Kujtime nga SVETLANA ALLILUJEVA

Përktheu nga anglishtja: Marelba Fushekati

“Sa e lehtë është të shkruash për etërit, për punën e tyre, emrin, veprat dhe mëkatet e tyre? Sa nga fëmijët e ish-diktatorëve janë rrëfyer hapur për etërit e tyre? Sa kurajo duhet për ta bërë këtë? A mund ta quash babanë diktator?

Svetlana Allilujeva i ka shkruar, siç thotë edhe vetë,  një mikut të saj, njëzet letra për babanë e saj, Stalinin.

A e ka ndarë dot Svetlana babanë nga diktatori?

Rrëfimi të lehtëson barrën dhe sjell paqe në zemër. Kështu, këto letra i kam përkthyer me shumë emocion dhe përkujdesje.

Marelba Fushekati. 

---

Nënës sime

Këto letra u shkruan gjatë verës së vitit 1963, në fshatin Zhukovka, që ndodhet në rrethinat e Moskës. M’u deshën tridhjetë e pesë ditë për t’i përfunduar. Përmes stilit të lirë të të shkruarit, pata mundësinë të shprehem me sinqeritet të plotë. Në njëfarë mënyre, më duket sikur jam duke dhënë një dëshmi.

Në atë kohë, nuk më shkonte aspak në mendje se ky libër mund të shihte dritën e botimit.

Tani që kam mundësinë ta botoj, e kam lënë thuajse të paprekur, megjithëse që nga ajo kohë kanë kaluar katër vjet dhe unë tani ndodhem larg Rusisë. Përveç disa korrigjimeve të nevojshme, ndonjë shkurtimi të parëndësishëm dhe disa shpjegimeve përfund faqeve të shtuara gjatë përgatitjes së dorëshkrimit për botim, libri nuk ka pësuar ndryshime që nga koha kur u lexua dikur nga miqtë e mi në Moskë.

Do të doja që çdo lexues të përjetojë ndjesinë se këto letra janë shkruar pikërisht për të.

SVETLANA ALLILUJEVA
Locust Valley, New York,
Maj, 1967

---

Parathënie

16 korrik, 1963

Këtu ka rënë qetësia. Moska, që frymon zjarr, si një vullkan njerëzor me llavën e saj të nxehtë të pasionit, ambicies dhe politikës, që gumëzhin nga takimet dhe aktivitetet e saj të zhurmshme, ndodhet më pak se njëzet milje larg prej këtu. Atje po zhvillohet Kongresi Botëror i Grave, Festivali Botëror i Filmit, po zhvillohen bisedime me Kinën dhe lajmet nga e gjithë bota transmetohen në mëngjes, në drekë dhe në darkë. Kanë ardhur edhe disa vizitorë nga Hungaria. Aktorë filmash nga vende të ndryshme të botës po eksplorojnë qytetin. Gratë afrikane blejnë suvenire në GUM [¹]. Sheshi i Kuq është plot me burra e gra të të gjitha racave. Secili prej tyre mbart një fat, një karakter dhe një shpirt unik.

Moska zien, shkumëzon dhe gulçon për ajër. Gjithmonë është e etur për diçka të re, për ngjarjet më të fundit, për sensacionin më të bujshëm. Të gjithë kërkojnë të jenë të parët për të ditur çfarë po ndodh. Ky është ritmi i jetës së sotme.

Këtu ka rënë qetësia.

Dielli i mbrëmjes ka mbuluar barin dhe pemët me një dritë të florinjtë. Këta drurë krijojnë një oazë të vogël midis Odintsovos, Barvikhës dhe Romashkovos, një oazë ku nuk ndërtohen më rrugë e daça, ku pylli është i pastër, bari i kositur dhe shkurret e prera. Njerëzit vijnë këtu nga Moska për t’u çlodhur. Radioja dhe televizori përsërisin pa ndërprerje se mënyra më e mirë për t’u çlodhur gjatë ditës së pushimit është të marshosh, me një çantë shpine dhe shkop në dorë, nga Odintsovo për në Usovë apo Ilinskoje, duke ecur mes shtigjeve të pyllit tonë të mrekullueshëm dhe përmes luginave e çeltinave të mështeknave. Një vizitor nga Moska duhet të kalojë tre ose katër orë duke u endur nëpër pyll dhe duke thithur ajrin e pastër, që të ndjehet i shëruar, i përtërirë, i rilindur dhe i qetësuar nga të gjitha shqetësimet që e mundojnë. Pasi hedh një buqetë me lule të egra në shinat e trenit elektrik, ai kthehet në rrugët e zhurmshme të Moskës. Për një kohë të gjatë pas kësaj përvoje, ai do t’ua rekomandojë të gjithë të njohurve të tij që t’i kalojnë të dielat duke ecur nëpër pyll. Herët a vonë, rruga e tyre do të kalojë pranë gardhit dhe shtëpisë ku jetoj unë.

