Hyrje

Në shkencën letrare shqiptare termi postmodern zbatimin e vet më të shpeshtë dhe më të gjerë e gjen në fillim të viteve ’90 të shekullit të kaluar për të vazhduar deri në ditët e sotme. Përdorimi i tij do të vihet në funksion të tipologjizimit dhe vlerësimit të veprave, me ç’rast ai do të përdoret, njëkohësisht, si koncept përshkrues dhe normativizues. Funksionet e ndryshme kategoriale  metodologjike të përshkrimit dhe normativitetit (edhe pse të lidhura njëra me tjetrën) që bart koncepti i postmodernes, në shkencën tonë letrare, në të shumtën e rasteve, do të trajtohen si sinonimike. Keqkuptimi i pavetëdijshëm i konceptit të postmodernes do t’i hapë shteg keqpërdorimit të tij në mënyrë të vetëdijshme.

Mendimi shkencor për letërsinë shqipe në fillim të viteve ‘90, i nxitur nga nevoja e shkëputjes radikale nga epistemologjia e real-socializmit, pa një refleksion kritik, termin postmodern do ta përdorë, jo vetëm si koncept për hulumtimin e logjikës së praktikës së krijimtarisë letrare shqiptare, por edhe si një instrument për inaugurimin e një “epistemologjie postmoderne”, ku vendin e dijes objektive dhe universale do t’ia zë skepticizmi dhe realitivizmi; vendin e mendimit të argumentuar shkencor do t’ia zë “mendimi” pseudoshkencor; ku hierarkia aksiologjike do të zëvendësohet nga kaosi aksiologjik.

Duke i parë specifikat dalluese midis tipologjizimit dhe vlerësimit, këtu e postulojmë idenë se romani i Rexhep Qosjes “Vdekja më vjen prej syve të tillë” tipologjikisht nuk është roman postmodern, por nga ana tjetër, vlerësojmë se është ndër romanet më të arrira artistikisht dhe një nga romanet më me peshë në kulturën letrare shqiptare, në veçanti, dhe për kulturën shqiptare në përgjithësi. Postulimi i idesë se vepra e Rexhep Qosjes “Vdekja më vjen prej syve të tillë” nuk është vepër postmoderne, përdoret, në njërën anë, për arsyetimin e vërtetësisë së premisës mohuese mbi të cilën qëndron vetë postulati, ndërsa qëllimi i saj është nevoja për justifikimin epistemik të kushteve onto-epistemologjike në të cilën është futur sot dija letrare shqiptare si pasojë e gabimit kategorial të tipologjizimit në praktikën e hulumtimeve për dhe rreth postmodernizmit në letërsinë shqipe.

Dallimi midis tipologjizimit dhe aksiologjizimit

Përcaktori postmodern, në të shumtën e rasteve, në shkencën letrare shqiptare do të përdoret njëkohësisht si kategori tipologjizuese dhe si kategori aksiologjizues, me ç’rast krijohet ideja se një vepër posmodeniste a priori ka vlerë më të madhe estetike dhe vlera më të mëdha artistike sesa një vepër realiste apo moderniste.

Tipologjizimi dhe aksiologjizimi përfaqësojnë aftësitë thelbësore të mendimit dhe reflektimit racional shkencor. Edhe pse tipologjia dhe vlerësimi janë kategori të ndërlidhura njëra me tjetrën, ato nuk janë të njëjta. Në qendër të tipologjizimit dhe aksiologjizimit, si aftësi njohëse e mendjes shkencor për letërsinë, qëndrojnë gjykimet analitike dhe gjykimet sintetike.[1] Të dy këto aftësi janë ndërmjetësuesit midis arsyes dhe të kuptuarit në funksion të arritjes së një kuptimi unifikues për vepra e fenomene letrare. Përmes aftësisë së gjykimit analitik përcaktohen vetitë empirike formale të veprave letrare, ndërsa gjykimi sintetik ato veti i fut nën projektorin hermeneutik të efekteve më të gjëra që ato ushtrojnë. Gjykimi sintetik, si shprehje e aftësisë aksiologjizuese, bazohet mbizotërueshëm nga përbërësit e vet, si: arsyetimi epistemik dhe nga ndjeshmëria intelektuale e morale. Gjykimi analitik, ndërkaq, kryesisht bazohet në përbërësit e perceptimit empirik.

