Qyteti i parë i madh që kam vizituar, jashtë Shqipërisë, ka qenë Roma. Megjithë impaktin kulturor të një metropoli perëndimor te një si unë, që nuk kish dalë kurrë nga vendi i tij deri sa pothuajse arriti të tridhjetat, e mbaj mend që Roma më pëlqeu menjëherë, dhe jo vetëm ngaqë ishte – dhe është – e mrekullueshme, por edhe sepse gjeta atje gjëra me të cilat isha familjarizuar tashmë në Tiranë: hapësirat e mëdha të bardha, monumentalitetin, bulevardet e gjëra, kolonadat. Atëherë nuk e dija mirë, që çfarë i lidhte këto dy qytete ishte trashëgimia e arkitekturës dhe urbanistikës racionaliste, që kish sjellë në Tiranë po ajo shkollë arkitekture që pat ndërtuar në Romë universitetin La Sapienza, Ministrinë e Jashtme (Farnesina) dhe lagjen EUR; të cilën pastaj ndonjëherë e kemi quajtur, pa të drejtë, “arkitektura fashiste”.

Salone delle Fontane, Roma EUR

Si shumë banorë të tjerë të Tiranës, isha fort i lidhur me sheshin Skënderbej, kompleksin e ministrive, bulevardin e madh, kompleksin që përfshinte Rektoratin, Institutin e Lartë të Arteve, Bibliotekën e Universitetit dhe Muzeun Arkeologjik dhe Stadiumin Kombëtar (atëbotë “Qemal Stafa”); shumë mbrëmje i kam kaluar edhe unë, duke shëtitur mes kësaj copëze të Italisë në Shqipëri; dhe duke e ndier bukurinë e posaçme sa të ndërtesave vetë, aq edhe të kombinimit të tyre, të sintaksës, të pentagramit. Veç tyre nuk kish gjë tjetër, në Tiranë, për të admiruar si arkitekturë. Nuk them dot që e prisja ta gjeja këtë lloj qyteti edhe në Romë; në atë kohë Roma më sillte ndër mend vetëm pak imazhe të Sheshit San Pietro, të Koloseut, të Foro Romano dhe të Castel Sant’Angelo, që i kisha parë në filma; ndoshta edhe të ndërtesave qeveritare italiane, si Palazzo Chigi dhe Quirinale, që i tregonin në lajmet; por jo shumë më tepër. Por për shkak të padijes ime, edhe nuk u kapa shumë në befasi; sepse nuk kisha me çfarë të krahasoja. Më kujtohet që ditët dhe javët e para vajtëm të shohim Koloseun dhe u ndalëm edhe tek “atraksionet” e Romës Baroke – Fontana di Trevi, Piazza Navona, Piazza del Popolo, Piazza di Spagna, Panteoni; por nuk ishim gati për t’i lexuar e kuptuar këto bukuri, të cilat thjesht i përvetësonim mekanikisht, për të thënë pastaj që “i kishim parë”; më shumë sikur na tërhiqte Piazza Venezia, me Altare della Patria, që na e ngacmonte imagjinatën më fort; shkuam edhe në Piazza San Pietro, ku u hutuam me kolonadën rrethore dhe pastaj u humbëm në katedrale – por as aty nuk i kishim kodet, për të deshifruar. Kisha parë, në një katalog, një fotografi të Palazzo della Civiltà Italiana, në EUR, një lagje mjaft larg sonës; por që më pat pëlqyer, sepse m’u duk sikur i ngjante godinës sonë të Rektoratit të UT, në Tiranë. U sugjerova miqve të mi të shkonim një ditë atje për ta vizituar; dhe ashtu bëmë. Lagjja EUR ka diçka artificiale, diçka që banorët e Romës vetë nuk e kapërdijnë dot, sepse u duket “e huaj” për qytetin; një lagje e ndërtuar nga regjimi fashist, për Ekspozitën Universale të Romës, me ndërtesa dhe hapësira të mëdha dhe plot dritë. Vetë Pallati i Qytetërimit Italian, bartës i mbishkrimit “Un popolo di poeti di artisti di eroi di santi di pensatori di scienziati di navigatori di trasmigratori”, të nxjerrë nga një fjalim i Mussolini-t në vitin 1935, njihet edhe me emrin “Koloseu katror”, gati 70 metra i lartë dhe mbahet si ikona arkitektonike e shekullit XX të Romës (“Novecento romano”).