Kam jetuar mes këtyre pyjeve dhe në këtë skaj të botës gjatë gjithë tridhjetë e shtatë viteve të jetës sime. E çfarë rëndësie ka nëse jeta ime dhe këto shtëpi kanë ndryshuar? Pyjet janë po njësoj. Usova ndodhet sërish në të njëjtin vend, sikundër edhe fshati Kolçuga që ndodhet rrëzë një kodre, nga ku të shfaqet gjithë hapësira përreth. Fshatrat gjithashtu kanë mbetur po njësoj. Fshatarët akoma mbushin ujë në pus dhe gatuajnë në soba me vajguri. Lopët pëllasin dhe pulat kakarisin brenda qymezëve të fshatit. Megjithatë, antenat televizive ngrihen nga çatitë e rrënuara dhe të përhime, dhe vajzat vishen me bluza prej najloni dhe sandale të ardhura nga Hungaria. Goxha ndryshime janë duke ndodhur edhe këtu, por bari dhe pylli i mështeknave kanë të njëjtën aromë të ëmbël që ndjen sapo zbret nga treni. Pishat në gjyrë të artë kanë mbetur njësoj, ashtu si edhe rrugët e fshatit që të çojnë në Petrovskoje dhe Znamenskoje. Kjo është shtëpia ime.

Unë e kam vendin këtu, jo në qytet apo në Kremlin, ku jetova për njëzet e pesë vjet edhe pse ato vende nuk i duroja dot. Kur të vdes, dua të më varrosin këtu, në dheun e Romashkovos, në varrezat pranë stacionit, lart në kodër. Atje fusha dhe qielli të japin ndjesinë e hapësirës. Në kodër ndodhet një kishë e vjetër dhe e bukur. E vërteta është që ajo nuk përdoret më dhe po rrënohet, ndërsa pemët janë rritur dhe e kanë zaptuar rreth e qark, por ajo qëndron për mrekulli në mes të gjelbërimit të dendur, duke i shërbyer kështu mirësisë së përjetshme që ekziston mbi dhé. Le të më varrosin atje. Nuk dua të rri në qytet për asnjë arsye. Atje nuk do të mbushesha dot me frymë.

Po t’i tregoj të gjitha këto, miku im, që t’i dish. Ti kërkon të dish çdo gjë për mua, prandaj duhet t’i dish edhe këto.

Më thua se dëshiron të dish çdo gjë për jetën time, çdo gjë që unë kam parë dhe përjetuar. Sigurisht, një pjesë e madhe e jetës sime ka qenë interesante. Por më e rëndësishme është si e vlerësojmë sot atë periudhë të shkuar. A do të doje të dije se çfarë mendoj unë për të?

Do të të shkruaj për gjithçka. Fakti që nuk mund të të takoj është një gjë e mirë, sepse kështu mund të të shkruaj letra. Nuk do të të shoh për pesë javë, o miku im, ti që më kupton dhe dëshiron të dish çdo gjë.

Kjo letër që po të shkruaj do të jetë shumë e gjatë. Do të gjesh aty gjithçka: portrete, skica, histori të jetuara, dashuri, natyrë, ngjarje të njohura, të mëdha e të vogla, mendimet e mia mbi to, opinionet e miqve dhe të gjithë të njohurve të mi. Do të jetë një rrëfim ndryshe, me ulje-ngritje dhe të papritura, ashtu siç ka qenë edhe jeta ime.

Të lutem, mos mendo se e shoh jetën time si diçka të veçantë. Përkundrazi, jeta ime ka qenë e mërzitshme dhe monotone për një njeri të brezit tim. Ndoshta jeta ime ende nuk ka filluar vërtet. Ndoshta, kur t’i kem shkruar të gjitha, atëherë do të kem hequr prej vetes një barrë të madhe, dhe jeta ime do të nisë me të vërtetë. Në fshehtësi e mendoj këtë, gjithmonë. Shpresa më gëzon zemrën. Jam shumë e lodhur nga kjo barrë, por ndoshta do të gjej forcën që ta flak tutje një ditë.

Shumica e moshatarëve të mi kanë pasur një jetë më të larmishme se e imja, sidomos ata që janë pesë apo gjashtë vjet më të mëdhenj se unë në moshë. Ishin ata që u hodhën me guxim dhe pa frikë, nga klasat e shkollës drejt e në luftë. Disa prej tyre mbijetuan. Këta janë heronjtë e kohës sonë. Janë “dhjetoristët” e së nesërmes, që vazhdojnë të na japin shembullin e tyre për mënyrën se si duhet të jetojmë. Zëri i tyre do të dëgjohet, jam e sigurt për këtë. Rusia ka një etje të madhe për njerëz të ditur dhe ka nevojë të madhe për vepra dhe ide përparimtare.

Unë kurrë nuk do t’i arrij dot ata. Nuk kam bërë ndonjë gjë të madhe në jetë. Asnjëherë nuk kam pasur një rol kryesor, as nuk kam qenë kurrë në qendër të vëmendjes. E gjithë jeta ime ka kaluar pas kuintave. Ti do të më pyesësh: A ka qenë ndonjëherë interesante jeta jote?