Për shkak se orientimin e akteve të veta njohëse mbizotërueshëm e merr nga gjykimi analitik, tipologjizimi është i karakterit përshkrues; ndërkaq, për shkak se orientimin e vet e merr nga gjykimet sintetike, aksiologjizimi është i karakterit normativizues. Aftësia e gjykimit analitik për klasifikimin tipologjizues objekt të vetin qëllimor e ka konceptualizimin e objekteve të njohurisë dhe përvojës si lloje të dallueshme fenomenesh në funksion të unifikimit të cilësive e të veçorive të ndryshme brenda një koncepti koherent, gjithëpërfshirës. Aksiologjizimi, ndërkaq është procesi i shqyrtimit reflektiv për dhe rreth vlerës së fenomeneve letrare dhe, njëkohësisht, proces që e informon kuadrin konceptualizues të tipologjizimit se cilat fenomene letrare kanë vlerë dhe janë të denja për të qenë brenda një kornize të caktuar klasifikimi. Tipologjizimi, si kategori metodologjike e hulumtimit shkencor, përbën kornizën informuese dhe orientuese të proceseve aksiologjizuese. Ndërkaq, aksiologjizimi, si akt i realizimit të njohjes konceptuale, kornizat tipologjike i pajisë me aftësitë racionale për përshkrimin sistemik dhe argumentimin epistemik rreth kuptimit dhe efekteve më të gjëra transformuese të fenomeneve letrare që ndodhin në rrafshin diakronik brenda një letërsie të veçantë apo më gjerë.

Vetëm përmes aksiologjizimit, si akt përfaqësues mendor, shenjat letrare (periudha, formacione stilistike, autorë, vepra etj.) marrin vendin adekuat në hartën e historiografisë letrare. Emërtimet e pasakta të shenjave letrare në hartën e historiografisë letrare janë me pasoja më të mëdha për orientimin shpirtëror të një kombi se sa pasojat në orientim që do të mund të krijonte një situatë e ngatërrimit të emrave të qyteteve në një hartë gjeografike, si p.sh. Peja të emërtohej Tiranë; Berati – Prishtinë; Shkupi – Shkodër, e kështu me radhë. Në qoftë se një hartë e tillë do të shkaktonte çorientim dhe kaos në lëvizje të njerëzve, harta historiografike letrare, me emërtime të pasakta tipologjike, do të ishte një paralizë për mendimin dhe për aftësitë njohëse për letërsinë shqipe. Gabimi i kategorisë së aksiologjisë do t’i japë orientim të gabuar tipologjizimit për përcaktimin e kornizës adekuate të klasifikimit të tipareve e fenomeneve që i takojnë të njëjtës klasë e lloj. Gabimi i kategorisë së aksiologjizimit apo të tipologjizimit në rastin e praktikës së hulumtimit të logjikës së krijimtarisë letrare shqipe, në të shumtën e rasteve, ndodh për shkak të njëjtësimit të tyre.

