nga Ilir Yzeiri

Më datë 11 tetor 2018 u nda nga jeta poeti Fatos Arapi. Ai erdhi në letërsinë shqiptare në fillim të viteve ’60 dhe së bashku më Ismail Kadarenë dhe Dritëro Agollin lanë gjurmë të thella në zhvillimin sidomos të poezisë dhe të poemës në këtë periudhë. Shkrimi i mëposhtëm është marrë nga libri “Kadare, Agolli, Arapi –figuracioni në poezinë e viteve ‘60”. Fatos Arapi shkroi edhe prozë e gjini të tjera, por në letërsinë shqiptare ai do mbahet mend dhe do të kujtohet si poet i metaforës dhe kontrastit.

1.4 Ardhja e Kadaresë, Agollit dhe Arapit

Në kapërcyell të viteve ’50, në letërsinë shqiptare vijnë tre poetë – I. Kadare, D. Agolli dhe F. Arapi, krijimtaria poetike e të cilave i dha letërsisë shqiptare një shtytje të ndjeshme, duke bërë që, jo vetëm poezia të kalonte në ballë të procesit letrar, por, në përgjithësi, gjithë letërsia shqiptare e realizmit socialist, siç quhej në atë kohë, të kalonte në një fazë zhvillimi më të lartë.

Kadareja erdhi në poezinë shqiptare në mesin e viteve ’50. Pas vëllimeve “Frymëzime djaloshare” (1954) dhe “Ëndërrimet…” (1957), ai botoi vëllimin “Shekulli im”, i cili u bë objekt diskutimesh në mendimin kritik të kohës, sidomos poemat “Ëndërr industriale”, “Shekulli im” e të tjera, ndonjë prej të cilave ai e kishte botuar me parë në periodikun letrar. Më pas, ai botoi vëllimet “Përse mendohen këto male” (1964), “Motive me diell” (1965) e më pas akoma vëllimin “Koha” (1976).

Agolli, ashtu si Kadareja, erdhi në poezinë tonë në fund të viteve ’50. Ai, së bashku me Kadarenë dhe Arapin,  i përket brezit të dytë të shkrimtarëve të realizmit socialist, që u afirmua “kur vetë letërsia jonë e re hidhte hapat e parë, po kishte njohur edhe disa suksese të dukshme në krijimtarinë e Sh. Musarajt e të A. Çaçit, të Dh. Shuteriqit e K. Jakovës, të Ll. Siliqit e A. Varfit me shokë“.[1]

Vëllimin e parë “Në rrugë dolla“, ai e botoi më 1958. Pastaj vijoi të botojë vëllimet “Hapat e mia në asfalt“, “Shtigje malesh e trotuare“, “Mesditë“, “Nënë Shqipëri“, “Fjala gdhend gurin“, etj. Arapi vëllimin e parë me poezi “Shtigje poetike“ e botoi në vitin 1962, më 1966 botoi vëllimin “Poema dhe vjersha“, më 1968 “Ritme të kekurta“.

Ardhja e këtyre poetëve u shoqërua me debat dhe skepticizëm. Ishte hera e parë që në shtypin letrar niste diskutimi për probleme të artit e të poezisë, për probleme të formës dhe në horizont po përvijohej një ndarje mes atyre që u shpallën novatorë dhe atyre që u quajtën tradicionalistë.

Siç do ta shohim më poshtë, në faqet e gazetës “Drita” u rrahën mendime, ndonjëherë edhe u polemizua ashpër, por brenda kuadrit të metodës së realizmit socialist. Në debatin për problemet e poezisë morën pjesë të gjithë: poetë, kritikë e studiues. Pra, trekëndëshi i qarkullimit letrar u vu i tëri në lëvizje dhe censura partiake, pas pesëmbëdhjetë vjetësh, po shfaqte shenjat e një detante. Fryma e ashpër e debateve të Kuvendeve të Lidhjes në vitet ’45-’50 kishte mbetur pas. Censura u tregua e zgjuar dhe e aftë. Ajo e përvetësoi këtë debat dhe e paraqiti si një normë të zakonshme të zhvillimit dialektik të artit e të letërsisë.

 