Mbrapa kuintave është errësirë. Mund të shohësh spektatorët që duartrokasin, të me gojën hapur nga kënaqësia, teksa ndjekin fjalimet, të verbuar nga skena dhe dritat shumëngjyrëshe. Mund të dallosh aktorët në rolet e tyre si carë, perëndi, shërbëtorë e figurantë. Mund t’i kuptosh nëse janë duke aktruar apo po flasin normalisht me njëri-tjetrin. Aty mban erë mastiç, minjsh dhe dërrasash të vjetra. Por sa interesant është ta shohësh këtë vend! Aty dëgjon gumëzhimën e grimierëve dhe kostumografëve, që nuk do t’i shkëmbenin jetët e tyre për asgjë tjetër. Askush nuk e di më mirë se ata që jeta është në fakt një teatër i madh, ku askush nuk luan rolin që dëshiron. Shfaqja vazhdon, pasionet ndizen, heronjtë vringëllojnë shpatat, poetët recitojnë, carët kurorëzohen, kështjellat bien e ngrihen sërish sa hap e mbyll sytë. Jaroslavna [²] qan për Igorin në muret e kështjellës, zana dhe djaj fluturojnë, shfaqet fantazma e Mbretit, Hamleti bie thellë në mendime, dhe njerëzia hesht. [³]  

1. GUM-i, qendra tregtare shtetërore më e madhe në Moskë. Ndodhet në Sheshin e Kuq.
2. Jaroslavna: Gruaja e princit Igor sipas legjendës ruse “Kënga e Ushtrisë së Igor-it.” Kur princi Igor kapet rob, Jaroslavna qan “si një qyqe” mbi muret e kështjellës.
3. “Populli hesht”: Në fund të tragjedisë së Pushkinit, “Boris Godunov”, populli thirret të shpallë Dmitrin e rremë si Car, por “Populli hesht.”

---

NJË

Historia që do të të tregoj do të jetë e gjatë, prandaj edhe këto letra do të jenë të gjata. Po kthehem pas në kohë, për t’ia nisur që nga fillimi. Ruajna Zot, se mos mendon që bëhet fjalë për ndonjë roman, autobiografi apo apo kapituj të një novele.

Mëngjesi i sotëm është i mrekullueshëm, mëngjes pylli. Zogjtë këndojnë dhe rrezet e diellit depërtojnë midis gjysmëerrësirës së gjelbër të pemëve. Do të të tregoj sot fundin e historisë, atë të ditëve të fillimit të marsit të 1953-shit, kur ndodhesha në shtëpinë e babait tim dhe e shihja tek ai po vdiste. Të ishte ky fundi i një epoke dhe fillimi i një epoke të re, siç thonë njerëzit tashmë? Nuk më takon mua të gjykoj, duhet të presim dhe të shohim. Tema që po trajtoj nuk është epoka, por njerëzit.

Ato ishin ditë të tmerrshme. Ndjesia që toka po më lëkundej nën këmbë më filloi që në 2 mars, kur më nxorrën nga ora e frëngjishtes në Akademi dhe më thanë: “Malenkovi [¹] ka kërkuar që të shkosh në Blizhni.” (Blizhni, që në rusisht do të thotë “afër”, ishte emri i daçës [²] së tim eti në Kuntsevo, në rrethinat e Moskës, për ta dalluar atë nga shtëpitë e tjera të tij që ndodheshin më larg.) Nuk ndodhte kurrë që të thirresha për vizitë në daçë nga persona të tjerë përveç tim eti. U nisa për atje me një ndjenjë të çuditshme shqetësimi.

Kur iu afruam portës së jashtme të shtëpisë, ndërsa Hrushovi [³] dhe Bulganini [⁴] po bënin shenja me duar për ta ndaluar makinën në rrugicën jashtë shtëpisë, mendova se çdo gjë kishte mbaruar. Kur dola nga makina, ata më mbajtën për krahësh. Të dy i kishin sytë me lot. “Shkojmë brenda,” më thanë. “Beria [⁵] dhe Malenkovi do të të tregojnë gjithçka.”

Edhe në sallonin kryesor, asgjë nuk ishte si zakonisht. Në vend të qetësisë së thellë e të përhershme, të gjithë ishin duke vrapuar e duke u sjellë përreth. Kur më në fund dikush më tha se im atë gjatë natës kishte pësuar një goditje në tru dhe ishte i pavetëdijshëm, ndjeva një lehtësim të vogël. Kisha menduar se kishte vdekur. E kishin gjetur rreth orës tre të mëngjesit, në dhomën ku unë po qëndroja tani, pikërisht aty, të shtrirë në qilim rrëzë divanit. Kishin vendosur ta çonin në dhomën tjetër, në divanin ku ai flinte zakonisht, atje ku ndodhej edhe tani. Aty ishin edhe mjekët. “Mund të hysh brenda,” më tha dikush.

Dëgjoja si e përhumbur. Detajet e tjera nuk kishin më asnjë rëndësi. Vetëm një gjë po kuptoja qartë: ai ishte duke vdekur. Ende nuk kisha folur me mjekët, por për këtë nuk kisha asnjë dyshim. Ishte e qartë që e gjithë shtëpia, gjithçka që më rrethonte, po vdiste bashkë me të, përpara syve të mi. Gjatë tri ditëve që qëndrova atje, kjo ishte ndjesia që më ndiqte pa pushim. Ishte e qartë se fundi tashmë ishte i pashmangshëm.

Në dhomën ku dergjej im atë, ishte mbledhur një turmë e madhe njerëzish. Mjekë që nuk i njihja dhe që po e shihnin atë për herë të parë – akademiku V.N. Vinogradov [⁶], i cili ishte kujdesur për tim atë për vite me radhë, tashmë ndodhej në burg – tejet të shqetësuar po i hidhnin shushunja në qafë dhe pas koke, ndërsa i bënin kardiograma dhe grafi të mushkërive. Një infermiere i bënte injeksione pa pushim, ndërsa një mjek tjetër shënonte çdo gjë në një fletore. Gjithçka po bëhej sipas protokollit.

