Këto ditë i dorëzova botueses Dudaj dorëshkrimin e një libri të ri – i cili mund por mund edhe të mos jetë roman; por gjithsesi, i përket zhanrit fiction, dhe unë, autori, e kam konceptuar si roman.

E kam titulluar “LOOP”, edhe pse titulli mund të ndryshojë deri sa të vijë koha për botim; ky i tanishmi i referohet strukturës së veprës dhe të narrativës; por edhe konceptit të rëndësishëm që shpreh anglishtja loop si term i programimit, i fizikës së kohës, telekomunikacionit dhe topologjisë, me konotacione që shqipes lak ende i mungojnë.

Ky roman – le ta quajmë kështu tash e tutje – vjen si vepra ime e parë, pas tetë vjetësh, që nuk ka lidhje me blogun; dhe që është krejtësisht e pabotuar, në kuptimin që asnjë pjesë e tij nuk ka dalë gjëkundi, madje as në linjë. Ndryshe nga prova ime e parë në fiction, rrëfimet e Maks Gjerazit, që u materializua si projekt hap pas hapi në Peizazhe të fjalës, LOOP i ka rrënjët te një periudhë më e hershme e jetës dhe e krijimtarisë sime; kur unë isha më shumë refleksiv dhe më pak “llafazan”; dhe kur ende negocioja me përpjekje titanike statusin tim prej qytetari metropolitan, me realitetin e përditshëm në New York.

Ideja më pat lindur, në fakt, në kapërcyell të mijëvjeçarit; kur ende e kisha një punë “zyre” dhe ngrihesha çdo ditë, herët në mëngjes, për të marrë metronë drejt qendrës; sikurse e merrja pastaj të njëjtën metro mbrëmjeve, për t’u kthyer në folenë time. Një ekzistencë pak e çuditshme kjo prej commuter-i (it. pendolare); aq më tepër që zhvendosjeve kaq masive nën dhé nuk u bashkëlidhet asnjë referencë vizuale – në kuptimin që zyra jote mund të jetë 10 km larg shtëpisë, por mund të jetë edhe 1000 km larg, me kusht që metroja të jetë vërtet e shpejtë. Ti nuk e ndien distancën – por vetëm e pranon si të pashmangshme.

Të gjitha këto elemente, udhëtimi i përditshëm prej sovajke, nëndheu, tunelet, vetë struktura labirintike e metrosë, kalimet nga errësira në dritë dhe vetë shoqëria e pashmangshme e të panjohurve, do të merrnin trajta mitologjike më parë në mendjen time dhe pastaj, hap pas hapi, në letër.

Në fakt disa pjesë të romanit kanë qenë shkruar anglisht; me titullin, edhe atëherë provizor, “Bolero.” Ai titull i referohej jo vallëzimit karakteristik, por Bolerosë së Ravelit, një pjesë e muzikës orkestrale mjaft e njohur, dhe me një strukturë që, sipas mendimit tim, i ngjante asaj të veprës që kisha unë në mendje: jo aq nga crescendo-ja, sesa nga rimarrja e temës ose iterativiteti. Disa nga veprat e mia të preferuara, Exercices de style, i Queneau-së dhe Se una notte d’inverno un viaggiatore dhe Le città invisibili të Calvino-s ndikuan në konceptimin e kësaj vepre; sikurse ndikoi Borges-i në frymën.

Pas një ndërprerjeje relativisht të gjatë, iu ktheva LOOP-it, duke i rishkruar disa nga pjesët ekzistuese në shqip dhe duke shtuar një numër kapitujsh. Një roman për New York-un, dhe jo vetëm atë të nëndheshmin, erdhi dhe u shndërrua dalë nga dalë në një roman për tekstet që më kanë shkruar, gjatë këtyre praktikisht njëzet vjetëve që jetoj në këtë mega-qytet; dhe një vepër që kish lindur si moderniste, së paku në koncept, erdhi gjithnjë duke iu afruar estetikës post-moderne; në kuptimin që unë e lejova këtë të ndodhte. Në këtë pikë, qasja unike e Umberto Eco-s semiolog dhe narratolog ndaj letërsisë pulp dhe asaj të zhanrit në përgjithësi më ka ngushëlluar dhe tërhequr për dore në mënyrë gati psikoterapeutike.

