Për ata që pyesin ndonjëherë veten se për çfarë ia vleu eksperimenti politik në Bashkimin Sovjetik dhe Lindjen Socialiste, ose edhe më thjesht, nëse sakrifica e tyre si ish-qytetarë të kësaj distopie shërbeu për diçka, përveçse për të provuar gabimin e një hipoteze, disa pak fakte dhe të dhëna nga historia e Nazizmit mund të ngushëllojnë.

Citoj nga libri Paranoia, La follia che fa la storia, i Luigi Zoja-s (2011, Bollati Boringhieri editore):

Më 19 mars 1945, dyzet ditë para se të vriste veten, Hitleri lëshoi një urdhëresë që ka kaluar në histori si Nero Befehl (Urdhri i Neronit). Meqë armiku po afrohej si nga Lindja, si nga Perëndimi, duke depërtuar gjithnjë e më thellë në Gjermani, porosia ishte që t’i jepej në dorëzim tokë e djegur. Siç e kish në mendje Hitleri, ky vetë-shkatërrim duhej të ish edhe më radikal se ç’kishin realizuar gjermanët në vendet e pushtuara dhe, prandaj, të përfshinte gjithçka, deri edhe banesat private dhe veprat e artit. Mirëpo në këtë pikë mungonin mjetet për t’i zbatuar urdhrat, siç u mungonte edhe dëshira zbatuesve. Në një pasazh të kujtimeve të veta, të konfirmuar edhe nga gjenerali Guderian, Speer-i ka përshkruar motivet e sjella nga Hitleri: “Nuk është ]…] e nevojshme të preokupohemi për të shpëtuar atë çfarë duhet shpëtuar, në mënyrë që populli gjerman të mbijetojë. Përkundrazi, është shumë më mirë që të shkatërrojmë gjithçka ne vetë.[…] Populli ynë tregoi se ishte më i dobëti, e ardhmja i përket popullit të Lindjes, që është më i fortë. Tek e fundit, ata që do të mbijetojnë [prej nesh, A.V.] do të jenë më të këqinjtë, sepse më të mirët tashmë janë vrarë.

Komenton Zoja: Këtu Hitleri e braktis popullin e vet pa kurrfarë keqardhjeje. Nuk i intereson të shpëtojë Gjermaninë, por “themelin granitik” të mendimit të vet, parimin social-darvinist. Nuk është e thënë të fitojnë domosdoshmërisht arianët. Fitojnë domosdoshmërisht më të mirët. Duke menduar kështu, Hitleri kërkonte të mbante gjallë, në version negativ, edhe plotfuqinë e vet, duke i ofruar botës një perëndim (“tramonto”) që s’ish parë kurrë ndonjëherë. Në fakt, pasazhi i mësipërm ishte konkluzioni logjik, edhe pse radikal, i vizionit apokaliptik të rrëfyer prej Hitlerit në fjalimin radiofonik të 8 nëntorit 1943, ku ideve “shkencore” të seleksionit racial u shtoheshin edhe tone çuditërisht fetare. Programet hyjnore, tha ai, kanë të bëjnë me njerëzit, por edhe më shumë me popujt. Në qoftë se një komb nuk i kapërcen provat që i vë përpara ky vullnet epror, atëherë ai thjesht sa i bindet ligjit natyror, sipas të cilit vetëm më i forti mbijeton. Dhe në qoftë se populli im, përfundoi Hitleri, do të dështonte para këtyre provave, ai vetë nuk do të derdhte as edhe një pikë loti: nuk do ta kish merituar. “Çmenduria e kthjellët” e kish parashikuar gjithçka: ose populli gjerman është më i forti, dhe atëherë meriton t’i shpartallojë të tjerët. Ose […] nuk është, dhe atëherë meriton të shpartallohet.