Të gjithë ata që ndodheshin aty po përpiqeshin të shpëtonin një jetë që tashmë nuk mund të shpëtohej. Në Akademinë e Shkencave të Mjekësisë po mbahej një seancë e posaçme për të vendosur se cilët ishin hapat e mëtejshëm që duhej të ndërmerreshin. Një grup tjetër mjekësh po konsultoheshin në dhomën ngjitur. Një pajisje që mundësonte frymëmarrjen artificiale ishte sjellë nga një institut kërkimor mjekësor, e bashkë me të kishin ardhur edhe disa mjekë të rinj që ishin të vetmit që dinin si funksiononte, pasi askush tjetër nuk kishte as idenë më të vogël se si përdorej ajo makineri. Ishte e padurueshme të qëndroje në mes të dhomës, e rrethuar nga mjekë të rinj që shihnin përreth të hutuar e të shpërqendruar nga gjithçka po ndodhte. Papritur, u kujtova se njihja një nga mjeket e reja dhe po përpiqesha të kujtoja se ku e kisha parë më parë. U përshëndetëm lehtë me kokë, por nuk folëm. Të gjithë ecnin në majë të gishtave, në heshtje të thellë. Ndjenin se diçka madhështore dhe ogurzezë po ndodhte në atë dhomë, dhe të gjithë ishin të tronditur nga atmosfera e rëndë që mbizotëronte aty.

Aty ndodhej vetëm një njeri që po sillej në një mënyrë pothuajse të paturpshme. Beria. Dukej jashtëzakonisht i shqetësuar. Fytyra e tij, e neveritshme edhe në ditët e tij më të mira, tani ishte e shpërfytyruar nga ambicia, mizoria, dinakëria dhe etja e pangopur për pushtet. Në këto çaste vendimtare, ai përpiqej me ngulm të ruante njëfarë balance – të ishte dinak, por me masë. Kjo përpjekje e dëshpëruar që ai bënte pasqyrohej në çdo gjest të tij. Iu afrua shtratit dhe qëndroi për një kohë të gjatë mbi fytyrën e njeriut që po jepte shpirt. Herë pas here, im atë hapte sytë, por ishte i pavetëdijshëm, ose gjysmë i vetëdijshëm. Beria ia kishte ngulur vështrimin syve të tij të perënduar, me ankthin e një njeriu që, edhe në ato çaste, përpiqej t’i mbushte mendjen tim eti se ai ishte më besniku dhe më i përkushtuari prej të gjithëve – ashtu siç gjithmonë kishte tentuar të dukej. Fatkeqësisht, për një kohë të gjatë, ia doli mbanë.

Gjatë minutave të fundit, teksa po afrohej fundi, Beria papritur më vuri re dhe urdhëroi: “Largojeni Svetllanën që këtu!” Të pranishmit ia ngulën sytë, por askush nuk bëri asnjë lëvizje. Më pas, ai vrapoi nëpër korridor, duke i parkaluar të gjithë të tjerët. Heshtja që mbretëronte në dhomën ku ishin mbledhur rreth shtratit të vdekjes u thye nga zëri i tij i lartë. Me një ton triumfues ai bërtiti: “Krustaliov! [⁷] Më sill makinën!”

Beria ishte mishërimi i përsosur i oborrtarit modern dhe të zgjuar, një përzierje e pabesisë, lajkatimit dhe hipokrizisë orientale. Ia doli të mashtronte edhe tim atë, ndonëse ai ishte një njeri që zakonisht nuk mashtrohej lehtë. Ky monstër arriti të njollosë emrin e tim eti, edhe pse në shumë raste, ata të dy ishin bashkëfajtorë. Por nuk kam as dyshimin më të vogël që Beria, me dinakërinë e tij, e kishte mashtruar im atë për shumë çështje të tjera, për të cilat më pas tallej pas shpinës së tij. Kjo gjë dihej edhe nga udhëheqësit e tjerë.

Tani që e gjithë shëmtia e tij kishte dalë në shesh, ai nuk ishte më në gjendje ta fshihte. Kjo gjë ra në sy edhe të tjerëve, jo vetëm mua. Por të gjithë ishin të paralizuar nga frika. E dinin fare mirë se, në çastin që im atë do të ndërronte jetë, në gjithë Rusinë nuk do të kishte më njeri me më shumë pushtet se ai.

Im atë ishte shtrirë atje, pa ndjenja. Hemorragjia në tru kishte qenë e rëndë. Kishte humbur aftësinë për të folur, dhe e gjithë ana e djathtë e trupit i ishte paralizuar. Hapi sytë disa herë me radhë, por shikimi i tij ishte i turbullt, dhe askush nuk e kuptonte nëse i njihte apo jo njerëzit që kishte përreth. Sa herë që i hapte sytë, të gjithë përkuleshin mbi të, duke u përpjekur të kapnin ndonjë fjalë, apo të lexonin një dëshirë të fshehur në sytë e tij. Unë isha ulur në krahun e tij dhe po i mbaja dorën, kur ai më hodhi një vështrim, ndonëse isha e bindur se nuk më shihte. I putha fytyrën dhe dorën. Nuk kisha se çfarë të bëja më atje.