Njëjtësimi i tipologjizimit me aksiologjizimin

Njëjtësimi i kategorisë së tipologjizimit me kategorinë e aksilogjizimit në praktikën e hulumtimit të logjikës së veprave postmoderne në shkencën tonë letrare, është rezultat i përdorimit të konceptit të postmodernes brenda kufijve të mbyllur të gjykimit analitik, i cili është gjykim a priori dhe objekt të vetin e ka vetë konceptin e postmodernes, por jo edhe përmbajtjen empirike të tij, e cila bie në zonën e gjykimit sintetik. Fuqitë e gjykimit analitik brenda tipologjizimit nuk janë të mjaftueshme për të krijuar një kuptim unifikues për fenomenin e posmodernizmit dhe për rëndësinë e tij kulturore. Përmes gjykimit analitik, si aftësi njohëse, në logjikën e praktikës së klasifikimit tipologjizues të veprave postmoderne shqipe, do të merren për bazë cilësitë formale të konceptit të postmodernes, të cilat janë të pranishme dhe empirikisht lehtësisht të indentifikueshme brenda një vepre. Një mënyrë e tillë e të menduarit, e cila bazohet vetëm në gjykimin analitik pa marrëdhënien e tij me gjykimin sintetik, do të bëjë që kategoria e tipologjizimit dhe e aksiologjizimit në procesin e njohjes së fenomenit të posmodernizmit në letërsinë shqipe, të konceptohen si e njëjta kategori, pa asnjë nuancë dallimi midis tyre. Ndarja dhe supremacia e gjykimit analitik kundrejt gjykimit sintetik rrënjët e veta i ka në pikëpamjen formale të filozofisë së artit për qëllimin e artit letrar si një veprimtari hedoniste, ose si veprimtari për stimulimin emocional, ose si veprimtari shprehëse stilistike, por jo si veprimtari për formimin e kuptimit, i cili përbën lëvizësin e mendjes njerëzore dhe objektin qendror qëllimor të pikëpamjes kognitiviste të filozofisë së artit. Qëndrueshmëria e një kuptimi të unifikuar dhe qëndrueshmëria e hierarkisë së vlerave përcaktohet nga cilësia e konceptimit të marrëdhënies reciproke të vetë tipologjizimit dhe aksiologjizimit si bartës të gjykimeve analitike e sintetike dhe përcaktues të marrëdhënies reciproke midis tyre në procesin e njohjes racionale të fenomeneve letrare dhe kuptimeve që ato transmetojnë për rritjen e kapaciteteve të vetëdijen njohëse.

E përbashkëta dhe dallimi midis postmodernizmit dhe postmodernitetit

Nëse çështjen e raportit të modernitetit dhe modernizmit, si dhe të postmodrenitetit me postmodernizmin e vështrojmë nën lentën e fenomenologjisë ontologjike të Hajdegerit, atëherë mund të themi se kohësia është horizonti i përbashkët i qenies së tyre. Por, vetë ky horizonti kohësor përbën thelbin ontologjik të dallimit midis tyre. Të qenët në kohë është tipari kohësor i ekzistencës së modernitetit dhe postmodernitetit. Si qenie në kohë, tipari kohësor i modernitetit dhe posmodernitetit është sekuencialiteti. Kohësia e qenies së modernitetit dhe postmodernitetit shënjon kornizën e jashtme kohore të të qenit të tyre. Moderniteti dhe posmoderniteti, si komplekse kulturore dhe botëkuptimore, shënjojnë kornizat e gjendjeve dhe proceseve të transformimeve të përgjithshme shoqërore e kulturore në vijimësinë kohore, brenda momenteve të njëpasnjëshme. Postmoderniteti, si qenie në kohë, me parashtresën e vet “post”, dëshmon për lidhjen lineare kohore që ka me modernitetin dhe, si i tillë, përfaqëson një strukturë statike kohore, e cila fillon nga e kaluara, e tashmja që shkon kah e ardhmja. Ndërsa moderniteti fillon me fundin e mesjetës dhe zgjat deri në mesin e shekullit të 20-të, postmoderniteti do të fillojë në mesin e shekullit 20, i cili, po ashtu, me nënproduktet e tij, si post-postmodernizmi, është në proces të vetëzhvillimit dhe vetëralizimit.

