hyzmeqar” apo fjalë të tjera dialektore a emocionalisht të markuara, që do kërcisnin keq në vargjet e Eliot-it. I përkorë e sqimëtar në zgjedhjen e çdo fjale, ai nuk mund të tradhtohet në përkthim pa ia ndryshuar krejt natyrën poemës dhe poetit.

“There will be time” (dhe të tjera vargje të shkurtër që duken shumë të thjeshtë, por që përsëriten vazhdimisht me ndryshime të vogla) në versionet e ndryshme që ka në poemë, më ka këputur. Sigurisht që nuk përkthehet “Do ketë kohë”; “do kemi kohë”? Në shqip ne themi “Ka kohë”, por kjo në anglisht do ishte “there is time”, pra Eliot nuk donte të thoshte këtë. Gjithashtu duhet të ngelet një strukturë pavetore, përndryshe e shkatërron idenë e autorit.  Atëherë përpiqem të ndiej se çfarë thotë grup-vargu i tërë, dhe e përkthej në varësi të kësaj ndjesie. E pastaj çështja komplikohet më tej: “there will be time, there will be time to prepare a face to meet the faces that you meet”… fjalë që prapë duken krejt të thjeshta, por imazhi dhe ndjesia janë aq të goditura, ndaj edhe aq të vështira t’i sjellësh në shqip me tingëllim po kaq të thjeshtë, e kuptim shumëfazësh, gati filmik, si në poemë.

Dy pjesë të tjera që i konsiderova si veçanërisht të vështira për t’u përkthyer ishin: vargu 43 “My necktie rich and modest, but asserted by a simple pin”, që ka disa shtresa komplekse perceptimi që luhen teksa figura negociohet mes mbajtësit të karficës dhe shoqërisë së cilës veshja dhe karfica i përunjen, apo i rezistojnë; dhe vargu 106: “But as if a magic lantern threë the nerves in patterns on a screen”, po ashtu. Këtu duhet të vizualizohet skena se si mendimi i pashprehshëm bëhet i kuptueshëm veç nga projektimi gati magjik mbi ekran i nervave, pra i idesë, pa pastaj ta përkthesh. Dhe, edhe sikur të ndodhte kjo, prapë “njëra” s’do ta kish kuptuar. Ajme!

Në fakt, çdo varg, para se ta përktheja, para se ta kuptoja, para se ta shkatërroja e ta rindërtoja, para se ta lëmoja e pastaj ta flakja e ta rithërrisja, e kam parë në një film neorealist bardhëezi. Ndryshe s’do e kisha përkthyer dot.

Të mos zë fare me gojë pastaj përbindëshin e vogël në shprehjen: “And should I then presume?”, që është nocion i vështirë të shpjegohet sidomos në sisteme klasore historikisht e qëllimisht të ndërlikuara si ai i Anglisë. Ndaj çfarëdolloj përkthimi në një kulturë që s’e ka atë kompleksitet raportesh sociale, nuk do realizohej veçse pjesërisht si kuptim.

Ato që diskutohen shumë në literaturë, por që mua m’u zgjidhën lehtë ishin të ashtuquajturat “aluzione të Prufrock-ut”. Ndoshta qëlloi moment fatlum ai kur merresha me to. Sidoqoftë, kur u kënaqa me përkthimin, nuk shkova më tutje, të gjeja psh., se si tamam ishte përkthyer në shqip vepra e Hesiodit, ose çfarë thuhet tekstualisht në versionin shqip të biblës për Llazarin që ngrihet nga të vdekurit (do doja të përdorja formën arkaike këtu, por Eliot-i t’i bllokon të gjitha xhiblat dhe aventurat gjuhësore, si ato arkaike, si ato dialektore, emfatike, e bisedore), apo si janë të përkthyera në shqip Nata e Dymbëdhjetë apo Princi Hamlet. Por, edhe pa këto, aluzioni besoj është dhënë që ndjek mirë origjinalin. 

Por edhe e kam tradhtuar origjinalin në ndonjë pikë: “Let us go then, you and I”, ne në shqip nuk themi “ti dhe unë”, ndaj e kam ndryshuar në “unë dhe ti”; në dy-tri vende kam ndryshuar shenjën e pikësimit se, në shqip, s’kish kuptim ashtu si ishte; kam përdorur në dy vende habitoren e shqipes, dhe u ndjeva aq me fat që flas shqip, sepse habitorja jonë e jep zemrën e thashethemit mikroborgjez të cilit i referohet poema, në mënyrën më të mirë të mundshme. Besoj Elioti vetë do ta kish pasur zili habitoren tonë në aty dy vende ku damat thashethemojnë për trupin e flokët e tij, teksa Prufrock-u, në momentin e fundit, pa ditur nëse duhet të bindet apo të ngrerë krye kundër normave boshe të shoqërisë të cilën edhe e adhuron keqas, duke i rezistuar, i bindet, imagjinon se më mirë të zbresë shkallët sesa të shkojë atje ku “fjalosen për Mikelanxhelon”.