Është e çuditshme, por gjatë atyre ditëve të sëmundjes kur ai nuk ishte gjë tjetër përveçse një trup nga i cili shpirti kishte fluturuar, por edhe më vonë, gjatë ditëve të homazheve në Sallën e Kolonave [⁸] e desha tim atë më shumë se kurrë më parë. Ai kishte qenë i distancuar nga ne, nga fëmijët dhe nga të gjithë të afërmit e tij. Gjatë viteve të fundit, fotografi të mëdha fëmijësh – një djalë i vogël duke bërë ski, një djalë nën një pemë të lulëzuar qershie – ishin vendosur nëpër muret e dhomës së tij në daçë, ndërkohë që ai nuk gjente kohë të takonte pesë nga tetë nipërit dhe mbesat e tij. Megjithatë, edhe nipërit dhe mbesat që nuk arritën ta njihnin, e deshën dhe e duan akoma. Gjatë atyre ditëve, kur ai më në fund gjeti paqe në shtratin e vdekjes, dhe fytyra i dukej e bukur dhe e qetë, ndjeva se zemra po më këputej nga dashuria dhe pikëllimi.

Kurrë më parë nuk kisha ndjerë një përzierje kaq të fortë emocionesh. Ditë pas dite qëndroja në këmbë në Sallën e Kolonave, e ngrirë dhe e pazonja për të folur. Rrija në këmbë, edhe pse më kërkonin të ulesha – madje më sollën afër edhe një karrige – por unë nuk mundesha të bëja asgjë tjetër përveç se të qëndroja dhe të kundroja atë që po ndodhte. Atëherë kuptova se po përjetoja një lloj çlirimi. Nuk dija nga çfarë po çlirohesha, as se çfarë forme kishte ky çlirim, por dija që për mua, ashtu si për të gjithë të tjerët, ky do të ishte një çlirim që do na shpengonte nga një barrë e rëndë që kishte rënduar mendjet dhe zemrat tona. Në sfond dëgjohej një muzikë e vjetër popullore gjeorgjiane, me një melodi të pikëlluar e plot ndjenjë. Shihja fytyrën e tij të bukur, që shprehte trishtim dhe prehje, dëgjoja muzikën funebre dhe ndjehesha e ndarë në dysh nga dhimbja. Mendoja sa bijë e keqe kisha qenë, se isha sjellë më shumë si një e huaj me të sesa si bijë, dhe se asnjëherë nuk i kisha ardhur në ndihmë shpirtit të tij të vetmuar, këtij plaku të sëmurë, të lënë krejtësisht vetëm në Olimpin e tij. Megjithatë, ai ishte, në fund të fundit, babai im, një baba që kishte bërë më të mirën e tij duke më dashur dhe që i detyrohesha për të gjitha të mirat, po ashtu edhe për të gjitha të këqijat. Gjatë gjithë atyre ditëve, as nuk mund të qaja, as të haja diçka. Hidhërimi dhe një lloj qetësie më kishin ngurosur.

Im atë pati një vdekje të vështirë dhe të tmerrshme. Ishte hera e parë në jetë që shihja dikë duke u ndarë nga jeta. Zoti u dhuron vdekje të lehtë vetëm të drejtëve.

Hemorragjia i ishte përhapur gradualisht nëpër të gjithë trurin. Duke qenë se zemrën e kishte të shëndetshme dhe të fortë, hemorragjia i preku pak nga pak qendrat e frymëmarrjes dhe i zuri frymën. Frymëmarrja po i bëhej gjithnjë e më e shkurtër. Në ato dymbëdhjetë orë të fundit, mungesa e oksigjenit iu përshpejtua. Fytyra i mori ngjyrë të errët, buzët iu nxinë, ndërsa tiparet iu zmadhuan dhe iu transformuan. Orët e fundit ishin një mbytje e ngadaltë. Agonia e vdekjes ishte e tmerrshme, ndërsa ai po përpëlitej para syve tanë. Në një nga momentet e fundit, papritmas ai hapi sytë dhe i hodhi një vështrim të tmerrshëm, të marrosur, ndoshta të tërbuar dhe të mbushur me frikën e vdekjes të gjithëve që ishin në dhomë, teksa fytyrat e panjohura të mjekëve përkuleshin mbi të. Brenda një sekonde, ai na përfshiu të gjithë me atë vështrim. Më pas ndodhi diçka e tmerrshme dhe e pakuptueshme, që edhe sot e kësaj dite nuk mund ta harroj e as ta kuptoj. Papritmas ai ngriti dorën e majtë, sikur të tregonte diçka mbi kokën e tij dhe sikur po na mallkonte të gjithëve. Gjesti ishte i pakuptueshëm dhe kërcënues, dhe askush nuk mund të thoshte se kujt apo çfarë gjëjeje po i drejtohej. Në momentin që pasoi, pas një përpjekjeje të fundit, shpirti u çlirua nga trupi i tij.

M’u duk sikur edhe unë po mbytesha dhe i shtrëngova dorën një mjekeje të re që ishte pranë meje. Ajo filloi të qante me dëshpërim, ndërsa të dyja shtrëngonim fort njëra-tjetrën.

Shpirti i tij kishte nisur fluturimin, ndërsa trupi kishte mbetur aty. Fytyra iu zbeh dhe mori pamjen e saj të zakonshme. Pas disa sekondash, fytyra i mori një shprehje të qetë, të bukur dhe të patrazuar. Ne të gjithë mbetëm të ngrirë dhe në heshtje për disa minuta. Nuk e di sa zgjati ajo heshtje, por për mua ishte një pafundësi.