Përkundër modernitetit dhe postmodernitetit si qenie në kohë, modernizmi dhe postmodernizmi janë qenie kohore, përmes të cilave kritikisht, në mënyra të ndryshme, synohet të interpretohet dhe zbulohet qenia e ekzistencës njerëzore jashtë kornizave të vendosura nga moderniteti dhe posmoderniteti, si qenie në kohë.[2] Modernizmi dhe postmodernizmi, si qenie kohore, janë të lidhura me mënyrën se si qenia njerëzore e zbulon të vërtetën e vet përmes strukturës kohore të ekzistencës. Modernizmi dhe postmodernizmi janë struktura fluide kohore, me ç’rast përmes kujdesit dhe angazhimit për një ekzistencë autentike, qenia njerëzore kuptohet dhe projektohet brenda unitetit të së kaluarës (të qenit), të tashmes (të bërit të së tashmes) dhe të ardhmes (që pritet të vijë). Në modernizëm dhe postmodrenizëm e kaluara, e tashmja dhe e ardhmja, si tri dimensione të të qenit të tyre qenie kohore – përkundër qenies në kohë ku ato janë sekuenciale – janë dinamikisht të ndërlidhura dhe e përcaktojnë ekzistencën autentike dhe mundësitë e saj. Nëse postmoderniteti, si qenie në kohë, përbën totalitetin e një përvoje të rrënjosur kohësisht në praktikën e formësuar të ekzistencës njerëzore, posmodernizmi, si qenie kohore, përfaqëson artikulimin kritik të përvojës së jetuar nga subjekti njerëzor brenda praktikave të rrënjosura nga postmoderniteti. Si qenie kohore, modernizmi dhe postmodernizmi na dëshmojnë se jo përheshmëria, por përkohëshmëria është burimi që e bën të mundur çdo kuptim ose interpretim të qenies së ekzistencës njerëzore, siç ajo përjetohet dhe kuptohet në mënyrë autentike nga qenia njerëzore në një moment të caktuar historik.

Ashtu sikur modernizmi nuk i jep fund modernitetit, por vetëm i shpreh radikalisht kontradiktat e esencës së tij, produkt të së cilës në arte janë: ekspresionizmi, surealizmi, kubizimi etj., ashtu edhe postmodernizmi nuk i jep fund postmodernitetit, por i shpreh kontradiktat e esencës së tij, prej nga buron post-postmodernizmi, si një etapë zhvillimore e postmodernitetit. Kur në teorinë e vetë politike, sociale dhe të komunikimit Habermasi flet për modernitetin si një “projekt të papërfunduar”, ka parasysh tensionin e kontradiktave të esencës (modernizmit) me qenien (modernitetit – lexo: arsyes emancipuese dhe lirisë, si burim i potencialit të komunikimit racional, në njërën anë, dhe racionalitetit instrumental dominues që ka çuar në kontroll shoqëror dhe alienim, në anë tjetër), të cilat nuk kanë arritur ta realizojnë dhe ta shfaqin në plotësi realitetin e qenies së modernitetit.

Pa vetëdijen për ekzistencën e unitetit që ekziston midis qenies, esencës, konceptit dhe rolin ndërmjetësues e sintetizues të këtij të fundit për formësimin e botëkuptimit, nuk mund të kuptohet procesi i ndërtimit të kuptimit për ekzistencën njerëzore e as të krijohet qartësi orientuese për ndërtimin e tij në përputhje me nevojat e ekzistencës njerëzore në kohë. Jashtë perceptimit të ekzistencës së këtij uniteti, njohja nuk do të jetë e aftë ta zotërojë kuptimin e procesit të transformimeve dhe zhvillimit të botëpërjetimeve dhe botëkuptimeve për dhe rreth ekzistencës njerëzore në botë. Në këtë kontekst mund të thuhet se njëjtësimi i tipologjizimit me aksiologjizimin është pasojë e trajtimit të izoluar që i bëhet në shkencën tonë letrar konceptit, qenies, esencës dhe botëkuptimit, si shkalla më e lartë e vetëdijes njohëse.