Një temë e ngjashme nxjerr krye në një pasazh të Goebbels-it, të vitit 1945, ose kur nuk mbetej më kurrfarë dyshimi për katastrofën e Reich-ut të Tretë:

Nën gërmadhat e qyteteve tona të rrënuara, do të jenë varrosur tashmë të ashtuquajturat arritje të fundit të shekullit XIX të klasës së mesme… Së bashku me monumentet e kulturës, ja ku shkërmoqen edhe pengesat e fundit kundër plotësimit të detyrës sonë revolucionare. Tani, që gjithçka është rrënuar, ne jemi të detyruar ta rindërtojmë Europën. Në të kaluarën, zotërimet private na mbanin lidhur pas vetëkufizimit borgjez. Por tani bombat, në vend që t’i vrisnin të gjithë europianët, vetëm sa kanë shqyer muret e burgut që i mbante ata robër… Duke u përpjekur të shkatërrojë të ardhmen e Europës, armiku vetëm sa ia ka dalë të shkatërrojë të shkuarën e saj; dhe bashkë me të, gjithçka e vjetër dhe e konsumuar ka dalë nga skena.

[Cituar sipas J.P. Stern, Hitler, The Führer and the People, University of California Press, 1975, f. 34]

Më në fund, një pasazh nga tregimi i Borges-it, Deutsches Requiem, i botuar në vitin 1946, ose mu në kohën kur po mbaheshin Gjyqet e Nürembergut. Nazisti Otto Dietrich zur Linde, nën-komandant i një kampi përqendrimi, që së shpejti do të pushkatohet nga aleatët për krime lufte, kërkon të ndërtojë një argument në mbrojtje të krimeve të veta: “Nuk pretendoj të më falin, sepse nuk kam bërë faj” thotë ai; “Por dëshiroj që të më kuptojnë.”

Vazhdon Zur Linde:

Hitleri kujtonte se po luftonte për një komb, por ai në fakt luftonte për të gjitha kombet, edhe për ata që sulmoi, edhe për ata që përçmonte. Nuk ka rëndësi që egoja e tij nuk e dinte; gjaku i tij, vullneti i tij e dinin. Bota po vdiste prej judaizmit, dhe nga ajo sëmundje e Judaizmit që është besimi në Krisht; ne i blatuam asaj dhunën dhe besimin te shpata. Ajo shpatë na vrau dhe ne jemi si ai magjistari, që end një labirint dhe pastaj detyrohet të shëtitë atje deri në fund të ditëve; a si Davidi, që ulet të gjykojë një të panjohur, e dënon me vdekje, dhe pastaj i thonë: ti je ai njeri. Ka shumë gjëra që duhen shkatërruar, për të ndërtuar rendin e ri; tani ne e dimë se Gjermania paskësh qenë një prej tyre […] Ç’rëndësi ka që Anglia është çekani dhe ne kudhra? Në fakt, rëndësi ka që tani sundon dhuna, jo drojat servile të Krishtërimit. Nëse fitorja dhe padrejtësia dhe lumturia nuk i përkasin Gjermanisë, le t’u përkasin kombeve të tjera. Le të ekzistojë qielli, pa çka se vendi ynë është në ferr.[1]

Një temë përvijohet: ne donim të arrinim diçka hyjnore dhe e arritëm, pa çka se kjo na kërkoi të sakrifikoheshim. “Rëndësi ka që tani sundon dhuna.”

Të tri këto pasazhe më kujtohen, sa herë që përpiqem të kuptoj dallimin midis Perëndimit të para viteve 1990, dhe këtij të sotmit – duke pasur parasysh me të parin kryesisht Europën e anës “andej” të Perdes së Hekurt. Gjithnjë më duket se ai i atëhershmi ishte në anën e së mirës më shumë se ç’është sot; dhe kjo nuk i detyrohet thjesht relativizimit të së mirës, që solli në histori kolapsi i Perandorisë Sovjetike.

