Shumë prej nesh, edhe sot, do të druheshin të ndërronin mendje, ose të paktën të pranonin në publik se kanë ndërruar mendje për diçka me interes të përgjithshëm, për shkak të stigmës së cilës i ekspozohen. Ai që përqafon një ide, një bindje, një hipotezë, një projekt, një shpjegim të ndryshëm nga çfarë kish përqafuar deri dje do të quhet “mësallë me dy faqe”, “bishtdredhur”, “kurvicë” e kështu me radhë; përkundrazi, të mos lëvizësh nga e jotja, t’i rrish besnik një ideje që ke pasur, zakonisht vlerësohet si virtyt a shenjë e të qenit parimor. Gjen këtu edhe një prirje për ta seksualizuar kategorizimin moral: të jesh i patundur është karakteristikë e burrit, ndërsa ta dredhësh e gruas. E gjithë kjo është natyrisht folklor i kalibrit të ulët. Të këqija të papërshkrueshme u erdhën qytetarëve të Shqipërisë nga “parimësia” e udhëheqjes totalitare, që shpallte dikur se “ne shqiptarët edhe bar hamë dhe parimet nuk i shkelim”; gjithë duke deklaruar besnikërinë ndaj “marksizëm-leninizmit”, e cila në thelb nuk ishte vetëm marrja peng e qytetarisë nga një lider despotik, për ta vënë virtytin qytetar në shërbim të pushtetit. Besnikëria është vërtet virtyt, por në kontekste të caktuara; t’i rrish besnik një ideje të gabuar, ose më keq akoma, dëmprurëse a kriminale, është më shumë fanatizëm.
Vijmë nga një regjim totalitar; ende vijmë nga një regjim totalitar; mendjet që drejtojnë dhe me gjasë “ndriçojnë” sot politikën, ekonominë dhe kulturën në Shqipëri janë formuar, në masë të madhe, në një klimë intelektuale të molepsur, ku mendimit kritik ia kish zënë frymën dhe vendin aftësia për t’u konformuar dhe arsyes sofistika. Mënyra më efikase për të bindur dikë për një diçka çfarëdo, ishte t’i kujtoje se ashtu e kish thënë edhe Enveri; dhe se mospajtimi ishte gjithnjë me zarar. Dhuna ndaj lirisë së fjalës bënte që edhe liria për të menduar ndryshe, edhe liria për të ndryshuar mendimin të konsideroheshin – nga ata që e vrisnin mendjen për këtë punë – si dy anë të së njëjtës medalje. Mirëpo pas 1990-ës liria e fjalës u ligjërua dhe qytetarët, përfshi këtu edhe profesionistët e fjalës, e panë veten të lirë të shprehnin çfarëdolloj mendimi, me kusht që ta kishin; nëse rezultati mund të quhet pluralizëm apo jo, për këtë mund të diskutohet. Çfarë është vështirë të diskutohet, është segmentimi i jetës sociale dhe kulturore në grupe vetë-përforcuese, ose shpërbërja e monizmit në disa monizma në armiqësi mes tyre. Përkundrazi, qëndrimi i përgjithshëm ndaj ndërrimit të mendjes dhe mundësisë që ky ndërrim të ndodhte nëpërmjet dialogut ose debatit nuk ndryshoi.
Prandaj dua të pyes sërish: a jemi gati që, si shoqëri, ta pranojmë që individi mund të ndërrojë mendje – duke pranuar që e ka pasur gabim, ose në përpjekje për t’iu përshtatur rrethanave që kanë ndryshuar? A jemi gati që, si shoqëri, ta pranojmë që intransigjenca nuk është gjithnjë virtyt, por mund të jetë edhe simptomë e të qenit burracak, frikacak, kokëtrashë ose vetë-shërbyes? Kam frikë se jo.
Po të dëgjosh, të lexosh e të shohësh si argumentohet poshtë e lart, ose çfarë konsiderohet si bindëse nga pjesëmarrësit në një shkëmbim mendimesh a diskutim a dialog, do të shohësh menjëherë se shumicës së ndërhyrjeve – edhe atyre në mirëbesim të plotë – u nënvendoset esencializmi, ose bindja se njeriu nuk e ndryshon dot esencën e vet, pa e humbur virtytin.