Raporti unifikues i qenies, esencës, konceptit dhe botëkuptimit

Qenia, esenca, koncepti dhe botëkuptimi janë jo vetëm përbërës të strukturës logjike, por baza onto-epistemologjike e vetë dijes në formën e saj konceptuale. Duke u bazuar në onto-epistemologjinë e Hegelit – e cila qenien dhe dijen nuk i sheh si te ndara, por të ndërlidhura reciprokisht – këtu qenia, esenca dhe koncepti nuk konceptohen si koncepte universale të veçuara të mendjes formale, por si forma që përcaktojnë tërësinë e konceptit të veçantë të arsyes, i cili përfshin gjithë përmbajtjen e universales (konceptit të artit letrar), në një formë specifike, siç është postmodernizmi, i dallueshme nga format tjera pararendëse të të kuptuarit të qenies njerëzore dhe botës. Me qenie këtu kuptojmë brendësinë e përsosur të aktit me vetveten, i cili na jepet në menjëhershmërinë e vet[3]; esenca është thelbi brenda horizontit më të gjerë të qenies, e cila e përbën të vërtetën e qenies[4]; realiteti, ndërkaq, është aspekti i qenies që imponohet nga jashtë si e dhënë dhe kapet si e tillë. Nëse qenia është e pandërmjetësuar, esenca është relacionale, e cila përmban diferencimin e brendshëm dhe marrëdhënien e qenies me tjetërsinë e saj, si potencial i vetë qenies. Koncepti, nga ana tjetër, edhe pse vjen pas qenies (të menjëhershmes) dhe esencës (reflektimit), si momente të bërjes së tij, është e vërteta e tyre si identitet në të cilat qenia dhe esenca janë të përmbajtura me gjithë kontradiktat e tyre[5] për t’u vetëngritur në shkallën e botëkuptimit, si nivel më i lartë i njohjes.[6] Botëkuptimi, si realizim në kohë i konceptit në realitet, është manifestimi historik dhe kulturor i potencialit të vetëdijes njohëse.

Mungesa e vetëdijes për ekzistencën e unitetit që ekziston midis qenies, esencës, konceptit dhe botëkuptimit, mendimin në përgjithësi (jo vetëm te ne), e ka futur në zonat e pikëpamjeve fundiste: fundi i romanit, fundi i librit, fundi i modernitetit, fundi i postmoderrnitetit, fundi i historisë, fundi i ideologjisë, fundi i metanarrativave etj. Metanarrativat mund edhe të vdesin, por nuk zhduken. Metanarrativat janë parimi lëvizës i botës së jetës dhe fuqia organizuese e shoqërisë njerëzore në botë. Për aq kohë sa shoqëria njerëzore do të ketë nevojë për siguri, liri, drejtësi, mirëqenie, për aq kohë shoqëria njerëzore do t’i thërret në ndihmë metanarrativat. Nevoja e organizimit të shoqërisë njerëzore në një rend botëror të normativizuar është dëshmia më e mirë për nevojën që ka shoqëria njerëzore për metanarrativa. Rrugëtimi i shoqërisë njerëzore në histori, me ngritjet dhe rëniet e saj, do të ishte i paimagjinueshëm të realizohej vetëm me Sanço Pançon, të padrejtuar nga Don Kishoti.

Mungesa e vetërealizimit të plotë të esencës, me kontradiktat e veta dhe në kontradiktën e përhershme që ka me qenien, është karburanti i zhvleftësimit të të gjitha pikëpamjeve fundiste. Kështu, post-postmodernizmi, si fazë e epokës së postmodernitetit, do ta ketë të nevojshme t’i rikthejë dhe rimendojë kategoritë e modernizmit, si strukturë fluide kohore (qenie kohore), të cilat posmodernizmi i mohonte radikalisht, si: subjektivitetin, utopinë, origjinalitetin, idealizmin, të vërtetën, por tani të gjitha në formën e “trans”: si trans-subjektivitet, si trans-utopi, si trans-origjinalitet, si trans-idealizëm, si trans-e vërteta etj. Vështruar me lentën teleologjike të “Fenonemologjisë së shpirtit” të Hegelit, transformimet e tilla, marrë së bashku, mund dhe duhet të shihen si dëshmi e kufizimeve të eksternalitetit shqisor (të mishëruara në forma të ndryshme të artit) në raport me pafundësinë e shpirtit (mendjes) absolute; duhet të shihen si dëshmi e përpjekjes për të ndërtuar kuptime racionale në kontekstin e gërshetimeve kaotike të realitetit. Hegeli thotë:

