SHIJIM APO ANALIZË

Nga The Success and Failure of Picasso (Vintage International) i John Berger-it mora vesh se, menjëherë pasi u bart në Londër, në vitin 1918, Picassoja filloi të “karikaturojë” artin europian, ose artin e muzeumeve. Berger-i sjell disa shembuj vizatimesh dhe pikturash që rimarrin vepra të Ingresit dhe Poussinit, mes të tjerash; dhe e sqaron lexuesin se po flet qëllimisht për “karikaturë” dhe jo thjesht për pastiche; sipas tij ka gjithnjë, në këto punë e Picassos, një element qesëndie, në mos talljeje (mockery). Duke iu futur kësaj aventure, shton Bergeri, Picassoja së pari synoi të provonte se ai mund të bënte gjithçka që kishin bërë para tij mjeshtrit dhe, së dyti, të sugjeronte se, nëse kjo mund të arrihej, atëherë ndoshta vlera dhe nderimi për traditën kulturore ishin të ekzagjeruara. Me fjalë të tjera, vazhdon ai autor, këto punë të Picasso-s nuk duhen marrë si mos-respekt për artistët e “cituar”, por më shumë si përçmim për idenë e një hierarkie kulturore. E megjithatë, përfundon kritiku, Picassoja këtu vërtet provon zotësinë e vet, por veprat e tij nuk janë aq domethënëse dhe të thella sa origjinalet, meqë ka gjithnjë një ndarje të vetëdijshme midis formës dhe përmbajtjes; në kuptimin që mënyra si ato janë pikturuar ose vizatuar nuk rrjedh drejtpërdrejt nga çfarë Picassoja ka për të thënë për subjektin e vet, por nga çfarë Picassoja dëshiron të thotë për historinë e artit.

Picasso, Gratë te çezma

Tani një dashamirës i pikturës moderne, ose fundja edhe një snob i rëndomtë muzeumesh, që tërhiqet nga “Gratë te çezma” e Picassos, në kuptimin që e gjen të bukur ose mahnitëse ose nuk i heq dot sytë nga tabloja edhe pse nuk e ka të lehtë ta shpjegojë pse por gjithsesi jo thjesht ngaqë ka marrë vesh se ajo është e Picassos, por ngaqë i pëlqen që ta shohë; ky dashamirës pra, e ka të vështirë në mos të pamundur ta bëjë lidhjen me një detaj analog nga tabloja e Poussin-it “Eliezeri dhe Rebeka” (1648), pas gjase ngaqë këtë tablonë e dytë nuk e ka parë, ose edhe po ta ketë parë nuk e mban mend. Madje edhe sikur këtë ngjashmëri ose, më mirë akoma, këtë efekt pastiche të pikturës së Picassos t’ia sugjerojë ciceroni i muzeut ose audio-guida ose një katalog që ka marrë me vete ose e ka si app në telefon, sërish kjo marrëdhënie intertekstuale, midis një tabloje dhe një tjetre shumë më të hershme nuk do ta ndihmojë dashamirësin që ta shijojë më mirë tablonë e Picassos, madje e kundërta rrezikon të ndodhë, meqë shpjegimi në fjalë do t’i shtonte një përmasë të panevojshme përjetimit të imazhit – të panevojshme të paktën për vizitorin.

Detaj, nga “Eliezeri dhe Rebeka” e Poussin-it

Pyetja ime në këtë rast është nëse mund të shijohet, në mënyrë legjitime, arti jashtë referencave intertekstuale, citimeve dhe pastiche-ve, të cilat mund t’i dallojnë ekspertët, kritikët dhe historianët e artit, ose mund t’i shpjegojë autori vetë; por që janë jashtë mundësive reale të publikut në mos për t’i identifikuar, të paktën për t’i shijuar. Tek e fundit, vizitorit të thjeshtë të galerisë a të muzeut nuk i intereson dhe aq marrëdhënia e Picassos me pikturën klasike frënge, sesa aftësia në mos virtyti i pikturës që i ka dalë përpara, për t’i komunikuar diçka të re, të freskët, mahnitëse, hipnotizuese; ose për t’i treguar një pamje të botës që ai deri atëherë nuk e kish njohur; ose, më mirë akoma, për ta mësuar ta shohë botën në një mënyrë tjetër.