Pjesa e dytë e poemës vështirësohet mjaft e përkthimi bëhet i dhimbshëm pas vargut të 75-të. Besoj se ankthi i meditimit rreth pyetjes madhore, dashurisë me dhe pa jastëçka, mikeshave dhe shoqërive në sallone çaji, dhe si t’i shpëtohej këtij ferri ku dashuria në fakt ka pak vend, rriten shpërpjestueshëm në këtë pjesë të dytë. Gjithashtu rritet zhgënjimi, pamundësia për ta zgjidhur situatën, mungesa e një lloj shpëtimi, që rrit edhe më ankthin dhe tensionin. Ankthi bëhet makth filozofik. E gjitha kjo shfaqet në kompleksitete imazhesh dhe nevojë për thirrje në ndihmë tekstesh dhe imazhesh nga jashtë, si edhe në ndërlikimin e të menduarit dhe të përsiatjeve logjike e filozofike. Përshkrimet e thjeshta rikthehen në pjesën e dytë vetëm në fund, vetëm në pak-vargjet e fundit, kur zgjidhja e ankthit vjen jashtë shoqërisë, në natyrë (ndonëse kjo joreale) detrash dhe sirenash. Atje ankthi vdes. Poema çlirohet. Dhe autori e personazhi fiken pa bujë e pa rezistencë më.

Por gjëja themelore për të përkthyer këtë poemë, ka qenë përpjekja për të njohur mirë çdo copëz të poemës duke përdorur një projektor imagjinar paralel që të shihja me sytë e tij, procedurat e autorit; po ashtu, edhe përpjekja për të njohur në karakter Eliot-in problematik, dhe mënyrën e detajuar se si ai transferon brengat, mëdyshjet e veta filozofike dhe ankthet sociale tek Prufrock-u apo vice-versa. I rëndësishëm ka qenë edhe negociimi me tim shoq, i çdo segmentthi poeme, diskutime që shpesh i kemi kthyer në përleshje me zë të lartë për fjalën e kuptimin, pasuar nga shtatë orë pa folur, dhe shtatë të tjera për të vendosur cili kish të drejtë, duke sjellë shembuj dhe prova të reja. Derisa vjen koha t’i themi prapë njëri-tjetrit: “Let us go then, you and I” të prehemi nëpër odat e detit, … gjersa zëra njerëzish na zgjojnë, dhe ne fundosim.

 

[divider style=”shadow” margin_top=”30px” margin_bottom=”30px”]

 

T.S. Eliot (1888–1965).  Prufrock and Other Observations.  1920.

1. The Love Song of J. Alfred Prufrock

S’io credesse che mia risposta fosse
A persona che mai tornasse al mondo,
Questa fiamma staria senza piu scosse.
Ma perciocche giammai di questo fondo
Non torno vivo alcun, s’i’odo il vero,
Senza tema d’infamia ti rispondo.

LET us go then, you and I,
When the evening is spread out against the sky
Like a patient etherized upon a table;
Let us go, through certain half-deserted streets,
The muttering retreat                                                                                      5
Of restless nights in one-night cheap hotels
And sawdust restaurants with oyster-shells:
Streets that follow like a tedious argument
Of insidious intent
To lead you to an overwhelming question….                                                10
Oh, do not ask, “What is it?”
Let us go and make our visit.

In the room the women come and go
Talking of Michelangelo.

The yellow fog that rubs its back upon the window-panes,                           15
The yellow smoke that rubs its muzzle on the window-panes
Licked its tongue into the corners of the evening,
Lingered upon the pools that stand in drains,
Let fall upon its back the soot that falls from chimneys,
Slipped by the terrace, made a sudden leap,                                                  20
And seeing that it was a soft October night,
Curled once about the house, and fell asleep.

And indeed there will be time
For the yellow smoke that slides along the street,
Rubbing its back upon the window panes;                                                     25
There will be time, there will be time
To prepare a face to meet the faces that you meet;
There will be time to murder and create,
And time for all the works and days of hands
That lift and drop a question on your plate;                                                   30
Time for you and time for me,
And time yet for a hundred indecisions,
And for a hundred visions and revisions,
Before the taking of a toast and tea.