“Megjithatë, (shpirti – A.H.) si qenie-për-vete, është thelbi i tretur, thelbi vetësakrifikues, i sjellshëm, brenda të cilit secili përfundon punën e vet, shkëput diçka nga qenia universale dhe merr pjesën e vet prej saj. Kjo shpërbërje dhe veçim i thelbit është vetëm momenti i veprimeve të secilit dhe i vetvetes së secilit; ai moment është lëvizja dhe shpirti i substancës, dhe është thelbi shpirtëror universal i realizuar. Pikërisht aty ku ‘po’ shpërbëhet në vetvete, substanca nuk është thelbi i vdekur, por përkundrazi është aktuale dhe e gjallë. Shpirti është në këtë mënyrë thelbi vetëmbështetës, absolut, real. Të gjitha format e mëparshme të vetëdijes (edhe arti – A.H.) janë abstraksione prej tij. Ato janë kjo, që shpirti analizon veten, dallon momentet e tij dhe qëndron me individin… Megjithatë, ashtu siç janë vetëm momente ose madhësi që zhduken… dhe ky thelb është pikërisht kjo lëvizje dhe shpërbërje e këtyre momenteve.”[7]

Paqartësia për përkohshmërinë e ekzistencës së koncepteve (shpallja e fundit të tyre) dhe nevoja imediate për ndryshimin, përplotësimin e përmbajtjes së tyre, janë pasojë, në njërën anë, e mbivendosjes së vetë koncepteve mbi kontradiktat e esencës në raport me qenien, dhe, nga ana tjetër, privimit të vetë konceptit nga roli i tij ndërmjetësues për tejkalimin e kontradiktës që ekziston midis qenies dhe esencës, si vetëzhvilluese e procesit të njohjes. Mbivendosja e koncepteve, pa rolin e tyre ndërmjetësues, mund t‘i kontribuojë moszbulimit të kontradiktave të esencës me qenien, por nuk mund ta pengojë praninë e qenies në ekzistencën njerëzore, pra, as domosdoshmërinë e njohjes së saj. Vazhdimësia e krijimtarisë letrare, si aktivitet i patejkaluar mendor për kërkimin e kuptimeve për qenien e ekzistencës njerëzore, është prova më e mirë për këtë, sot dhe nesër.

Rasti i romanit “Vdekja më vjen prej syve të tillë”

Kur vepra e Rexhep Qosjes, “Vdekja më vjen prej syve të tillë”, tipologjikisht klasifikohet si roman postmodern, kjo ndodh sepse një subjekt njohës konceptin e postmodernes e trajton brenda zonës së gjykimit analitik duke e ndarë nga gjykimi sintetik. I trajtuar si koncept brenda gjykimit analitik ndaras gjykimit sintetik, në praktikën e hulumtimit të logjikës së veprës letrare, përcaktimi tipologjizues i veprës “Vdekja më vjen prej syve të tillë” si roman postmodern, do të bëhet duke iu drejtuar cilësive formale, e jo substancës së saj. Në kundërshtim me botëkuptimin dhe botëpërjetimin postmodernist, si kategori e totalitetit, në të cilin në mënyrë holistike përfshihen të gjitha aspektet e perceptimit dhe të të kuptuarit për ekzistencës njerëzore dhe botën, vepra e Rexhep Qosjes “Vdekja më vjen prej syve të tillë” në shkencën tonë për letërsinë tipologjikisht do të klasifikohet si roman postmodern (por edhe inaugurues i postmodernizmit në letërsinë shqipe!) vetëm për faktin se kjo vepër përmban disa elemente strukturore-formale të poetikës postmoderniste. E njëjta vepër e Rexhep Qosjes, për shkak të tipareve formale të saj do të klasifikohet, njëkohësisht, si vepër moderniste dhe postmoderniste. Në këtë mënyrë aspektet formale të qenies së veprës, si: struktura kompozicionale, mjetet narratologjike e stilistike, fragmentariteti, ironia, parodia, citatësia etj., trajtohen si thelb i saj, por jo bota në unitet që i zbulohet vetëdijes përmes qenies së saj si një horizont kuptimi për të vërtetën e ekzistencës njerëzore. Mungesa e idesë për lidhjen reciproke që ekziston midis qenies, esencës dhe konceptit, në praktikën e hulumtimeve të logosit letrar shqiptar do të çojë, për pasojë, në prishjen e unitetit që ekziston midis formës dhe përmbajtjes.