I tillë është, mes të tjerash, argumenti se një bir komunistësh nuk mund të ndryshojë dhe ta tradhtojë prejardhjen e vet, duke u zotuar për shërimin e plagëve që i la sistemi totalitar Shqipërisë; sepse “dardha bie nën dardhë.” I tillë është edhe argumenti se një fshatar nuk bëhet dot kurrë qytetar, sado të përpiqet, sepse “e ka të shkruar në ballë.” Janë vetëm dy argumente të zgjedhura prej meje kuturu; mund të sillja të tjera me të njëjtin efekt. Ata që i sjellin dhe që u besojnë, besojnë edhe se një “bir komunistësh” që përnjëmend i kundërvihet regjimit të djeshëm, është i padenjë për t’u respektuar, pikërisht sepse ka tradhtuar “esencën” e vet; ose është treguar “bisht-dredhur”, “bythec” dhe gjithsesi është “zhburrëruar.” Edhe një hap më tutje, dhe këta që arsyetojnë kështu do të jenë gati për të të treguar se çfarë duhet të bësh, për të respektuar “esencën” tënde: sa herë lexojmë e dëgjojmë poshtë e lart, se ky apo ai, duke vepruar kështu apo ashtu, “nuk mund të jetë shqiptar”?
Ka kontekste ku besnikëria është e nevojshme; siç ma përmendi edhe një mik në lidhje me shkrimin tjetër, Leo Mesi nuk mund të ndërrojë fanellë gjatë lojës dhe pjesën e dytë t’i bashkohet Realit. Një grup që kërkon të arrijë diçka ka nevojë për besnikërinë e anëtarëve; dy palë që lidhin kontratë, duhet t’i qëndrojnë kësaj besnike, në mënyrë që të bëjnë biznes së bashku. Një çift të martuarish janë zotëruar për besnikëri të ndërsjellë; shkelja e kurorës, sado e përligjur nga rrethanat, nuk mund të jetë virtyt, sa kohë që ekziston opsioni i divorcit. Në të gjitha këto herë, besnikëria e premtuar nuk është veçse dhënia e pëlqimit për ta kufizuar lirinë e veprimit dhe të fjalës. Zëdhënësi i Ministrisë së Kulturës nuk mund të shkruajë një artikull kundër ministrit përkatës; më parë duhej të kish dhënë dorëheqjen nga posti. Gjithsesi, besnikëria është gjithnjë kontraktuale, kontekstuale dhe e lidhur me rrethana, ide, doktrina, fe, funksione sociale dhe njerëz të caktuar; ndryshe nga liria për të mos u penguar në fjalë, qëndrime dhe veprime, që jepet a priori. Pa këtë të fundit, çdo shkëmbim mendimesh, argument, debat a dialog shndërrohet në paradë të ideve dhe të interesave që nuk komunikojnë mes tyre.
Mes atyre që predikojnë esencializmin, ka plot që thonë se “njeriu duhet t’u jetë besnik parimeve, idealeve, etj.” por në fakt kanë parasysh besnikërinë e dikujt ndaj eprorit të vet, autoritetit, patriarkut; sepse këta e përfytyrojnë shoqërinë si të ishte një organizatë ushtarake, e llojit “një për të gjithë, të gjithë për një”; ose një vizion të jetës sociale si luftë, ku sundon kriteri “o me ne, o kundra nesh”. Ky vizion nuk është detyrimisht dhe gjithnjë i gabuar; por është i gabuar nëse pretendon të jetë i vetmi. Në fakt, përveç luftës, jeta sociale mund të metaforizohet edhe si shkëmbim: mallrash, idesh, dhuratash, favoresh, miqësish, nusesh dhe dhëndurësh. Nëse lufta vjen ose me kosto zero ose e më shpesh me kosto negative, shkëmbimi ka shpesh kosto pozitive, sepse palët që shkëmbejnë mund të “pasurohen” të gjitha.
Tani, duke esencializuar edhe unë pak, po guxoj të them se ky obsesion yni me besën (besnikërinë), intransigjencën, parimet dhe qenien tonë të djeshme i detyrohet në masë të madhe modalitetit të mbijetesës, të cilin shqiptarëve – si kulturë dhe si shoqëri – ua ka imponuar historia. Jemi mësuar që të kemi frikë nga Tjetri, sikurse jemi mësuar që të kemi frikë nga një ide Tjetër nga ajo që kemi në këtë moment, ose që na kanë bindur a detyruar që ta përqafojmë e ta bëjmë tonën. Ky refleks i kushtëzuar, le ta quaj kështu, ndoshta madje me siguri na ka ndihmuar në kohë të tjera; por sot po na mban peng të gabimeve të djeshme, cilatdo qofshin ato, sa kohë që na kërkon të jemi besnik me vetveten, nëse e respektojmë virtytin.