Poezia e viteve ’60 dhe kritika letrare  

Ajo që bëri përshtypje në fillim, ishte përdorimi i një leksiku të ri që në poezinë e mëparshme nuk ishte njohur. “Përmbajtja e re, – shkruante një poet, – sjell edhe një leksik të ri, që ndoshta për disa mund të tingëllojë jo poetik“.[2] Një dukuri tjetër që tërhoqi vëmendjen e opinionit letrar, ishte vargu i lirë. “Unë mendoj, – shkruante I. Kadare, – se te ne nuk është bërë asnjë shpikje forme. Te ne, përmbajtja e re ka sjellë gjetjen e disa mënyrave të reja shprehjeje, disa herë me sukses, disa herë pa sukses… Në qoftë se arti është i vërtetë, ai do të ketë brenda patjetër të renë, novatoren. Novatorja mund të jetë brenda strofave të rregullta, ashtu si mund të jetë konservatorja në mes të vargjeve të lira. Kryesore mbetet gjithmonë përmbajtja”.[3] Diskutimet që nisën në fillim për leksikun, vargun e lirë apo figuracionin, u përqëndruan më pas në shpjegimin e problemit, për të gjetur një bazë të shëndoshë teorike, në mënyrë që argumentet të ishin sa më bindëse. Nga artikujt që morën përsipër të shtjellonin, për nevojat e zhvillimit të poezisë në këtë kohë, problemin e raportit të traditës me novatorizmin, shquhet, veçanërisht ai i D. Siliqit “Në kërkim të së resë”, botuar në tri numra radhazi të gazetës “Drita”. Në këtë artikull të gjatë zbërthehen në mënyrë dialektike dhe nga pozitat e kritikës socrealiste proceset e reja që po ndodhnin në poezi. Bie në sy këndvështrimi ideo-estetik marksist, qartësia në shtjellimin e problemit dhe argumentimi materialist. Karakterin e ndryshëm të poezisë së viteve të para të Çlirimit dhe të asaj të viteve ’60, ai e sheh të lidhur ngushtë me ndryshimet socialekonomike. Për poezinë e viteve ’50, ai shkruan: “Poezia jonë regjistronte dhe përgjithësonte në fillim impulset shpirtërore të njerëzve të lirë, të çliruar, që ndienin, në ato momente të stuhisë, siç thotë Gorki te “Kënga e Skifterit”, “gazin e fitores”.[4] Me këtë e lidh ai mbizotërimin e patetikës, të tonit të ngritur, patosit heroik e retorikës që karakterizonin poezinë e viteve ’50. Ndërsa baza objektive e ndryshimeve që ndodhën në poezinë e viteve ’60, sipas tij, qëndron në: “Për njeriun tonë të sotëm (është fjala për vitet ’60 – shënimi im – I.Y.), të zhvilluar s’mjafton më regjistrimi dhe përgjithësimi i impulseve të përgjithshme shpirtërore, lidhur me kontrastin e së resë me të vjetrën. Ai  kërkon një soditje më të hollë të këndeve të fshehta e të padepërtueshme të individit me diapazon dhe me interesa shumë më të gjera, me rreze shumë më të fuqishme. Ja, kjo është pikërisht baza objektive e kërkimit të së resë në poezinë tonë”.[5]

Në këtë shkrim nuk mungojnë edhe konsideratat për probleme të veçanta si stili e vargu i lirë. Në të gjitha spikat interpretimi materialist-dialektik që e sheh artin si produkt të realitetit, i cili ka përmbajtjen dhe formën e vet, që lidhen mes tyre në një mënyrë të ndërlikuar, se s’mund të ketë kërkime në formë pa kërkuar për të shprehur më parë një brendi të re. Po ashtu, çdo lloj ka vendin e vet në zhvillimin e letërsisë. Evoluimet e brendshme të tyre bëjnë që njëherë të dalë në pah njëri e njëherë tjetri dhe asnjëherë s’duhen bërë përcaktime strikte, se ndryshe bie në formalizëm, vinte në dukje kritika e kohës.

Është rasti të përmendim se Drago Siliqi ishte një intelektual marksist modern dhe me mendje të hapur. Ai ka meritën e madhe se, për aq kohë sa drejtoi entin botues shtetëror të letërsisë, u tregua vizionar dhe nxiti e përkrahu shkrimtarë të talentuar, mes tyre edhe Ismail Kadarenë.

Tërheq vëmendjen në këtë periudhë edhe mendimi i shprehur nga disa poetë e kritikë, të cilët i shihnin me skepticizëm prirjet e reja dhe zhvillimet që po ndodhnin në poezi. “Duke zhdukur ritmin poetik ne zhdukim një pjesë përbërëse të formës nacionale, të traditave të poezisë sonë, në të cilat ne duhet të mbështetemi… Shpesh në këtë lloj poezie (është fjala për poezinë e Kadaresë – shënimi im – I.Y.) gjen mjegullime, paqartësira, përsëritje dhe figura ekstravagante. Madje, vetë të shkruarit përçart duket sikur është në thelb të kësaj poezie. Tema e saj kryesore është tema ndërkombëtare, shekulli XX, kozmosi e të tjera, duke u larguar kështu nga jeta dhe populli në mënyrë direkte,“ – shkruan njëri prej tyre.[6]