Një koncept që nuk arrin të jetë ndërmjetësues mes kontradiktave të esencës dhe qenies së fenomeneve letrare – si identifikues i esencës që e bën diferencimin e tjetërsisë nga qenia në të cilën është (në rastin tonë të postmodernes nga modernia) – është i paaftë të krijojë korrelata me botëkuptimin. Për pasojë vetë botëkuptimi, si manifestim i vetëdijes totale në vepër, me të cilin interpretohet realiteti i kushteve të gjendjes njerëzore – në mungesë të vetëzhvillimit të konceptit në shkallën e botëkuptimit – në praktikën e logjikës së hulumtimeve tona letrare do të mbetet jashtë kornizave të përcaktimeve tipologjizuese e vlerësuese. Vlera dhe rëndësia kulturore e romanit “Vdekja më vjen prej syve të tillë” nuk qëndron në faktet empirike formale që ajo përmban, por në fuqinë e vizionit për botën që ajo transmeton, me praninë e kuptimeve për ekzistencën njerëzore që ajo na sjellë. Filozofët kognitivist të artit Lamarque dhe Olsen, duke e konceptuar formën si mjet të qëllimit të përmbajtjes, thonë:

“Të njohësh diçka si vepër letrare do të thotë ta pranosh atë si diçka që synon të përcjellë një përmbajtje interesante nga ana njerëzore. Dhe një përmbajtje interesante nga ana njerëzore është njohur gjithmonë si një nga cilësitë më të rëndësishme të letërsisë, një cilësi që i jep letërsisë rëndësinë e saj kulturore.”[8]

Në qoftë se në antikitetin grek vizioni për botën do të ndërtohet mbi paradigmën e çarjes midis individit dhe rendit më të lart kozmik, çarje kjo e cila e shfaq subjektin e vetëdijshëm për veten e vet (prandaj tragjedia); vizioni modernist na e paraqet çarjen që ekziston midis individit dhe shoqërisë, pushtetit; ndërkaq, postmodernizmi nuk njeh shkallë të të tilla të çarjes mes individit dhe strukturave ekzistuese, sepse në postmodernizëm subjekti është kundër subjektivitetit të vet duke e mohuar ekzistencën e tij, prandaj ai del i fragmentuar, i copëzuar dhe në përkohshmërinë e vet.

Vizionin për përjetimin tragjik të ekzistencës dhe botës në veprën “Vdekja më vjen prej syve të tillë” është ndërtuar mbi paradigmën e çarjes midis individit dhe shoqërisë, vetminë psikologjike, sociale e morale, e cila përbën thelbin e botëkuptimit dhe botëpërjetimit modernist të ekzistencës njerëzore në botë.

Përmbajtja botëkuptimore e romanit “Vdekja më vjen prej syve të tillë” është konstituuar mbi kategori të dallimit dhe të kundërtave, kategori dikotomike: i mirë/i keq (Xhezairi i Gjikës /Danjolli i Sherkës); i drejtë/i padrejtë; liria/robëria etj. Në botëkuptimin postmodernist kategoritë nuk janë në raporte kundërshtimi, por të mbivendosura e përplotësuese, më ç’rast kufiri midis tyre është tejet fluid.