Për t’u kthyer te “Gratë te çezma”, të Picassos, gjithnjë mund të pyetet nëse ka ndonjë kuptim ta cilësosh këtë pikturë të bukur përtej marrëdhënies së saj intertekstuale (ose transtekstuale) me pikturën klasike, ose edhe me idealin e skulpturës greke klasike, të cilin e rimerr, nga ana e vet, Poussin-i. Unë kësaj pyetjeje do të t’i përgjigjesha se po, është e mundur; madje do të shtyhesha deri atje sa të pretendoja se një vepër arti e suksesshme, le të themi edhe “e bukur” në kuptimin “e realizuar mjeshtërisht”, na tërheq si magnet [edhe] kur nuk e kuptojmë se si është përftuar; dhe se sekretet e gjenezës së saj mund t’u interesojnë më shumë historianëve të artit, semiologëve dhe biografëve të aristit, sesa shikuesve. Në të njëjtën mënyrë, publiku nuk ka nevojë të identifikojë akordin septima të zmadhuar, që të shijojë këngën “Something” të Beatles-ve; sikurse nuk ka nevojë të dijë se Dantja e ka shkruar “Komedinë hyjnore” me njëmbëdhjetërrokësha.

Po lejohem të shtoj këtu edhe një përshtypje timen: kur kam vizituar për herë të parë MOMA-n në New York, menjëherë më tërhoqi skulptura e një dhie, gjithnjë prej Picassos, e ekspozuar në Kopshtin skulpturor të muzeut; më tërhoqi siç më kanë tërhequr gjithnjë skulpturat e Picassos që tregojnë kafshë – që nga e mirënjohura “Kokë demi” (me një shalë dhe një timon biçiklete) dhe te “Burri me qengj”; pa folur për piktura dhe vizatime me tema të ngjashme, si “Zog i plagosur dhe mace”, figurat e demit dhe kalit ulëritës te “Guernica”, interesi i tij deri në obsesion për Minotaurin dhe centaurët, etj. Çfarë më tërhoqi, çfarë më magjepsi te dhia, ishte një lloj “earthiness” si të ishte fjala për kafshë sakrifikale të ndonjë kulti ktonik, ose qendra e ulët e rëndesës, afërsia me tokën; por edhe sugjerimi për amësi dhe fertilitet, prej barkut të fryrë dhe një lloj tensioni në posturë, jo aq sa të përvijonte një sfidë, por mjaftueshëm për një buzëqeshje respekti.

“Dhia” e Picasso-s

Skulptura ishte ekspozuar pa ndonjë informacion shoqërues; dhe unë nuk e vura re (siç do të mësoja më pas) se Picassoja e pat “sajuar” këtë vepër me materiale të gjetura – si një shportë xunkthi për gjoksin e dhisë, dy broke qeramike për gjinjtë e fryrë, gjethe palme për shpinën dhe gjithfarë sendesh të tjera të hedhura, përfshi edhe skrap, nga një punishte afër studios së tij në Vallauris, ku poçarët hidhnin mbeturinat (më pas, këtë konstruksion e derdhën në bronz). Ndoshta për shkak të paaftësisë sime për ta përjetuar skulpturën në procesin e përftimit të saj, dhia më çoi sakaq te simboli a më mirë arketipi gjuhësor i dhisë në mendjen time, duke më verbuar ndaj elementeve të strukturës materiale. Por nuk besoj se po t’i kisha “njohur” këto sende që pat integruar artisti në skulpturë, do ta kisha shijuar këtë më tepër; në një kohë që besoj se, pas eksperiencave (tashmë të përsëritura) me “Dhinë” e Picassos te kopshti në MOMA, kam filluar t’i shoh gjithnjë ndryshe dhitë. Sërish, skulptura veproi tek unë, profani, edhe pa më treguar se si ishte përftuar.