Në pamje të parë duket sikur janë vënë përballë dy mënyra të konceptuari poetik ose poezia e viteve ’50 dhe ajo e viteve ’60. Mendimi më i përparuar kritik arriti që brenda poezisë të hetojë thelbësoren. Këto ndryshime pasqyruan atmosferën e re, situatën e veçantë socialpolitike që po përjetonte vendi ynë në kushtet e bashkëjetesës në gjirin e familjes socialiste europiane dhe të disa sukseseve që kishin filluar të ndiheshin në fushën ekonomike, në atë të industrializimit socialist, të përhapjesë së arsimit dhe të reformave të thella sociale, në revolucionin feminist, etj. Në anën tjetër, këto ndryshime u shkaktuan edhe si rrjedhojë e evoluimit të brendshëm të vetë gjinisë. Pati nga ata që e ndien këtë prirje, ashtu sikundër pati të tjerë që nuk e kuptuan këtë, për shkak të formimit të tyre kulturor me konceptet e poetikës klasike. Në një artikull tjetër të M. Gurakuqit me titull “Traditë dhe novatorizëm”, midis të tjerash, thuhet: “Në këto vitet e fundit, kryesisht disa poetë të rinj kanë filluar të shkruajnë në një mënyrë tjetër (nënvizimi im – I.Y.) nga ç’shkruhej më parë. Hapin e parë e bëri I. Kadareja e mandej edhe të tjerë si F. Arapi, D. Agolli… Për mua kjo është, në një pjesë të mirë të saj (është fjala për poezinë e Kadaresë – I.Y.), një poezi e diskutueshme, për disa arsye, siç është ajo e reduktimit të figurës në një mjet më vete e, në disa raste, e shmangies së saj nga tradita e qartësisë së poezisë sonë, pa e parë këtë çështje lidhur me vargun e lirë… Dëshira për figura origjinale arrin deri aty sa shkohet në kundërshtim me vetë normat e gjuhës në kuptimin logjik të saj”.[7] Me këtë mendim polemizon D. Agolli në artikullin “Traditë, natyrisht, por jo shtampë”. Duke patur një kuptim më të qartë për raportin e traditës me novatorizmin si dhe duke qenë vetë një ndër pionierët e kësaj poezie, ai jep në mënyrë më të argumentuar kundërshtitë teorike dhe nuk pajtohet me mjaft nga konsideratat që ishin dhënë në artikullin që përmendëm më lart. Duke patur parasysh poezinë e viteve ’50, ai shkruan: “Heronjtë e mjaft poezive të botuara janë njerëz në përgjithësi, janë abstraktë, të pakapshëm. Dhe megjithëse vishen me epitete të shumta si “trim me pallë”, “stërgjyshor”, “luan”, “shekullor”, “fajkua”… nuk mund t’i shpëtojnë ftohtësisë, realitetit… Disa nga këta poetë, të mësuar se për poezinë duhet të ketë tema të zgjedhura, tema ku të spikasë stili i lartë poetik, qëndrojnë larg mendimit dhe mbeten në fazën tranzitore të kalimit nga poezia romantike në atë realiste”.[8] Më poshtë, ai nënvizon idenë se fjalori i ri poetik, konceptimi i ri figurativ erdhi si rezultat i brendisë së re, në një kohë që përdorimi i “stilit të lartë”, siç e quan artikullshkruesi mënyrën tashmë të vjetëruar të përfytyrimit poetik, ndihej i kapërcyer. “Ne, – shkruan ai, – duhet ta zhveshim poezinë nga fjalët e tepërta që duken sikur janë poetike, si “trim i rrallë”, “shtatvigan”, “shqipe e lehtë” e dhjetëra të tjera si këto. Pas kësish shprehjesh janë dashuruar mjaft nga poetët tanë. Poezia nuk do epitete të ëmbla, por figura të fuqishme mendimi të guximshëm, detaj artistik.”[9]

Në vitin 1961 botohen dy vëllime me poezi “Shekulli im” dhe “Hapat e mia në asfalt”, që tërhoqën vëmendjen e opinionit letrar. Në fakt, disa nga krijimet e këtyre vëllimeve, autorët i kishin botuar më parë në periodikun letrar të kohës dhe këtu kishte nisur debati për të cilin folëm më lart. Ndërsa këto dy vëllime dhe “Shtigje poetike” i F. Arapit, që u botua një vit më vonë, nuk linin, tashmë, shteg për diskutime. Për vëllimin e D. Agollit “Hapat e mia në asfalt”, kritika e kohës vërente se “ky libër ka një unitet më të madh të ideve dhe të stilit.“ [10] Ndërsa për vëllimin “Shekulli im” kritika e kohës vinte në dukje stilin e veçantë dhe figuracionin  krejtësisht novator që sillte ai. Duke dashur të gjejë bazën objektive të pasurimit e të përtëritjes së mjeteve shprehëse që sillte ky vëllim, kritika e kohës shkruante: “karakteristikë për të është pikënisja filozofike, maniera deridiku akademike e rreshtimit të nocioneve, mendimeve e figurave, maniera sintetike e shprehjes së gjithçkaje… Unë, – vazhdon artikullshkruesi, – kisha për të shënuar një shfaqje tjetër, që më duket e dëmshme në vargjet e Kadaresë e që ka lidhje me përpjekjet e tij për të qenë enciklopedist e me një tendencë deridiku ekspresioniste, si në përdorimin e fjalorit, ashtu edhe në ndërtimin e vargut”. [11] Ndoshta artikullshkruesi ka pasur parasysh edhe poezine “Vjeshtë në Tiranë“ dhe këto dy vargje:

Qielli pa formë
si tru idioti…

të cilat u bënë të famshme dhe hynë në fjalorin e përditshëm sidomos të të rinjve në atë kohë.

Procesi letrar kishte sjellë para mendimit teorik mjaft dukuri. Një ndër to ishte edhe nevoja për studime në fushë të mjeshtërisë artistike, sepse problemet që kishin dalë së fundi, sidomos në poezi, po i bënin presion mendimit kritik dhe po kërkonin prej tij zgjidhje e interpretime të reja.