Nëse postmodernizmi është pikëpamje, e cila e mohon kultin e racionalitetit, objektivitetit dhe arsyes emancipuese, Xhezairi i Gjikës është personifikim i racionalitetit dhe arsyes emancipuese, si ideal i mendimit iluminist për shpjegimin e natyrës njerëzore. Xhezairi i Gjikës është intelektuali puna mendore e të cilit është kontestimi më radikal i përhershmërisë së fuqisë vetëbesuese të pushtetit kolonial jugosllav, dhe, nga ana tjetër, cenimi më i rëndë i vetëbesimit të rrejshëm të klasës së mediokërve (Astritit dhe shokëve të tij) edhe pas vdekjes së tij.

Në vend të fundit të utopisë së racionalizmit, të cilin e proklamon postmodenizmi, vepra i bën jehonë rëndësisë që ka korrelata e kësaj utopi me dhe për qëndrueshmërinë dhe vazhdimësinë e ekzistencës njerëzore në botë. Në qoftë se në pikëpamjen postmoderniste një korrelatë e tillë jepet në gjendjen e vdekjes së saj, në veprën “Vdekja më vjen prej syve të tillë” kjo korrelatë, në kontekstin e shtypjes kolonialiste dhe mohimit të skajshëm të lirisë ekzistenciale, na jepet në gjendjen e tensionit midis agonisë dhe shpresës. Në këtë pikëpamje kjo vepër është në përputhje me metanarrativën e iluminizmit dhe në kundërshtim me kërkesën e postmodernizmit për mohimin e matanarrativave. Pikëpamja e botëkuptimit për botën në veprën “Vdekja më vjen prej syve të tillë” është krejtësisht moderniste. Ky fakt nuk mund të zhbëhet me argumentet që ndërtohen mbi cilësitë e izoluara formale duke ia mbivendosur ato realitetit të qenies së veprës, si realizim total dhe totalizues i botëkuptimit dhe botëpërjetimit të ekzistencës njerëzore.

 

(c) 2025 Arben Hoxha. Të gjitha të drejtat janë të autorit. Imazhi në kopertinë është krijuar me Midjourney.

---

[1] Për dallimin midis gjykimit analitik dhe sintetik shih: Imanuel Kant, Kritika e mendjes së kulluar, “Libri shkollor”, Prishtinë, 2002, fq. 34-38.
[2] Martin Heidegger konsideron se të kuptuarit e kuptimit të qenies (Sein) është koha, dhe se qenia e Dasein-it (qenia njerëzore) është në thelb kohore. Për dallimin midis konceptit të “qenies në kohë” dhe “qenies kohore”, më gjerësisht shih: Martin Heidegger, “Temporality and Within-Timeness as the Origin of the Vulgar Concept of Time”, në Being and time, (përkthyer nga Joan Stambaugh), State University of New York Press, 1996, fq.371-397.
[3] G.W.F. Hegel: The Science of Logic, (përkthyer dhe redaktuar nga George di Giovanni), “Cambridge University Press”, New York, 2010, fq. 59.
[4] G.W.F. Hegel: The Science of Logic, Po aty, fq. 337.
[5] G.W.F. Hegel: The Science of Logic, Po aty, fq. 508.
[6] Për kategorinë e qenies, esencës dhe të konceptit shih gjithashtu edhe: G.W.F. Hegel: Encyclopaedia of the Philosophical Sciences in Outline and crtical writings, (redaktuar nga Ernst Behler), “Continuum”, New York, 1990.
[7] G. W. F. HEGEL, The Phenomenology of Spirit, (përkthyer nga Terry Pinkard), Cambridge University Press, New York, 2018, fq. 254.
[8] Peter Lamarque & Stein Haugom Olsen, Truth, Fiction and Letarature, “Clarendon Paperbacks”, Oxford, London, 2002, fq, 265.