Në vijim të shkrimit të Lyss-it për racizmin tonë, po shtoj disa përsiatje, që lidhen edhe me debatin që vijoi.

Para së gjithash, vërej se fjala racë, në ligjërimin popullor, ka disa kuptime – të paktën tre – që i mbivendosen njëri-tjetrit, por që marrin vlerë pikërisht në dallimet mes tyre.

Kemi në krye racën, në kuptimin e trashëgimisë biologjike individuale ose familjare; ose sinonimike me fisin – me këtë lidhet edhe shprehja racë e keqe!, që e dëgjon ndonjëherë nga plakat (ose edhe të dhjefsha racën, etj.).

Kjo lloj race vjen në vështrim kur është fjala për të krijuar lidhje martesore, sidomos në mjediset urbane, kur vendi dhe fisi nga ku do të zgjidhet nusja ose dhëndri duhen zgjedhur në bazë kriteresh.

Mjediset urbane janë pikërisht konteksti ku shqiptarët e kanë parë veten rëndom në kontrast me shqiptarë të tjerë – që edhe janë, edhe nuk janë si ata.

Kështu, sa për të sjellë një shembull, qytetari mysliman i Gjirokastrës në periudhën osmane binte në kontakt me qytetarë të tjerë si veten ose myslimanë nga fshatrat përreth dhe çamë njëlloj myslimanë të qytetit dhe të fshatit; por edhe me shqiptarë ortodoksë nga qyteti, shqiptarë ortodoksë nga fshati dhe jevgj myslimanë që jetonin në qytet dhe flisnin shqip; më rrallë edhe shqiptarë si të mësipërmit, por nga krahina të tjera të shqiptarisë (lebër, toskë dhe gegë); pa llogaritur këtu vllehët dhe grekët ose turqit.

Rregullat e shkuesive ishin të tilla, që të parapëlqenin dyert e mira, fiset e mira dhe racat e mira; në kundërvënie me ato të këqiat.

Raca, në këtë kuptim, kish lidhje edhe me sëmundjet e trashëguara, ose me cenet gjenetike, të cilat duheshin shmangur në raste martesash si aleanca mes fiseve ose edhe vetëm familjeve; sikurse u referohej edhe mundësive financiare të familjeve që vinin në vështrim për arsye të ndryshme. Ishte një kombinim i trashëgimisë gjenetike me reputacionin, nivelin e jetesës dhe përkatësinë kulturore – ose trashëgimisë memetike.

Nga ky nivel fillestar, është kaluar pastaj në nivelin e dytë, më të lartë, ku fjala racë vjen dhe i referohet kombësisë, nën ndikimin edhe të dijes sociale romantike, ose të asaj kategorie të dijes sociale romantike e cila u kristalizua në racizmin në format e veta klasike.

Këtij niveli të ri i përgjigjet shprehja kyç raca shqiptare, e cila i përkufizon shqiptarët në bazë të gjakut (lexo: gjeneve), duke ua kundërvënë joshqiptarëve – si rregull fqinjëve grekë, sllavë, turq, etj., përballë të cilëve e në kundërvënie me të cilët vjen e formohet identiteti ynë kombëtar. Me këtë shprehje u abuzua rëndshëm gjatë Rilindjes dhe më vonë, edhe pse kryesisht për t’i dhënë një arsye krenarisë kolektive, jo për të përligjur gjë masakra, shpërngulje, spastrime etnike dhe fetare, ose përvetësime trojesh.

Ndryshe nga niveli i mëparshëm, kjo instancë e dytë e racës vjen me referenca të forta historike; në kuptimin që raca shqiptare është ajo që është (fisnike, e shëndetshme, e hijshme, etj.) sepse është e vjetër, ndonjëherë më e vjetra në Ballkan; dhe rrjedh nga pellazgët, epirotët e Pirros, maqedonët e Aleksandrit e kështu me radhë.

Koncepti është tipik i shekullit XIX, kur merret gjithandej Europës si i mirëqenë: raca si kombësi, por kombësi e këqyrur në aspektin historik ose diakronik. Këtu e gjejnë vendin edhe cilësime të tilla (në thelb blegtorale) si racë e pastër dhe racë e përzier, ose gjak i prishur, të cilat kanë mbijetuar në diskursin kombëtarist dhe i dëgjon edhe sot e kësaj dite, në gojë njerëzish që përndryshe nuk është se e kanë kokën bosh. Të vihet re edhe ndërlidhja me orientalizmin, flagrante në rastin e shqiptarëve parë prej Tjetrit por edhe prej vetes me sytë e Tjetrit – ndonëse orientalizmi duhet trajtuar veçan (krejt historia e zgjimit kombëtar shqiptar mund të shkruhet si histori e kalimit të shqiptarit mitik nga Orienti në Oksident ose nga Azia në Europë; kalim i mundimshëm, që ende nuk ka përfunduar).