In the room the women come and go                                                            35
Talking of Michelangelo.

And indeed there will be time
To wonder, “Do I dare?” and, “Do I dare?”
Time to turn back and descend the stair,
With a bald spot in the middle of my hair—                                                  40
(They will say: “How his hair is growing thin!”)
My morning coat, my collar mounting firmly to the chin,
My necktie rich and modest, but asserted by a simple pin—
(They will say: “But how his arms and legs are thin!”)
Do I dare                                                                                                         45
Disturb the universe?
In a minute there is time
For decisions and revisions which a minute will reverse.

For I have known them all already, known them all:
Have known the evenings, mornings, afternoons,                                          50
I have measured out my life with coffee spoons;
I know the voices dying with a dying fall
Beneath the music from a farther room.
So how should I presume?

And I have known the eyes already, known them all—                                 55
The eyes that fix you in a formulated phrase,
And when I am formulated, sprawling on a pin,
When I am pinned and wriggling on the wall,
Then how should I begin
To spit out all the butt-ends of my days and ways?                                       60
And how should I presume?

And I have known the arms already, known them all—
Arms that are braceleted and white and bare
(But in the lamplight, downed with light brown hair!)
Is it perfume from a dress                                                                               65
That makes me so digress?
Arms that lie along a table, or wrap about a shawl.
And should I then presume?
And how should I begin?
.      .      .      .      .      .      .      .
Shall I say, I have gone at dusk through narrow streets                                 70
And watched the smoke that rises from the pipes
Of lonely men in shirt-sleeves, leaning out of windows?…

I should have been a pair of ragged claws
Scuttling across the floors of silent seas.
.      .      .      .      .      .      .      .

And the afternoon, the evening, sleeps so peacefully!                                   75
Smoothed by long fingers,
Asleep … tired … or it malingers,
Stretched on the floor, here beside you and me.
Should I, after tea and cakes and ices,
Have the strength to force the moment to its crisis?                                      80
But though I have wept and fasted, wept and prayed,
Though I have seen my head (grown slightly bald) brought in upon a platter,
I am no prophet—and here’s no great matter;
I have seen the moment of my greatness flicker,
And I have seen the eternal Footman hold my coat, and snicker,                  85
And in short, I was afraid.

And would it have been worth it, after all,
After the cups, the marmalade, the tea,
Among the porcelain, among some talk of you and me,
Would it have been worth while,                                                                   90
To have bitten off the matter with a smile,
To have squeezed the universe into a ball
To roll it toward some overwhelming question,
To say: “I am Lazarus, come from the dead,
Come back to tell you all, I shall tell you all”—                                            95
If one, settling a pillow by her head,
Should say: “That is not what I meant at all;
That is not it, at all.”

And would it have been worth it, after all,
Would it have been worth while,                                                                   100
After the sunsets and the dooryards and the sprinkled streets,
After the novels, after the teacups, after the skirts that trail along the floor—
And this, and so much more?—
It is impossible to say just what I mean!
But as if a magic lantern threw the nerves in patterns on a screen:              105
Would it have been worth while
If one, settling a pillow or throwing off a shawl,
And turning toward the window, should say:
“That is not it at all,

That is not what I meant, at all.”                                                                     110
.      .      .      .      .      .      .      .
       
No! I am not Prince Hamlet, nor was meant to be;
Am an attendant lord, one that will do
To swell a progress, start a scene or two,
Advise the prince; no doubt, an easy tool,
Deferential, glad to be of use,                                                                        115
Politic, cautious, and meticulous;
Full of high sentence, but a bit obtuse;
At times, indeed, almost ridiculous—
Almost, at times, the Fool.

I grow old … I grow old …                                                                            120
I shall wear the bottoms of my trousers rolled.

Shall I part my hair behind? Do I dare to eat a peach?
I shall wear white flannel trousers, and walk upon the beach.
I have heard the mermaids singing, each to each.

I do not think that they will sing to me.                                                         125

I have seen them riding seaward on the waves
Combing the white hair of the waves blown back
When the wind blows the water white and black.

We have lingered in the chambers of the sea
By sea-girls wreathed with seaweed red and brown                                      130
Till human voices wake us, and we drown.