Poetika e natës, ullinjve dhe Luftës

Në pasurimin e figuracionit të poezisë së viteve ’60, një kontribut të ndjeshëm dha edhe F. Arapi. Siç ka vënë në dukje edhe kritika, poetika e Arapit të bën përshtypje me aftësinë që ka poeti “për të dhënë me pak vargje figura të bukura të realitetit”, duke shfrytëzuar me këtë rast “konceptimin e figurshëm të objektit, pa qenë nevoja për të krijuar në ndihmë të tij krahasime e metafora, që do ta rëndonin përfytyrimin dhe vetëm do ta largonin vëmendjen nga konkretësia emocionale e reflektimit”.[12] Nga pikëpamja e rrëfimit, në krijimtarinë poetike të Arapit tërheq vëmendjen zhvendosja e ligjërimit në regjistrin më të lartë, po të shpreheshim me një term nga muzika. Kjo do të thotë që, në qoftë se poeti do të flasë për detin, bie fjala, ai gjithmonë është i egërsuar, plot zhurmë:

               Kur ja, me poterë,

si një gjëmim i madhërishëm përplaseshin

te këmbët e mia. Nga flegrat gjigande

miliarda grimca të kristalta shfrynin

                      për të fundit herë.[13]

Në qoftë se te Agolli thyerjen e vargut e ka kushtëzuar depërtimi në poetikën e krijimtarisë së tij i debatit dhe i tonit polemik, i leksikut nga sfera e jetës ideologjike dhe politike, te Arapi toni zotërues është ai polemik dhe, ndryshe nga Agolli, te ky i fundit nuk ndodh që të jenë të ndara toni polemik, fryma debatuese, nga rrëfimi i shtruar ashtu siç e ndeshim te Agolli. Te Agolli poemat “Devoll,Devoll”, “Baballarët”, “Komunistët”, “Rebelimi i parë” dallohen për mbizotërimin e tonit polemik dhe imazhet e figuracioni janë të ndërtuara me elemente nga sfera e marrëdhënieve ideopolitike e, për rrjedhojë, edhe vargu që përdoret këtu, është i thyer. Por poemat “Toka ime, kënga ime”; “Poema e udhës” dhe një pjesë e mirë e poezive të tij janë të shkruara tërësisht me varg jo të thyer, sepse toni i përgjithshëm i tyre është jo ai i krijimeve të mësipërme, por mbizotëron rrëfimi i qetë, i shtruar, është toni i bisedës së zakonshme. Te Arapi, toni i qetë, i shtruar, rrëfimi sipas modelit të bisedës së zakonshme nuk ndeshet pothuajse në asnjë krijim të tij, për rrjedhojë, në krijimtarinë e tij poetike, vargu më i preferuar është vargu i thyer.[14] Dhe struktura e imazheve të poezisë së tij formohet jo nga zbërthimi ideotematik dhe jo aq nga analogjia asociative, siç ndodhte te Kadareja, as nga leksiku i jetës ideopolitike apo nga strukturat e ligjërimit popullor sipas modelit të bisedës, siç ndodh te Agolli, imazhet dhe figuracioni në poezinë e tij ndërtohen më së shumti me anë të këmbimit të planeve dhe tablove impresive, me fjalë të tjera, ai ndërthur dhe alternon, këmben dhe përplas përfytyrime, meditime e tablo sipas diagramës së lëvizjes emocionale që i shkakton objekti poetik kur ky i fundit përplaset në muzën e poetit.

Në ndërtimin e imazheve dhe figuracionit të poezisë së Arapit, një rol jo të vogël luajnë edhe parapëlqimet vetjake të autorit, interesat që kanë zgjuar tek ai motivet nga vendlindja dhe historia e saj, gjurmët që kanë lënë ato dukuri me të cilat ai ka qenë në kontakt më të madh. Tërheqin vëmendjen sidomos imazhet që ndërtohen me tablo nga Lufta Nacionalçlirimtare, peizazhi me det e ullinj, nata dhe portokalli. Në të njëjtën masë ka ndikuar edhe afiniteti i tij me temën e klasës punëtore: nga sfera e marrëdhënieve që krijohen në lëmin e punës së saj, shpesh poeti merr lëndën dhe materialin për ta derdhur më pas në strukturat e imazheve dhe të figuracionit. Ndryshe nga poetika e Kadaresë dhe e Agollit, ajo e Arapit dallohet edhe për mbizotërimin në një masë të konsiderueshme të teknikës eliptike. Te Agolli, si rezultat i parapëlqimeve për modelet e rrëfimit sipas stilit të bisedës, haset dendur teknika e polisindetizmit, e mbizotërimit të lidhëzave e përsëritjeve lidhëzore. Te Arapi një gjë e tillë ndodh tepër rrallë.

Vështrimi i strukturës së imazheve, analiza e evoluimit të përfytyrimit, depërtimi në imagjinatën e poetëve, zbulon vetëm një anë të pasurisë figurative të poezisë së viteve ’60. Një anë tjetër, e lidhur ngushtë me të parën, është edhe realizimi konkret i tyre, hetimi i ndërthurjeve të fjalëve, zbulimi i zhvendosjeve të ndryshme kuptimore, analiza e figuracionit që përftojnë ato. Kështu do të ishim më pranë truallit që na intereson dhe do të mund të jepnim konsiderata më të qëndrueshme për ato dukuri që formojnë tipare në zhvillimin poetik të një periudhe të caktuar.