Gjithsesi, tani LOOP ka përfunduar; edhe pse në rastin e veprave me strukturë të hapur përfundimi ka gjithnjë natyrë relative dhe është më tepër një gjest i autorit që thotë “mjaft”; dhe tani që e mendoj këtë proces më qetë, më duket sikur gjithë ç’kam bërë, këto vite, ka qenë të largoj nga faqja e shkruar të gjitha ato histori dhe përsiatje që nuk i përkisnin veprës dhe që tani kanë mbetur në një limbo, për fatin e keq të tyre. Kujtoj këtu, fare incidentalisht, se disa pjesë të hershme të veprës i pata shkruar me dorë – me laps mbi një legal pad të verdhë; edhe pse kisha PC, ende nuk shkruaja dot drejtpërdrejt në tastierë.

Kësisoj, dorëshkrimi i tanishëm elektronik i romanit përmban, të paktën për mua autorin, edhe një version muzeal, ose arkeologjik të fillimeve; çfarë rimerr, në një rrafsh tjetër, obsesionin e veprës sime me teknologjinë dhe sidomos me mjetet e komunikimit masiv: telefonin, altoparlantin, mesazhet e informimit publik, tabelat dhe të tjera shenja udhëzuese të panumërta që i shndërrojnë korridoret e stacioneve të metrosë në struktura të ngjashme, njëfarësoj, me përshpejtuesit e grimcave subatomike.

Përndryshe, do ta përkufizoja tekstin tim si “aventurë rrëfimologjike”, njëlloj siç mund të quhen “aventurë muzikologjike” variacionet Goldberg të Bach-ut. Dhe meqë flasim për variacione muzikore, po më kujtohet tani se për Enigma Variations të Elgar-it kanë thënë se tema nuk ekziston, në kuptimin që nuk artikulohet gjëkundi; ndërsa tema fillestare e variacioneve të mia rrëfimologjike është fare banale – çka ndoshta i afron ato me Variacionet rreth një valsi të Antonio Diabelli-it, nga Beethoven-i. Doemos, këto krahasime më parë me Bach-un dhe tani me Beethoven-in nuk duan të thonë gjë për cilësinë e veprës; dhe nuk është gjë faj i ambicies sime, që për t’u shpjeguar më duhet të citoj majat e artit botëror.

Kam punuar intensivisht me romanin gjatë muajve gusht 2014-janar 2015, mes punëve të tjera, përfshi këtu edhe ato që më mbajnë me bukë. Sot, veçanërisht për kultura me publik detyrimisht të kufizuar si kjo e jona, të jesh shkrimtar po shndërrohet me të shpejtë në projekt detyrimisht vanitoz – meqë doemos nuk mjafton vetëm dëshira për të shkruar, që tjetri të të lexojë. E megjithatë, disa kontakte të rregullta që kam fatin të mbaj, në planin letrar dhe në planin njerëzor, me kolegë dhe miq të mi shkrimtarë si Bashkim Shehu, Elvira Dones, Ervin Hatibi, Ardian Kyçyku dhe Arben Dedja më bën të ndihem mirë, më qetëson, më bind se, së bashku edhe pse në distancë, mund t’i japim një kontekst letërsisë shqipe bashkëkohore.

Nuk është e rastit që të gjithë këta që përmenda më lart jetojnë jashtë Shqipërisë; jo sepse e jona është letërsi “e diasporës”; as sepse vetëm nga larg mund të krijohet letërsi e mirë; dhe as më në fund se nuk ka, brenda Shqipërisë, produkt letrar të tillë që ta admiroj. Asnjë nga këto. Arsyeja është tjetër: njeriu gjithnjë kërkon ta vendosë veten në një kontekst të caktuar, dhe emrat që përmenda më lart janë konteksti ku do të dëshiroja të më shihnin, sa i përket letërsisë shqipe sot; dhe doemos pas botimit të romanit të tanishëm, LOOP.

[Shënim: Fotoja më lart është e Stanley Kubrick, për më tepër: Quand le jeune Stanley Kubrick photographiait le métro de New York en 1946]