 

[divider style=”single” margin_top=”30px” margin_bottom=”30px”]

 

Kënga e dashurisë e J. Alfred Prufrock-ut
T.S. Eliot (1888-1965)

Përktheu: Eda Derhemi
(Përkthimin ia kushtoj përkthyesit Ardian Klosi, që iku akoma para se “zëra njerëzish ta zgjonin”, dhe që ende na thotë me përkthimet e veta: “Jam Llazari, ardhur prej të vdekurve, kthyer që ju të gjithëve t’ju tregoj, të gjithëve do t’ju them…”)

S’io credesse che mia risposta fosse
A persona che mai tornasse al mondo,
Questa fiamma staria senza piu scosse.
Ma percioçhe giammai di questo fondo
Non torno vivo alcun, s’i’odo il vero,
Senza tema d’infamia ti rispondo.

Ikim atëherë, unë dhe ti,
Kur qiellit mbi trup i është derdhur terri
Si një pacient eterizuar mbi tryezë;
Ikim, përmes ca rrugësh gjys’ të shkreta,
Strehët murmuritëse                                                                                                                5
Të netëve të trazuara ndër hotele të lira njënatëshe
Dhe restorantesh, përdhe me guaska deti e tallash;
Rrugësh që kthehen si një zënkë për vogëlsira,
Keqadashëse zënkë
Që të t’çojë pakthyeshëm do, tek një pyetje madhore…                                                       10
Veç “Ç’pyetje?”, të lutem mos pyet,
Ikim, e kështu vizita jonë të kryhet.

Gratë venë e vijnë në sallon
Flasin për Michelangelon

Mjegulla verdheme që kurrizin pas xhamave kruan,                                                             15
Tymi verdhem që noçkën mbi xhama dritaresh fërkon
Gjuhën lëpiu mbrëmjes cep më cep,
Mbi pellgje me ujë qark kanalesh i luhati çapet,
La blozën mbi shpinë t’i binte nga oxhakët,
Shkau ndanë terracës, përpjetë leht’ u hodh,                                                                        20
Dhe si pa se ish një natë e butë Tetori,
Si një shall iu mbështoll shtëpisë, me gjumë ia mori.

Dhe vërtet kohë do ngelet
Për tymin verdhem që përgjatë rrugës shket,
Kurrizin duke kruajtur penxhereve;                                                                                        25
Do ngelet kohë, kohë do ngelet
Që në fytyrë shprehjen ta ujdisësh fytyrat që takon për t’i takuar,
Kohë për të vrarë edhe krijuar,
Dhe kohë për gjithë mundet, punët angari
Kohë që pyetjen ta stisin, e për përgjigje ta servirin në çini;                                                 30
Kohë për ty e kohë për mua,
Dhe kohë akoma për njëqind mëdyshje,
Dhe për njëqind ide e rishikime,
Para se çajit me kek e arra t’i vijë radha.

Gratë venë e vijnë në sallon                                                                                                   35
Flasin për Michelangelon

Dhe vërtet do ngelet kohë plot
Që veten, “A guxoj?” ta pyes, e prapë “A guxoj?”
Kohë që të kthehem mbrapsht, e shkallëve t’u zbres.
Me pllangën time tullace të kokës, mu në mes—                                                                  40
(Dhe do thonë: sa shumë flokët i qenkan rralluar?!”)
Xhaketa ime elegante, dhe jaka shtrënguar pas qafe deri lart,
Kravata sqimtare e përkorë, që një karficë e thjeshtë e kthen në art
(Dhe do thonë: Krahë e këmbë sa i qenkan holluar!)
A guxoj dot                                                                                                                            45
Universin ta bezdis?
Në një minutë kohë ka plot
Për vendime e rishikime, që minuta prapë përmbys.

Se i kam njohur të gjitha ato ndërkaq, të gjitha njohur kam:
Kam njohur mbrëmjet, mëngjese, pasdite,                                                                            50
Me lugë kafeje e kam matur jetën time teksa ikte;
I njoh zërat që shuhen me fikje që vdes
edhe më dobët se muzika që prej dhomës matanë arrin
Atëherë, si të bëj të marr guxim?

Dhe i kam njohur sytë ndërkaq, të gjithë njohur kam—                                                        55
Sytë që me platituda të gjykojnë,
Dhe kur nën atë gjykim, si insekti nën gjilpërë, gjymtyrët-hapur,
Kur ngulur në mur më kanë duk’u përpëlitur,
Atëherë nga t’ia filloj
Që t’i rrëfej gjithë rrëmbythjet prej ditëve e sjelljeve të mia?                                                60
Dhe, si të bëj që të guxoj?