Nga gjithë ç’pamë deri këtu, del se imazhet e poezisë së viteve ’60 dhe të poezisë në përgjithësi janë qeliza brenda së cilës mund të vështrohet bashkëpunimi dhe ndërvarësia e faktorëve jashtëletrarë me ata brendaletrarë për të arritur në gjetjen e treguesve formalë që mishërojnë një brendi të caktuar ideoemocionale.

“Alarme të përgjakura” ose mozaiku emocional i një poeti

F.Arapi është një tjetër poet i këtyre viteve që, me krijimtarinë e tij, u bë një vatër e fuqishme në traditën e poezisë së viteve ’60. Një nga krijimet më të spikatura të të tij ku talenti dhe tiparet vetjake të stilit së tij u shfaqën me një forcë është poema “Alarme të përgjakura”.

Në mendimin historiografik letrar zyrtar është theksuar se “madhështia e epokës së Luftës, kur vegjëlia u bë protagonistja e vetëdijshme e historisë, patriotizmi dhe heroizmi masiv popullor, si shfaqje karakteristike të kohës, janë aspektet themelore që ka ndriçuar F.Arapi në poemën e vet “Alarme të përgjakura”.15 Në artikuj të ndryshëm kritikë janë vënë në dukje vlerat e mëdha të poemës, është theksuar mesazhi i fuqishëm i saj. Në ndonjë rast, është theksuar se konceptimi i motiveve të poemës nuk është arritur plotësisht, sepse poeti nuk ka gjetur atë kënd vështrimi, që do t’i jepte mundësinë e pasqyrimit kohor e të shumanshëm (në aspektet e ndryshme) të Luftës dhe të unifikonte e të ndërthurte organikisht motivet e ndryshme, disa prej të cilave janë gjëra të bukura në vetvete.16 Ky mendim nuk na duket shumë bindës, sepse poeti, për mendimin tim, nuk ka patur për qëllim të përshkruajë historinë e poetizuar të popullit tonë me kulm në Luftën Nacionalçlirimtare, që të ruante kësisoj “pasqyrimin kohor e të shumanshëm’ të Luftës. Qëllimi i poetit, siç do ta shohim më poshtë, ka qenë diku tjetër.

Poema është vërtet një krijim i frymëzuar për Luftën, por kësaj dukurie, poeti i është sjellë në një mënyrë të tillë që e përjashton parimin e kundrimit kronologjik të fakteve. Mendimi artistik i poemës nuk është mbështetur as në rrëfimin e lirë, as në analogjinë asociative. Lufta është konceptuar si një tërësi mbresash e përjetimesh të organizuara sipas parimit që për popullin tonë kjo dukuri ishte njëherësh tragjike dhe mundësi për të shfaqur heroizmin, vitalitetin. Kjo brendi ideore është mishëruar në një formë që kërkonte të mbështeteshe në një parim tjetër të organizimit stilistik. Mendimi ynë është se parimi që ka zgjedhur poeti është ai i mozaikut emocional. Do të donim me këtë rast të hapnim një parantezë. Kur folëm më lart për karakteristikat e figuracionit të poezisë së Agollit dhe Kadaresë, theksuam se për Kadarenë është veçori zotërimi i mendimit asociativ, dmth, dukuria që merret për t’u bërë objekt poetik duhet të zotërojë vetinë që të zbërthehet në formën e një ekuacioni për të dëshmuar si domethënien ideofilozofike, ashtu edhe lidhjen me procesin historik. Për Agollin mendimi artistik, në analizën që u bën fakteve dhe dukurive poetike, niset nga mundësia që kanë ato për t’u transplantuar sipas logjikës që lidh e bashkon dukuritë më të bukura të natyrës, duke iu nënshtruar, gjithashtu, edhe kuptimit dhe filozofisë që ka përpunuar njeriu nga praktika e gjatë e jetës në një mjedis ku toka dhe elementet e saj kanë qenë përcaktuese për fatin e tij. Ndërsa Arapi mendimin artistik e mbështet më shumë te zbërthimi dhe deshifrimi i komplekseve emocionale i mbresave e përjetimeve që kanë lënë te ai dukuritë me ngarkesë stilistike kontrastuese. Për këtë mjafton të shohim titujt e tri poemave që po analizojmë. Në poemën e Kadaresë “Përse mendohen këto male”, qysh në titull shfaqet predispozicioni i tij për ta parë dukurinë në rrafshin intelektual; përfytyrimi i maleve që mendohen ka të bëjë me shtresën filozofike dhe me inkursionin e poetit për të kërkuar e gjetur thelbin e kësaj dukurie. Ndaj dhe asociacionet merren nga shfrytëzimi i lidhjeve që kanë dukuritë e kësaj sfere. Te Agolli, qysh në titullin e poemës “Devoll, Devoll”, merret vesh se gjithë ç’do të thotë poeti më pas do të organizohet sipas kriterit që i vë në peshë mendimet e emocionet e poetit me botën që mishëron nyja ideotematike e titullit. Për rrjedhojë, figuracioni ndërtohet me elemente të asaj sfere. Ndërsa te Arapi titulli dhe shtjellimi i mëpastajmë i poemës flasin për një fenomen tjetër. “Alarme të përgjakura” është emërtimi i gjendjes emocionale që i shkakton poetit përjetimi i atmosferës së Luftës, është, në qoftë se do të shpreheshim me një term të një fushe tjetër, diçitura e tablosë së Luftës. Dhe, në fakt, në teknikën poetike të Arapit ka diçka nga piktura, sepse, pothuajse në çdo rast, ai e përjashton dukurinë konkrete, atë që mund të kapet me anë të shqisave të të parit dhe në vend të saj jep përshtypjen dhe mbresën që ka lënë ajo te poeti. Nga kjo pikëpamje, për dukurinë krijohet një imazh tjetër, që rindërtohet jo sipas përmasave reale të kohës dhe hapësirës, por sipas përmasave që ka lënë intensiteti i mbresës në shpirtin e poetit.