Ka edhe një dallim tjetër: raca në kuptimin e trashëgimisë familjare është më tepër një armë për t’u mbrojtur ndaj rënies (biologjike, kulturore, etike, ekonomike), duke e parandaluar atë; ndërsa kjo tjetra, raca në kuptimin e kombësisë me origjinë biologjike dhe historike të përbashkët, vjen e bëhet pretekst që një grup të ndiejë epërsi ndaj grupit tjetër përbri (ne jemi bijtë e Pirros, ju rridhni prej aziatikësh).

Megjithatë, deri këtu kemi mbetur në nivelin lokal, ose në marrëdhëniet e shqiptarëve mes tyre, ose me fqinjët; dhe këtu futen edhe racat e ndryshme pak a shumë margjinale, të cilat i përkasin një harte pak a shumë të përafërt të etnive në Ballkan – meqë krahas shqiptarëve, serbëve (shkijeve), grekëve, bullgarëve etj., kemi edhe grupet më të vogla të vllehëve (çobanëve), jevgjve, magjypëve (arixhinjve), shuleve, mjeshtrave, çifutëve (hebrenjve), gollobordasve e të tjerë pakica pak a shumë të specializuara.

Kuptimi i tretë i racës, ai bashkëkohor, ka hyrë ndër shqiptarë nga Perëndimi, nëpërmjet dijes – herë të specializuar, herë pop. Natyrisht, edhe në periudhën osmane nuk kanë munguar kontaktet tona me afrikanë ose aziatikë; afrikanëve populli u thoshte (h)arapë, ndërsa aziatikëve kinezë – dhe kaq mjaftonte. Figura të tilla si prej përralle ishin më tepër kuriozitete, ose aq absolute në jetërsinë e tyre, sa të ngacmonin kryesisht intelektin, jo instinktin e vetëmbrojtjes. Unë madje do të thoja se koncepti i racës, në kuptimin që i japin atij anglezët dhe më pas amerikanët, ka mbetur në thelb i panjohur (pse i panevojshëm) për kulturën kombëtare shqiptare; e cila shumë-shumë ka shkuar deri te koncepti nazist i racës ariane, koncept fund e krye mitik, dhe gjithsesi shumë më pak empirik se ai i racës së bardhë, që u kundërvihet të zinjve dhe të verdhëve.

Nazizmi, në formë të lokalizuar dhe krejt të vulgarizuar, do t’i ndihmonte shqiptarët të ndërtonin një mit të epërsisë së tyre apriorike ndaj fqinjëve (edhe sot qarkullojnë histori për klasifikimin racor të privilegjiuar që u bënin nazistët shqiptarëve); në një kohë që racizmi tjetër veç do t’u kujtonte po këtyre shqiptarëve që, në thelb, nuk i dallonte ndonjë gjë transhendentale prej fqinjëve, veç suksesit ose dështimit relativ në histori…

Për këtë arsye edhe ndodh që, në marrëdhëniet me Tjetrin, ne ndonjëherë vijojnë ta përqafojmë pa u menduar shumë paradigmën naziste, që glorifikon racën si produkt sipëran të historisë (edhe biologjike); por as që i afrohemi paradigmës anglo-saksone, ku raca superiore nuk e shfaros atë inferioren (siç bënë nazistët me hebrenjtë), por e skllavëron, e fut në punë; ose, e segregon, e mban veç, e fut në geto, e rrethon me gardh; ose edhe më keq akoma, e kultivon si të ishte zarzavat, në kopshtin multikulturalist.

Sot e kësaj dite, ata që merren me racat në kulturën dhe dijen amerikane, tregojnë vëmendje kryesisht për tregues të matshëm (p.sh. tipare biologjike, fiziologjike ose psikologjike – ta zëmë IQ-ja ose aftësia e zezakëve me origjinë afrikano-perëndimore për të vrapuar shumë shpejt, por jo për të notuar mirë); jo për tregues cilësorë të pamatshëm, të tipit kulturor ose në përgjithësi historik.

A jemi racistë ne, si shqiptarë? Kësaj pyetjeje nuk do t’i përgjigjem, përveçse duke vërejtur se racizmi ynë, në atë masë që ekziston, është racizmi i të shtypurit dhe të varfrit; i mbrujtur me mllef dhe frikë; racizmi i atij që e sheh veten të lënë mbrapa nga historia.

Natyrisht, popujt janë racistë në mënyra të ndryshme – kush ka njohur nga afër ndonjë kinez, do ta ketë vënë re racizmin e sofistikuar, që ka zënë vend në rrënjë të identitetit të tij etnik; dhe që është diametralisht i kundërt jo vetëm me racizmin e zezakut amerikan që kthehet në darkë nga puna rraskapitëse, dhe shfryn me përbuzje, kur i ulet pranë një i bardhë në metro; por edhe me atë të të bardhit njëlloj amerikan, që kujdeset ta zgjedhë shtëpinë në një lagje ku nuk jetojnë popullsi “me ngjyrë.”

Racizmi i shqiptarit, ashtu si dhe aq sa shfaqet, është pra nënprodukt i frikës së përzier me kompleksin kolektiv të inferioritetit.