Colosseo Quadrato, Roma EUR

Këtë vizitë në EUR të njohurit tanë në Romë nuk na e falën; italianëve lagjja ende u kujtonte fashizmin dhe mburrjet e Duce-s, ndërsa shqiptarët që ishin mësuar me jetën e atjeshme, dinin edhe si ta prezantonin veten në publik. Mua EUR-i më riktheu në Tiranë, më çmalli sidomos me zonën në fund të bulevardit të madh, ku kisha kaluar aq e aq orë, në shëtitje ose i ulur në shkallët e Rektoratit e në parapetet përreth; ashtu pati edhe vlerë terapeutike. Deri edhe pishat m’u dukën të njëjtat (i pini di Roma… s’e kisha ditur që paskëshin ardhur imigrante në Shqipëri). Natyrisht, nuk kish shumëçka të përbashkët mes trotuareve të gjëra, parqeve të heshtura dhe kolonave racionaliste, dhe Romës së vjetër, në ato vite të nxirë keqazi nga ajri i ndotur prej trafikut; më bëri përshtypje edhe që atë të diel që shkuam rrugët e lagjes ishin pothuajse të zbrazëta. Gjithsesi, një kompleks si EUR-i do ta kisha përfytyruar diku në vazhdim të Tiranës “italiane”, sepse më dukej sikur flisnin një gjuhë funksionale dhe estetike të ngjashme; ndërsa Romën baroke nuk do të dija se ku ta shtoja.

Unë që e kisha kaluar gjithë jetën në Tiranë, aq sa t’ia ruaja një imprint edhe në mënyrën si e vështroja botën, isha mësuar tashmë me hapësirat e ekzagjeruara; dhe rrallë më ndodhte të pyesja se ç’funksion kishin sheshet e mëdha, të hapëta, si ai para rektoratit, ai tjetri ngjitur, para stadiumit kombëtar; për të mos folur për sheshin “Skënderbej”; dhe kujt i duhej gjerësia e zbrazët prej 35 metrash e Bulevardit “Dëshmorët e Kombit”, ku mezi kalonte një makinë çdo pesë a dhjetë minuta. Për mua kështu duhej të ishte qyteti – ose më mirë, kryeqyteti; me ndërtesat hijerëndë të shtetit – kryeministria, ministritë, Komiteti Qendror i PPSH-së, Presidenca e Kuvendit Popullor – edhe ato pjesërisht trashëgim i ndërhyrjes arkitektonike italiane, që i rëndonin qytetarit në pamje dhe në gjoks.

Agorafobia implicite në qendrën e Tiranës, si efekt anësor i një estetike urbane të importuar, m’u kujtua kur lexova një ese të Calvinos (“La città pensata: la misura degli spazi”)[1], ku ai flet për mënyrën si e imagjinonin qytetin e tyre banorët në Italinë e Mesjetës, dhe pastaj ndalet te një letër e Giacomo Leopardit, e vitit 1822, ku poeti i shkruan së motrës Paolina se, ajo që i ka bërë më shumë përshtypje, gjatë ditëve të tij të para në Romë ishte shpërpjesëtimi mes përmasave njerëzore dhe madhësisë së ndërtesave dhe hapësirave: këto të fundit do të përligjeshin “në qoftë se njerëzit këtu do të ishin 3 metra të gjatë dhe 1 metër të gjerë”. Çfarë ia shkakton këtë ankth, vëren Calvino-ja, nuk është thjesht zbrazëtia e Sheshit të Shën Pjetrit, të cilin as gjithë popullsia e Romës nuk mjafton për ta mbushur, apo masa e kupolës së madhe, e cila – kur e sheh për herë të parë – i duket aq e lartë sa edhe majat e Apenineve. Përkundrazi, është fakti që “gjithë madhështia e Romës nuk i shërben asnjë qëllimi tjetër, përveçse të shumëzojë distancat dhe numrin e hapave që dikush duhet të bëjë, për t’u ngjitur, që të takojë një person çfarëdo… Nuk dua të them se Roma më duket e pabanuar; por se, në qoftë se njerëzit kanë ndier nevojën të jetojnë në mënyrë kaq ekspansive, si në këto pallate, dhe si ecin në këto rrugë, sheshe dhe kisha, mbarë globi nuk do të mjaftonte, për ta përmbajtur racën njerëzore,” shkruante Leopardi.