Lidhur me mendimin që shprehëm në fillim duhet të themi se, në këtë rast, poeti ka dashur të rindërtojë atmosferën poetike të epopesë së lavdishme të Luftës, duke deshifruar diagramën komplekse të mbresave që kanë lënë në shpirtin e tij dukuritë dhe ngjarjet më kulmore të saj. Kjo mënyrë kërkon që, në vend të parimit kronologjik të analizës së fakteve dhe dukurive, të mbështetesh në rendin e përcaktuar nga intensiteti dhe vlerësimi emocional, nga zgjedhja e dukurive sipas rendit të fortësisë emocionale që kanë faktet e dukuritë e kësaj epoke.

Për të qëndruar përsëri në këtë dukuri është e udhës që të vërejmë edhe një moment tjetër, i cili hedh dritë akoma më shumë për karakterin e figuracionit të poetëve që po marrim në shqyrtim. Është fjala për fillimin e të trijave poemave. Le t’i citojmë:

Përse mendohen këto male të lartë

Ndërsa dielli perëndon tutje në xhade?

Një malësor ecën buzë mbrëmjes

Pushka e gjatë

Me qindra kilometra

hije lëshon mbi dhe

                 (Përse mendohen këto male)

 

Po, Devoll,

i tillë qenkam unë,

Paskam marrë baltën tënde arave,

Në një trastë leshi

ndënë gunë,

Për t’ia sjellë

Lidhjes së Shkrimtarëve,

 

(Devoll, Devoll)

Atdheu im,

që ngriheshe me natë

e shpejt e shpejt, më këmbë,

rrufitje një kafe, sa për të zënë lukthin,

e shkoje në punishte

ku dita nxinte, po aq e errët,

sa edhe nata jote…

 (Alarme të përgjakura)

Në rastin e parë është një imazh që duket se është shkaktuar nga një perceptim real pamor e, që andej është kaluar në arsyetimin e tij, në argumentimin e tij në një regjistër tjetër, me qëllim për të gjetur kuptimin dhe thelbin e dukurisë.

Në rastin e dytë duket se mesazhi i poetit do të transmetohet në një rrugë të tërthortë, duke përshkruar e duke shtjelluar një fabul tjetër. Imazhi këtu është i ndërtuar jo mbi një përfytyrim apo perceptim pamor: është njolla e një përfytyrimi të dikurshëm që deshifrohet tani nga një pikë tjetër shikimi. Perceptimi, për nga karakteri, është i njëjtë edhe në rastin e tretë, veçse këtu, në poemën “Alarme të përgjakura“, në ndryshim nga poema “Devoll, Devoll“, rrëfimi është i ndryshëm. Në qoftë se te poema e Agollit, imazhi i dialogut të imagjinuar të heroit lirik me trevën e tij është mishëruar gjuhësisht me anë të dialogut e të monologut të brendshëm si forma këto të ligjëratës së drejtë, që mundësojnë praninë e objektit për të cilin bëhet fjalë dhe të subjektit që e organizon këtë lidhje, në rastin e poemës “Alarme të përgjakura“, imazhi i gjendjes së mjeruar të popullit dhe atdheut tonë në ditët para pushtimit fashist, është mishëruar më fort në formën e një monologu të brendshëm, por që nuk është rikujtim i ndonjë realiteti të mëparshëm gjuhësor. Me një fjalë, në qoftë se te poema e Agollit, monologu i brendshëm është nga pikëpamja gjuhësore aktualizimi i një realiteti të mëparshëm gjuhësor, i një pyetjeje së cilës poeti i përgjigjet, në poemën tjetër forma e monologut të brendshëm është përdorur për të aktualizuar një realitet të veçantë gjuhësor, siç është të folurit e brendshëm, në përmbajtjen e të cilit nuk janë dukuritë konkrete, por forma emocionale e tyre, nuk është dukuria e menduar, por dukuria është dhënë ashtu siç e ndien poeti.