Ndryshimi (edhe i mendjes) kalon nga nje bindje dhe devocion i madh ne fillim, te kultura e pendeses qe hyn te kodet e edukimit fetar. Kjo mund te tingelloje ironike sa kohe qe te ndryshosh mendjen eshte ne fakt akt racional, nderkohe qe Pendesa eshte ftese drejt nje iracionalizmi te ri, por qe duke vepruar si pasqyre ushqen meditimin dhe analizen e vetes.
Ne nuk kemi as njeren as tjetren te incizuar ne kulturen tone. Per ta thene pa u penduar: Na ler sic jemi pash Zotin se nuk dime ndryshe!
Mua, te them te drejten, nuk me duket se ne shqiptaret jemi kaq te prirur te mos nderrojme mendje. Perkundrazi, me vijne shume shembuj ne mendje qe deshmojne se ne e nderrojme mendjen pa te keq. Ne lemin e politikes dhe ideologjise veshtire te gjesh sot shqiptare qe nuk e kane nderruar mendjen, nga ish komunistet e dikurshem te llojit te Sali Berishes qe moren flamurin e antikomunizmit, te politikanet e llojit te Ilir Metes qe nderrojne krah politik per çdo legjislature, te intelektualet dhe shkrimtarete cilet nga vegla propagandistike te partise u kthyen sot te gjithe ne disidente, e deri te gazetaret dhe analistet qe ne rrjedhe te viteve kane nderruar disa here qendrime dhe pozicionime.
Po e mbyll ketu komentin se po t’ia hyj me emra te perveçem e shembuj konkrete nuk ia gjej dot me fundin.
Shembulli yt është më tepër ndërrim flamujsh. Më kujton një thënie të Sami Frashërit për ca shqiptarë, për të cilët “tek është kordha, është edhe besa.”
(Për më të rinjtë, kam frikë se duhet të shpjegoj se kordha është një lloj shpate. Çudi si u vjetërua kjo fjalë, aq më tepër që shqipja e Rilindjes kishte edhe kordhëtar, me kuptim lartësues.)
Sa për shkrimtarët që “nga vegla propagandistike u kthyen sot të gjithë në disidentë”, kujtoj se ca prej tyre kanë njëzet vjet që na shpjegojnë se disidencën e kanë pasur që atëherë.
Pra edhe këta duan të na bindin se NUK KANË NDËRRUAR gjë, përveçse që atëherë kishin frikë se u ikte koka, prandaj edhe e mbanin veten të fshehur.
Po ai qëndrim esencialist: unë jam ai që kam qenë për 70 vjet. Edhe Berisha na kënaqi të gjithëve atëherë, kur na rekomandoi që ta përqafonim Whitney Houston-in.
Nuk dyshoj që ke të drejtë: shumë prej nesh s’e kanë për gjë të ndryshojnë edhe mendje, sepse mendje nuk kanë. Por ama mos-ndryshimin e mendjes e mbajnë praktikisht të gjithë për virtyt.
Kur e pyeten (apo e akuzuan) nje here Churchill-in pse kishte nderruar parti, nga konservator ishte bere laburist, ai u pergjigj: Nuk isha une, por ishte partia qe nderroi mendje.
Ky eshte nje nga rastet, ku mund te thuash se ka te drejte xha xhai, ka te drejte edhe Relapso, por ka te drejte edhe ai qe thote se s’mund te kene te drejte te dy.
Ketu kemi paradoksin e nje kompanie te madhe private, e cila si e madhe eshte vetiu prone e nje krokodili ose peshkaqeni, ku gjithe drejtoret bejne çdo lloj marifeti per te vjedhur kompanine, por pushojne menjehere nga puna çdo punonjes qe nuk eshte i ndershem ne pune.
Keshtu, teoria ime pak a shume eshte kjo, ne krye te puneve qendrojne krokodile ose peshkaqene, qe hane çdo gje qe leviz, nuk ekziston asnje limit per ta, moral apo ligjor, derisa i shkelin ne kallo atij qe perdor koburen, se koburja eshte barazimtarja e madhe e gjallesave.
Poshte kesaj kategorie, qendrojne gjithfare drejtoresh e shefash, te cilet s’pyesin per moral, por pyesin per ligjin e krokodilit dhe perpiqen t’i bejne bisht ligjit te shtetit. Normalisht, kur koburja kap krokodilin, keta s’i ka gje fare.
Ne fund, jane te tjeret, te cilet ne kompanite private duhet te jene te ndershem, ne shtet, kur ky eshte rrumpalle, keta kalojne ne kategorine e drejtoreve dhe shefave. Keta nuk mund te vjedhin asgje e askend ne privat, se i flak menjehere drejtori ne rruge, pasi i hyjne ne pjese.