Më pas, anëtarët e qeverisë nxituan të largoheshin. Duhej të shkonin në Moskë, në ndërtesën e Komitetit Qendror, ku ishin mbledhur të gjithë për të pritur lajmet. Kështu, u dhanë atyre lajmin që të gjithë po e prisnin në fshehtësi. Të them të drejtën, edhe ata ishin të dërrmuar nga të njëjtat emocione kontradiktore – dhimbje dhe lehtësim – ashtu si edhe unë.

Të gjithë ata, përveç ndyrësirës Beria, i kaluan ato ditë me shumë shqetësim, duke u përpjekur të jepnin ndihmën e tyre, por në të njëjtën kohë ishin të mbushur me frikë për atë që mund të sillte e ardhmja. Shumë prej tyre derdhën lot të sinqertë. Pashë Voroshilovin [⁹], Kaganoviçin [¹⁰], Malenkovin, Bulganinin dhe Hrushovin të përlotur. E vërteta është se, përveç lidhjes me të për shkak të kauzës së përbashkët, të gjithë ata ishin nën magjinë e personalitetit të tij të jashtëzakonshëm, një personalitet që i bënte njerëzit për vete dhe që ishte e pamundur t’i rezistoje. Ishin të shumtë ata që kishin përjetuar një eksperiencë të tillë personale, disa prej tyre e pranojnë, ndërsa të tjerë e mohojnë.

Më në fund, të gjithë u larguan. Trupi qëndronte i shtrirë në shtratin e vdekjes dhe, sipas zakonit, duhej të qëndronte aty edhe për disa orë të tjera. Bulganini dhe Mikojani [¹¹] qëndruan. Edhe unë qëndrova dhe u ula në një divan përballë murit. Mjekët u larguan për në shtëpitë e tyre, dhe gjysma e dritave u fikën. Një tjetër person që qëndroi me ne ishte një infermiere e moshuar, të cilën e kisha parë për vite me radhë në spitalin e Kremlinit. Ajo po rregullonte në heshtje tavolinën e madhe të ngrënies në qendër të dhomës.

Kjo ishte dhoma ku darkonin të gjithë, dhe ku grupi i vogël i Byrosë Politike zhvillonte mbledhjet e tij. Gjatë drekave apo darkave, në këtë tryezë diskutoheshin dhe vendoseshin çështje shtetërore. Të ishe i ftuar për “darkë” tek im atë do të thoshte të ishe i ftuar për të vendosur ose për të diskutuar ndonjë çështje të rëndësishme.  Dyshemeja ishte e mbuluar me një qilim të madh. Përgjatë mureve ishin vendosur divanë dhe karrige, ndërsa në një cep ishte oxhaku. Im atë gjithmonë e shijonte ngrohtësinë e zjarrit në dimër. Në një nga këndet e dhomës ndodhej një gramafon. Ai kishte një koleksion të mirë këngësh popullore ruse, gjeorgjiane dhe ukrainase, dhe nuk njihte asnjë lloj muzike tjetër. Në këtë dhomë, ai kaloi afër njëzet vitet e fundit të jetës së tij, dhe tani ajo po i jepte lamtumirën padronit të saj.

Shërbëtorët dhe truprojat e tij erdhën për t’i dhënë lamtumirën e fundit. Ishin të emocionuar dhe shumë të pikëlluar. Kuzhinierët, shoferët, truprojat, kopshtarët dhe gratë që i kishin shërbyer në tavolinë hynë të gjithë pa folur. Ata iu afruan shtratit të tij dhe nisën të dënesnin në heshtje. I fshinin lotët ashtu si bëjnë fëmijët, me duar, me mëngë dhe me shami. Disa prej tyre po qanin. Infermierja, të cilën e kishin mbytur lotët, u dha disa pika valerianë. Unë qëndroja aty, e mpirë, herë ulur e herë në këmbë, ndërsa lotët më ishin tharë krejt. Nuk mund të largohesha. Vetëm vëzhgoja dhe vëzhgoja, pa mundur të largohesha dot.

Valentina Istomina, ose “Valeçka,” siç e thërrisnin, që kishte qenë shërbyesja e tim eti për tetëmbëdhjetë vjet, erdhi t’i jepte lamtumirën. U ul menjëherë në gjunjë, vendosi kokën në gjoksin e tij dhe ia dha kujës me sa zë që kishte, ashtu siç vajtojnë gratë e fshatit. Vazhdoi kështu për një kohë të gjatë, dhe askush nuk u përpoq ta ndalonte.

Të gjithë këta burra dhe gra që kishin qenë shërbyesit e tim eti, e donin tim atë. Nuk ishte e vështirë ta kënaqje atë për gjëra të vogla. Përkundrazi, me njerëzit që i shërbenin, ai ishte i sjellshëm, modest dhe i drejtpërdrejtë. Ai kurrë nuk qortoi askënd, përveç atyre që ishin në krye, gjeneralëve dhe komandatëve të truprojave të tij. Shërbyesit nuk u ankuan asnjëherë që im atë t’i kishte shqetësuar apo të ishte sjellë ashpër me ta. Shpeshherë ata i kërkonin ndonjë ndihmë, që në fakt ai nuk ua refuzoi asnjëherë. Gjatë viteve të fundit të jetës së tij, Valeçka dhe të gjithë të tjerët dinin më shumë për të dhe e kishin parë më shumë se sa unë, që nuk ndjehesha më e afërt me të dhe që jetoja tjetërkund. Ajo kishte parë njerëz nga e gjithë bota në atë tryezë të madhe gjatë banketeve ku kishte shërbyer. Kishte parë shumë gjëra interesante, natyrisht sipas perceptimit të saj të ngushtë, dhe tani sa herë që e takoj m’i tregon ato ngjarje me gjallëri dhe gëzim të madh. Ashtu si të gjithë ata që punuan për tim atë, ajo, deri në vdekje, do të jetë e bindur që ai ishte njeriu më i mirë që ka jetuar në faqe të dheut. Dhe asgjë nuk do t’i bëjë ata të ndryshojnë mendim.