Emërtimi i dukurive dhe fakteve poetike jo sipas emërtimit të tyre real, por duke e shmangur atë, gjetja e një ekuivalenti tjetër që shmang edhe të emërtuarit sipas idesë që të krijon objekti poetik, e çoi Arapin në një teknikë tjetër: në emërtimin e tyre sipas vlerës emocionale, sipas tiparit të ngjyrës emocionale që kanë ato. Kjo është dhe një nga karakteristikat kryesore të mendimit poetik të tij.

Përdorimi i përftesave të sferës emocionale, si: pasthirrma apo apostrofa lidhen pikërisht me këtë veçori. Në poemën që po analizojmë përdoren disa të tilla: Hej, vend! /Plot diell e padritë!”, “Atdheu im/ Që nëpër…“etj.

Pjesa e parë e poemës është e gjitha imazhi i gjendjes së rëndë të popullit tonë në ditët para pushtimit fashist. Duke marrë shkas nga ky fragment e duke patur parasysh gjithë poemën si dhe krijimtarinë e Arapit në tërësi, përsa u takon elementeve të figuracionit, është rasti të vijmë në një tipar tjetër të tij.

Në një nga kapitujt e mësipërm, kur kemi bërë fjalë për imazhet e poezisë së viteve ’60, kemi theksuar se në strukturimin e përfytyrimit poetik, një rol të rëndësishëm luan edhe mjedisi ku është rritur e formuar poeti. Në qoftë se te Arapi nuk i ndeshim elementet e këtij mjedisi me po atë organizim e strukturë që i ndeshim te Agolli, kjo nuk do të thotë si elementet e tij janë të rastësishëm e pa ndonjë vlerë të veçantë stilistike. Përkundrazi, edhe në këtë pikë shfrytëzimi i arsenalit të mjeteve të kësaj sfere bëhet sipas mënyrës dhe stilit të autorit. Edhe këtu, ashtu siç ndodh përgjithësisht te Arapi, nuk ka përshkrim të dukurive konkrete, nuk ndodh ashtu siç ndodhte te Agolli, në poezinë e të cilit elementet e trevës së tij, të natyrës etj., ritregoheshin e rivlerësoheshin me anë të rrëfimit lirik, i cili prishte lidhjet reale të sendeve të natyrës dhe vendoste lidhje të reja sipas kriterit të afërisë që kishin me ato idealet socialestetike të poetit. Me qenë se te Agolli ligjërimi poetik i është nënshtruar tërësisht rrëfimit lirik, mjedisi dhe elementet e tij deshifrohen në formën e një “topografie“ të imtë poetike. Enumeracionet e shumta që lidhin e bashkojnë dukuri e elemente të ndryshme, polisidentizmi e ndonjë element tjetër i sintaksës poetike si veçori të këtij stili e kanë ndihmuar poetin që ta realizojë më mirë atë shestim artistik që vumë në dukje më sipër. Ndërsa Arapi pothuajse nuk e përdor fare rrëfimin lirik. Tek ai nuk ndeshet fenomeni i zbërthimit “topografik“ të elementeve të mjedisit ku është rritur e formuar. Edhe këto dukuri shfaqen si emërtime të mbresave apo përjetimeve emocionale. Në vend të një realiteti konkret të ndërtuar sipas raportit të këtij realiteti me heroin lirik, kemi një realitet konvencional, me pak elemente, në vend të tyre kemi formën emocionale të mjedisit të shprehur gjuhësisht. Gjithashtu, në vend të ritmit të ligjërimit bisedor, kemi ritmin e të folurit të brendshëm emocional. Nga kjo pikëpamje, mjafton të vërejmë se si na e krijojnë imazhin e Devollit dhe të Labërisë këta poetë. Në rastin e parë, kemi përshkrim të elementeve të trevës, si psh., zogjtë, lumi, bari, zhumbrica, trifili, etj., e, në rastin e dytë kjo nuk ndodh. Te Arapi Labëria është

hakërrim i rreptë i maleve

përqark.

Shkëmbinj-shumë, shumë.

Tokë-fare pak.

Vihet re një përftesë interesante: Labëria-hakërrim. Është një metaforë, por e ndërtuar mbi një model të veçantë. Mungesa e foljes jam në formën e vetës III, njëjës, shprehja e metaforës me anë të pjesës emërore të kallëzuesit, është karakteristikë për përftesën eliptike-metaforike të Arapit. Në këtë përftesë e ndeshim edhe në raste të tjera:

rini,

profil i hollë,

aromë hijesh e linjash të brishta….,

 

…brohori e pamposhtur e jetës

mbush rrugët e kohërave.