Ne varesi te hierarkise, kemi edhe vleren e besnikerise, ata te kategorise se trete, jane me te dhenet, si i karakterizon xha xhai, krokodilet jane ata qe karakterizon Relapso, ne mes qendrojne drejtore e shefa gjithfaresh, te cilet shkojne nga fryn era ose ne varesi te vleres qe ka besnikeria ne pozicionin e tyre, zakonisht te madh. Ne kete kategori qendrojne pergjithesisht edhe nepunesit ne shtet, kur ky eshte rrumpalle.
Ne kete lloj sistemi, normalisht kushdo mund te justifikoje qendrimet e veta me pasurine e madhe te shprehjeve popullore qe ka shqipja dhe me vlerat historike.
Burri nuk lu, por krokodili leviz majtas-djathtas, sa i luan fene.
Kordhe nuk eshte gje fare, ne nje kontekst nuk gjeta asnje qe dinte fjalen ”gune”, Per te lindurit e demokracise, i dhashe dum, qe nuk ka pse u duhet nje njohje e tille, pse duhet ta hase psh delen rude ose viçin balash apo qenin balo, kur kultura eshte gjithnje e me pak e tradites dmth popullore e fshatare dhe ne rastin tend me pak luftarake. Kordhe, jatagan, kame mund t’i lene vendin fjales shpate. Per kete fenomen me kujtohet nje batute nga nje film i Celentanos ku tha, dardhat nuk rriten ne peme, por ne arkat e supermarkatove, e gjeta fluturimthi ne youtobe https://www.youtube.com/watch?v=fButcgMyous.
Para ca kohesh ne nje diskutim me nje mikun tim, ai mbronte tezen se jashte nje konteksti ligjor, nje marreveshje e bazuar mbi fjalen e dhene ka ende vlere dhe si mjet shtrengues mund te perdoret si legjitim kercenimi deri ne dhune.
Une mbroja tezen se ka vlere vetem nqs dhuna mund te shkoje ne vrasje dhe shoqeria ta legjitimonte vrasjen, pasi kushdo mund te ta fuse nqs leverdia e thyerjes se marreveshjes eshte me e madhe sesa ngrenia e nje dajaku. Shoqeria nuk ta legjitimon vrasjen, nese dikush te pret ne bese apo te korit, keshtu qe fjala e dhene nuk ka me vlere, mungon legjitimiteti i mases shtrenguese, keshtu qe edhe dhuna edhe kercenimi jane te kota.
Ky artikull me rikujtoi ne kete kuptim edhe dy momente kyç te qyteterimit, Kodin e Hamurabit dhe Kodin e Justinianit ose te drejten romake me mire. Si Babilonia, si Roma apo Kostandinopoja, ishin qytete shume heterogjene, ku meqenese ka shume mores/zakone, nevojitet nje iures/ e drejte,ligj shteti. Ne kontekste te tilla sa me shume shtohej heterogjeniteti aq me shume ligje duhet te kishte shteti.
Pra homogjeniteti i popullates nuk e ben me te fuqishem ligjin, ne rast se ligji i rri shume larg zakonit, mirepo konteksti yne kerkon pikerisht nje legjislacion i cili i rri sa me larg zakonit. Forca qe duhet te ushtroje shteti ne raste te tilla, pra edhe tonin, duhet te jete shume e madhe.
Besnikeria eshte nje fenomen zakonor, por ruan forcen ne rast se ligji nuk zbatohet. Ne nje kontekst ku ligji zbatohet, besnikeria ruan vlere brenda grupeve, si menyre per te ruajtur homogjenitetin,ose si tip shplarje truri qe bejne kompanite private me nepunesit e tyre, nerpemjet konceptit te ”team work”, pune grupi, lavoro di squadra. Nderkaq ku ligji nuk zbatohet, si ne rastin tone, fenomeni zakonor vazhdon te kete force, por me nje dobesim esencial, tani nuk beson me realisht njeri se eshte vlere, por nga halli i thote derrit daje dhe sillet rrjedhimisht.
Une besoj se nqs ne Shqiperi do te zbatohej ligji, do te shembeshin gjithe keto piramida besnikerie, sepse jane te rreme , pasi te gjithe luajne rolin qe u caktohet, me nje vetedije te plote qe jane aktore, edhe pse perbetohen qe po t’i degjosh thua as qeni qe rrit vete nuk eshte me besnik.
Popull historikisht fshatar, pak i urbanizuar.
Dmth konservator.
Dmth qe nuk ndryshon mendje…
(“Mirë qe jemi gjalle” – ja ku dolem tek mbijetesa)