Vonë atë natë, ose në orët e para të mëngjesit, erdhën për ta marrë trupin dhe për t’i bërë autopsinë. Fillova të dridhesha nga nervozizmi. Nuk mund të qaja dot, vetëm dridhesha e gjitha. Trupin e shtrinë në një barelë. Ishte hera e parë që e shihja tim atë lakuriq. Kishte një trup të bukur dhe nuk dukej plak apo i sëmurë. Një ndjesi si një shpim thike ma përshkoi zemrën, dhe aty kuptova se çfarë do të thotë “gjaku yt”. Kuptova që trupi që më kishte dhënë jetën nuk kishte më frymë e jetë, ndërsa unë do të vazhdoja të jetoja.

Ti nuk e kupton se çfarë do të thotë kjo derisa të kesh përjetuar vdekjen e një prindi. Për ta kuptuar vdekjen, duhet ta kesh parë atë me sytë e tu. Duhet të shohësh se si “shpirti ndahet nga trupi,” duke lënë pas vetëm një lëndë të vdekshme. Në atë kohë, nuk e kuptova plotësisht këtë gjë, më shumë e ndjeva. Dhe kjo ndjesi ka mbetur në zemrën time, duke lënë aty gjurmën e saj të pashlyeshme.

Trupin e morën me vete. Një makinë e bardhë u afrua deri tek dera kryesore dhe të gjithë dolën jashtë. Ata që ishin në verandë apo në oborr hoqën kapelet në shenjë respekti. Unë vazhdoja të dridhesha e gjitha. Ndërsa qëndroja në prag të derës, dikush më hodhi një pallto krahëve. Bulganini më hodhi dorën në qafë. Dyert u mbyllën dhe makina u ndez. E zhyta fytyrën në gjoksin e Bulganinit dhe më në fund fillova të qaja. Edhe ai qau dhe më përkëdheli flokët. Të tjerët qëndruan pak më gjatë në prag të derës dhe pastaj filluan të largoheshin.

Shkova në krahun e banesës ku rrinin shërbyesit, i cili lidhej me shtëpinë përmes një rrugice të gjatë që përdorej për të sjellë ushqim nga kuzhina. Aty ishin mbledhur të gjithë ata që kishin mbetur, infermieret, truprojat dhe shërbyesit. U ulëm në dhomën e ngrënies së shërbëtorëve, një dhomë e madhe me radio dhe një banak shërbimi. Ata flisnin pa pushim për atë që kishte ndodhur. Dikush po më shtynte të haja. “Të pret një ditë e gjatë,” më thanë. “Nuk ke fjetur fare dhe së shpejti duhet të jesh në Sallën e Kolonave. Merr pak fuqi!” Hëngra diçka dhe u ula në një kolltuk. Ishte ora pesë e mëngjesit. Nisa të shkoja në kuzhinë. Rrugës dëgjova dikë që qante me zë të lartë. Infermierja që i kishte bërë kardiogramën tim eti ishte mbyllur në banjë dhe po qante me të madhe. “Është kyçur brenda dhe ka disa orë që qan,” më tha dikush.

Të ulur në dhomën e ngrënies, të hutuar, të gjithë po prisnim të njëjtën gjë. Në orën gjashtë të mëngjesit, radioja do të transmetonte lajmin që ne tashmë e dinim. Por që të gjithë kishim nevojë ta dëgjonim, ndryshe, sikur nuk na besohej. Më në fund, ra ora gjashtë. U dëgjua një zë, zëri i ngadaltë i Levitanit [¹²] ose ndoshta i dikujt që tingëllonte si ai, që po shpallte një ngjarje të rëndësisë së veçantë. Atëherë, më në fund, u bindëm. Burra, gra, të gjithë filluan të qanin përsëri. Edhe unë shpërtheva në vaj dhe u ndjeva më mirë, sepse nuk isha vetëm. Sepse të gjithë këta njerëz e dinin se çfarë humbjeje të pamatë kishim pësuar dhe po qanin bashkë me mua.

Të gjithë ishin të sinqertë. Askush nuk shfaqte besnikërinë apo dhimbjen sa për sy e faqe. Ata e njihnin njëri-tjetrin prej vitesh, ashtu siç më njihnin edhe mua. E dinin që kisha qenë një bijë e keqe, ashtu siç im atë kishte qenë një baba i keq, por gjithashtu e dinin që ai më kishte dashur përherë, ashtu siç edhe unë e kisha dashur atë.