Është për t’u vënë re, gjithashtu, se, qoftë në rastin e parë – Labëri -, qoftë në rastin e dytë –rini-, kemi të bëjmë me emra që shënojnë ncione konkretë, që shënojnë dukuri reale; emri i një krahine dhe emri i një kategorie të caktuar njerëzish si dhe një i moshe të njeriut. Në rastin e dytë kemi dy emra prejfoljorë që shënojnë dy procese që lidhen me veprimtarinë volitive të njeriut. Siç shihet, qoftë edhe nga ana thjesht gjuhësore, formale vertetohet ajo që kemi theksuar se dukuritë konkrete te Arapi marrin formën e emocionit me të cilin i përjeton poeti. Këtë formë merr edhe mjedisi ku është lindur e është rritur poeti, e, që, pa dyshim, rol luan të ndjeshëm në figuracionin e poezisë së tij. Mjedisi për të vazhduar mendimin që hodhëm më lart, sidomos në poemën “Alarme të përgjakura“, por edhe në rastet e krijimeve të tjera të tij është dhënë në formë konvencionale. Spikat më fort ambienti malor e blegtoral. Është imazhi disi i mjegulluar i peizazhit të viseve malore të Bregut, përfytyrimin e përgjithshëm të të cilit e krijojnë detaje të tilla si plugu i drunjtë, kazeli, rrogozi prej kashte, portokalli, etj. Formën konvencionale ka në poemë gjithë epopeja e Luftës. Pas shpërthimit apostrofik të hyrjes së poemës, vjen një imazh tjetër: heroi lirik, i shprehur në këtë rast me unin poetik vendos lidhjen me këtë epope, krijon raportin me ngjarjet që e përbëjnë atë:

Po linda këtu mes malesh të mia.

E malet u krodhën

Në shpirtin tim thellë.

Edhe te Arapi, ashtu si te Kadareja, ndeshet teknika e personifikimit të dukurive abstrakte:

Nata s’pipëtin.

Hesht si peshk,

– thotë ai në një fragment të poemës. Ndërsa te Kadareja personifikimi kur kalonte në përftesën metaforike ose në atë të krahasimit, kalonte nga rruga e analogjisë me dukuri nga sfera e marrëdhënieve ideokulturore, te Arapi kjo përftesë merret nga mjedisi ku është rritur poeti; pranëvënia e natës me peshkun ose edhe e dukurive të tjera me sende e fenomene nga mjedisi bregdetar është tipar i stilit të Arapit. Pra, nga njëra anë, imazhi i përgjithshëm për epokën e Luftës realizohet me anë të ndërrimit të tablove emocionale të ngjarjeve më kulmore të saj, si: periudha para pushtimit (plugu i drunjtë, rrogozi, bizat e mprehta, mballomat e trasha etj.), ikja vjedhurazi e mbretit, pushtimi fashist (gishti i Musolinit që ulet mbi glob), lindja e Partisë, rënia e komisarit etj, etj, dhe, nga ana tjetër, organizimi i kësaj strukture sipas modelit të ligjërimit që aktualizon të folurit e brendshëm emocional, i japin poemës një ton e theks të fuqishëm pamfletist.

Pa dyshim, në kufijtë e një trajtimi të tillë shumë e shumë gjëra mbeten ende pa u thënë. Siç e kemi përmendur edhe diku tjetër, në këtë rast, u munduam vetëm të çelnim disa brazda e të përvijonim kësisoj tiparet më të përgjithshme, ato që në një të ardhme mund të shërbejnë si pikënisje për hulumtime më të hollësishme në lëmin e figuracionit, qoftë të poezisë së Arapit, Kadaresë apo Agollit.

 

© 2018, autori. Të gjitha të drejtat të rezervuara.

---

[1]R. Brahimi, Kur flasim për poezinë, Tiranë 1972, f.131

[2]A.Shehu, Fryma e kohës në poezinë tonë, Drita, 19 mars 1961

[3] I.Kadare, Asgjë tragjike s’ka ndodhur, asnjë traditë s’është mohuar, Drita, 19 mars 1961

[4] D. Siliqi, Në kërkim të së resë, Drita, 18 korrik 1961.

[5] D. Siliqi, po aty.

[6] L. Qafëzezi, Përdorimi i vargjeve të lira duhet parë si fenomen negativ, Drita 27 korrik 1961.

[7] M. Gurakuqi, Traditë dhe novatorizëm, Drita, 30 korrik 1961.

[8] D. Agolli, Traditë, natyrisht, por jo shtampë, Drita, 27.VIII.1961.

[9] D. Agolli, po aty.

[10] D. Shapllo, Hapat e mia në asfalt, Drita, 28.1.1962.

[11] A. Myftiu, Mendime rreth vëllimit “Shekulli im”, Drita, 11.II.1962.

[12] R. Brahimi, vep. e cituar, f.205-206.

[13]F. Arapi, Ritme të hekurta, poezia Deti, f.39

[14] “… Vargjet e Arapit paraqiten tepër të zbërthyer e të thyer. Ai nuk e ka për gjë të thyejë vargun, të veçojë fjalë, të kalojë nga një varg i gjatë në një varg të formuar vetëm me një fjalë… Tërë kjo e jep qartë karakterin e përmbajtur e të rrëmbyer të poezisë së tij. Por kjo nuk duhet kuptuar në asnjë mënyrë sikur ai është kundër vlerave të qenësishme të vargëzimit, siç është ritmi, rima, përsëritjet, pauzat etj… Poezia e F. Arapit shquhet për një ton të rrëmbyer, për një kumbim që të kujton debatet… Tërë kjo, domosdo, reflektohet edhe në strukturën metrike të vargut të tij. Arapi është një poet që shkruan thuajse kurdoherë në varg të lirë. (Gj. Zheji, vep. e cit. f.264 dhe 165)

15 Historia e letërsisë shqiptare të realizmit socialist, II, T.1983, f.155.

16 R.Brahimi, vep. e cit., f.205.