Ose më mirë: na ishte një herë një eksperiment madhështor, kriminal, i përbindshëm, që filloi me revolucionin e tetorit 1917 dhe që i dha botës “shtetin e punëtorëve dhe të fshatarëve”; më pas kampin socialist. Pas Luftës II Botërore u përftua një rend dikotomik, ku secila palë e shihte veten si e mira përballë së keqes: e ardhmja komuniste përballë të drejtave të njeriut. Për një vëzhgues të periferive, Perëndimi erdhi dhe u bë, dora-dorës, toka e premtuar – ndërsa Lindja Sovjetike trualli i madh i disfatës. Një shekull sakrifica të parrëfyera, për të provuar se armiku yt paskësh qenë në anën e së drejtës?

Por kaq nuk mjafton për të shpjeguar pse Europa Perëndimore e viteve të Luftës së Ftohtë e kish një hije më fisnike, më njerëzore, më dinjitoze se kjo e sotmja; dhe që nuk i binte vetëm nga rreziku i asgjësimit atomik të menjëhershëm a nga kërcënimi ekzistencial prej Lindjes. Ndoshta çelësi i shpjegimit është për t’u kërkuar, përtej dëshirës për Europë të fermentuar si efekt anësor në Lindje, te paradoksi që revolucioni “proletar” ndodhi vërtet në Rusi, por frytet sociale të përmbysjes së botës së vjetër i shijuan qytetarët në Perëndim.

Ashtu edhe sakrificat “statistikore” të Lindjes nuk shkuan kot, por i shërbyen së njëjtës kauzë, pa çka se në një gjeografi tjetër. U deshën milionat e viktimave në gulagët e Stalinit, që milionat e lexuesve në Perëndim të ndiheshin në anën e mbarë të historisë, kur të rrëmbenin nga libraritë dhe të përpinin “Arqipelagun” e kontrabanduar të Solzhenjicinit. Sikurse disfata e Nazizmit në Gjermani u interpretua, prej Hitlerit & Co., si provë e triumfit të filozofisë dhe doktrinës politike që e kish frymëzuar lëvizjen; sikurse u tha se fati i Gjermanisë hitleriane kish qenë që të flijohej në altarin e “idealit” të vet, ashtu edhe Lindja Sovjetike – me brutalitetin e saj politik, varfërinë e saj, urinë, mjerimin, shëmtinë e përgjithshme, hipokrizinë, rrëgjimin e individit, rrëgjimin e virtytit, maskarallëkun dhe vuajtjet, paskësh qenë Sakrifica e domosdoshme për fitoren e “idealit” politik socialist në Perëndim, ose tek Europa tjetër.

Me një dallim – që nuk mund të lihet mënjanë. Gjermania naziste (pandehu se/u ngushëllua me shpresën se) e kaloi “stafetën” e vet metafizike në momentin kur po dilte nga historia; ndërsa Lindja Sovjetike, që të kish sukses si shqyt dhe garant i së mirës Perëndimore, duhej të sakrifikohej hap pas hapi, por jo përfundimisht; e keqja që krijonte, kish nevojë të ripërtërihej. Le ta përfytyrojmë kështu: Lindjen si altarin e flijimit, Perëndimin si botën shekullare që përfitonte nga sakrifica. Pas çdo akti sakrifikal, diçka gjithnjë humbiste, por altari mbetej. Prandaj edhe kolapsi i vërtetë i socializmit, si ideal përtej ideologjive, nuk ndodhi në Lindje, por në Perëndim; ose te bota tashmë e mbetur pa altar.

© 2018, Peizazhe të fjalës™. Ndalohet riprodhimi pa lejen e autorit.

[1] Borges-i i kthehet kësaj teme edhe në tregimin “Tri versionet e Judës”, ku përsiatet mundësia që tradhtia e Judës nuk ishte e rastit, por një akt i predestinuar, që kish vendin e vet misterioz në ekonominë e Shëlbimit. “Asketi degradon dhe poshtëron mishin, për lavdinë e të madhit Zot; Juda bëri të njëjtën gjë me shpirtin.” Te një tregim i mëvonshëm i Borges-it, “Sekti i tridhjetëve,” përshkruhet një sekt fetar fiksional, i shekullit të katërt A.D., që adhurojnë njëlloj edhe Jesuin edhe Judën, sepse të dy ata dhanë jetën për kauzën.