Askush në atë dhomë nuk e shihte tim atë si një zot, një mbinjeri, një gjeni apo djall, por si një njeri. E deshën dhe e respektuan për cilësitë e tij më të zakonshme njerëzore, ato cilësi për të cilat shërbyesit janë gjithmonë gjykatësit më të drejtë.

---

1. Georgi Maksimilianoviç Malenkov, 1902: Anëtar i Komitetit Qendror të Partisë Komuniste që nga viti 1939 dhe anëtar i Politbyrosë së Stalinit që nga viti 1946. Pas vdekjes së Stalinit, mori postin e Sekretarit të Komitetit Qendror, por dha dorëheqjen disa ditë më vonë, më 14 mars 1953. Ishte Kryetar i Këshillit të Ministrave të Bashkimit Sovjetik nga 6 marsi 1953 deri më 9 shkurt 1955. U përjashtua nga Komiteti Qendror si anëtar i “grupit anti-parti” në qershor të vitit 1957.
2. Daçë: Një shtëpi verore ose pushimi në fshat, zakonisht jashtë qytetit, e zakonshme në vendet ish-sovjetike (si Rusia).
3. Nikita Sergejeviç Hrushov, 1894: Sekretari i Parë i Komitetit Qendror të Partisë Komuniste nga viti 1953 deri në 1964 dhe Kryetar i Këshillit të Ministrave të Bashkimit Sovjetik nga viti 1958 deri në 1964.
4. Nikollai Aleksandroviç Bulganin, 1895: Ministër i Mbrojtjes i Bashkimit Sovjetik nga viti 1947 deri në 1949 dhe nga 1953 deri në 1955. Kryetar i Këshillit të Ministrave të Bashkimit Sovjetik nga viti 1955 deri në 1958, kur u bë e njohur lidhja e tij me të ashtuquajturin “grup anti-parti”.
5. Lavrenti Pavloviç Beria, 1899–1953: Mbajti poste të rëndësishme në organet e Çekës dhe GPU-së në Transkaukazi gjatë viteve 1921–1931 dhe ishte Sekretar i Parë i Komitetit të Partisë Komuniste të Transkaukazit nga 1932 deri në 1938. Ishte Komisar i Punëve të Brendshme nga 1938 deri në 1945 dhe Zëvendëskryeministër përgjegjës për sigurinë nga 1941 deri në 1953. U arrestua në qershor dhe u ekzekutua në dhjetor 1953 si “agjent imperialist”.
6. Vladimir Nikitiç Vinogradov, 1882–1964: Njëri nga nëntë mjekët e Kremlinit që u arrestuan në nëntor 1952, me akuzën për komplot me shërbimet sekrete britanike dhe amerikane për të vrarë udhëheqës sovjetikë. Thuhej se ata kishin vrarë Andrei Zhdanovin në vitin 1948. Më 4 prill 1953, u njoftua se nëntë mjekët e akuzuar, plus gjashtë të tjerë të arrestuar të cilët nuk ishin bërë publik më parë, ishin liruar dhe se akuzat kundër tyre nuk kishin bazë ligjore.
7. Vasili Krustaljov: Shefi i trupës personale të sigurimit të Stalinit.
8. Salla e Kolonave: Një sallë që ndodhet në ndërtesën Qendrore të Sindikatave, Salla e Kolonave: Një sallë në ndërtesën e Shtëpisë së Sindikatave, ku mbahen homazhe për personalitete të shquara sovjetike.
9. Kliment Jefremoviç Voroshilov, 1881: Anëtar i Komitetit Qendror të Partisë Komuniste që nga viti 1921 dhe anëtar i Politbyrosë që nga viti 1926. Emëruar Komisar i Luftës dhe Marinës në vitin 1925; u lirua nga detyra e Komisarit të Mbrojtjes në vitin 1940. Kryetar i Presidiumit të Sovjetit të Lartë të Bashkimit Sovjetik (kreu titular i shtetit) nga viti 1953 deri në 1960.
10. Lazar Moisejeviç Kaganoviç, 1893: Anëtar i Komitetit Qendror të Partisë Komuniste që nga viti 1924 dhe i Politbyrosë nga viti 1930. Komisar Popullor për Transportin nga viti 1935 deri në 1944. Zv/kryetar dhe më pas Zv/kryetari i Parë i Këshillit të Ministrave të Bashkimit Sovjetik nga viti 1947 deri në 1957. U shkarkua nga detyra dhe nga Komiteti Qendror në qershor të vitit 1957, si anëtar i “grupit anti-parti”.
11. Anastas Ivanoviç Mikoyan, 1895: Anëtar i Komitetit Qendror të Partisë Komuniste që nga viti 1923 dhe i Politbyrosë nga viti 1935. Përgjegjës për tregtinë e jashtme dhe të brendshme nga viti 1926 dhe për industrinë ushqimore nga viti 1930. Mbajti postet e Zv/kryeministrit dhe Zv/kryeministrit të Parë gjatë epokës së Hrushtshovit. U dorëhoq si Kryetar i Presidiumit të Sovjetit të Lartë (kreu titular i shtetit) në dhjetor 1965.
12. Juri Levitan: Prezantues i njohur i lajmeve sovjetike.

Përkthimi shqip bazuar në përkthimin anglisht të veprës, Svetlana Alliluyeva, Twenty Letters to a Friend, A Memoir, translated by Priscilla Johnson McMillan, botuar në hard copy nga Harper Perennial, 1967.

Imazhi në kopertinë është realizuar me Midjourney.