Dhe i kam njohur krahët ndërkaq, të gjithë njohur kam—
Krahë plot byzylykë, të bardhë e të zbuluar
(Veç, nën dritën e zbehtë, me push të gështenjtë praruar!)
Mos po më bën parfum’ i një fustani që më ngas                                                                 65
Fillin e mendimit ta humbas?
Krahë që mbi tryezë shtrihen, a një shalli i mbështillen.
Dhe a duhet pra që të guxoj?
Dhe pastaj nga t’ia filloj?
A të them se muzgut kam kaluar nëpër rrugë të ngushta                                                     70
Dhe tymin e pashë që përpjetë prej çibukësh ngjitej
Burrash të vetmuar me kanotiere, shpërvarur mbi penxhere?

Të kisha qenë më mirë gaforre kthetra-ashpër
Që n’funde detrash shurdh, çapitet si e marrë

Dhe pasdrekja, mbrëmja fle kaq paqshëm!                                                                           75
Lëmuar prej gishtash të gjatë,
Në gjumë… e lodhur … apo vetëm bën sikur,
këtu pranë ne të dyve, në dysheme shtriqur.
Vallë ia vlen, që pas çajit, ëmbëlsirave me arra
Të gjej forcë momentin në krizë ta fus, e të sajoj andralla?                                                   80
Por sido që kam qarë e agjëruar, jam lutur e kam qarë,
Sido që kokën time (tek-tuk pa flokë sot) sjellë në tabaka kam parë,
Nuk jam profet – dhe kjo rëndësi s’ka fare;
Kam parë dritën e zenithit tim të regëtijë në fikje
Kam parë edhe Lakeun Vdekje pallton të ma mbajë me një skërmitje,                                 85
Dhe, shkurt, pata frikë.

Dhe vallë e gjitha kjo a do ia vlente,
Pas filxhanëve, reçelrave dhe çajit,
Mes porcelaneve, mes pëshpësheve për ty edhe për mua,
A do ia vlente thua,                                                                                                                90
Që, duke buzëqeshur, muhabetin ta ndërprisja,
Që universin ta tkurrja në një top sa grushti
E drejt një pyetje të thellë ta vërvisja,
Të thoja: “Jam Llazari, ardhur prej të vdekurve,
Kthyer që ju të gjithëve t’ju them, do t’ju tregoj të gjithëve”—                                              95
Sikur njëra, jastëçkën duke ndrequr pas koke me pak mund,
Të thoshte: “S’është aspak kjo ideja ime;
S’është kjo ç’doja të thoja kurrkund.”

Dhe tekefundit, e gjitha kjo a do ia vlente,
A do ia vlente vallë?                                                                                                                100
Pas perëndimeve dhe sokakëve dhe rrugëve që spërkatur ishin,
Pas romaneve, filxhanëve me çaj, pas fustaneve që dyshemesë fërkojnë bishtin —
Dhe kësaj, dhe të tjerave pa fund?—
Tamam atë që dua ta them, nuk mund!
Por edhe sikur një projektor magjik, nervat e mia qartë t’i fjalëzonte mbi ekran:                    105
A do ia vlente vallë ndopak
Sikur njëra, teksa ndreq jastëçkën apo pa teklif shallin flak,
të thoshte me kokën nga dritarja:
“S’doja të thoja këtë aspak,                                                                                                        110
s’është aspak kjo ç’doja të thoja.”

Jo! Unë s’jam Princi Hamlet, as qe shkruar të isha;
Jam thjesht një lord shoqërues, një që s’është keq
Të përforcojë çfarë ndodh, të nisë një skenë a dy,
Të këshillojë princin; sigurisht, instrumental të jetë,
I sjellshëm, i lumtur të shërbejë pa të metë,                                                                              115
Finok, plot kujdes, në detaj i përpiktë;
Me gjuhë sipërore, veçse konfuz një çikë;
Thuajse qesharak në fakt ca herë —
Ca herë, thuajse, një Lolo i mjerë.

Po plakem unë… po plakem…                                                                                                  120
Pantallonat do përvesh, se dhe po mpakem

A ta ndaj vijën e flokëve si i ri? Një pjeshkë a guxoj ta ha?
Do shkoj në plazh të bëj shëtitje, me pantallona të bardha.
I kam dëgjuar sirenat të këndojnë, me njëra-tjetrën si nget radha.

Nuk mendoj se do më këndojnë mua.                                                                                    125

I kam parë të notojnë kah deti përmbi valë
Duk’ua krehur flokët e bardha valëve si i hedhin pas
Kur  era e fryn ujin bardhë e zi.

Jemi prehur në odat e detit                                                                                                      130
Pranë vajzash-deti me kurora leshterikësh, gështenjë e rubin
Gjersa zëra njerëzish na zgjojnë, dhe ne fundosim.

[divider style=”single” margin_top=”30px” margin_bottom=”30px”]