Për Calvino-n, vizioni agorafobik i Leopardit na bart te një përmasë e peizazheve qytetëse të dominuar nga zbrazëtia, që mund të quhet mirëfilli një konstante mendore në Itali dhe që lidh imazhet e ‘qyteteve ideale’ të Rilindjes me qytetet metafizike të De Chirico-s. Për ta përcjellë këtë ndjesi, Leopardi e fton të motrën të mendojë një fushë shahu aq të madhe se sheshi kryesor në Recanati, me gurët në madhësinë normale. Disa ditë më pas, kur i shkruan të vëllait Carlo, Leopardi përshkruan idenë e tij të një ‘sfere marrëdhëniesh’ midis njerëzve dhe sendeve, të tillë që mund të realizohen në mjedise të vogla, në qytete të vogla, por që humbasin në qytete të mëdha.

Por pjesa “agorafobike” e qendrës së Tiranës përkonte edhe me një Tiranë të pabanuar, me një topologji prej kazerme. Nga sheshi “Skënderbej” dhe deri te ndërtesa mbyllëse e Rektoratit, nuk kishte asnjë pallat banimi, asnjë dyqan, asnjë pikë shërbimesh, asnjë shkollë (me përjashtim të dy universiteteve në fund), asnjë restorant, asnjë bar a pastiçeri (hotel “Dajti”, i fshehur pas pishave, mbetej i mbyllur për qytetarët e Tiranës, njëlloj si blloku në anën tjetër) – por vetëm zbrazëti, me tek-tuk ndonjë ndërtesë “publike” madhështore, në funksionin e monumentit të shtetit; të cilat shërbenin, në masë të madhe, si seli të institucioneve – të KQ të PPSH-së, të Këshillit të Ministrave, të Presidencës së Kuvendit Popullor, të Rektoratit të UT, e kështu me radhë. Vetë fjala seli, që i përgjigjet italishtes sede (angl. seat, por edhe See, si në “Holy See”, për Selia e Shenjtë), dhe që del që te Bogdani, duhet të ketë qenë që atëherë kalk i italishtes, me kuptimin “vendi ku rri diçka”; italishten sede e shohin si vazhdim të latinishtes sede, njëlloj si italishtja tjetër sedia; në thelb, selitë janë vendi ku gjendet “froni” ku rri ulur shteti; kuptimisht latinishtja i përgjigjet greqishtes καϑέδρα, një lloj karrigeje ku rrinte peshkopi; që andej edhe fjala katedrale (nga shprehja ecclesia cathedralis). U zgjata pak në këto përsiatje etimologjike, për të vënë në dukje se çfarë i mungon Bulevardit të Madh, si seli mes selive, është një katedrale a ndërtesë tjetër madhështore kulti (në EUR të Romës ka një bazilikë të shenjtëve Pal dhe Pjetër); por edhe kjo mungesë sikur tregon me gisht funksionin pseudo-religjioz që pritej të luanin selitë institucionale në të dy anët e Bulevardit të Madh në Tiranë (me “bllokun” në këmbë të Vatikanit).

Bulevardi përftonte një agorafobi të dyfishtë – edhe pse ne ishim mësuar me të dhe nuk e ndienim: veç zbrazëtisë hapësinore, që e bënte individin, njeriun, qytetarin të ndihej i vogël e i papërfillshëm, ishte edhe zbrazëtia e përdorimit, mungesa e funksionalitetit të arsyeshëm. Edhe pista e aeroportit ushtarak të Gjadrit kishte më personalitet, se sipërfaqja e lëmuar e një Bulevardi pa qytet, që mbushej me njerëz vetëm gjatë ritualit të xhiros së mbrëmjes – një tjetër përpjekje e qytetit për t’i dhënë hapësirës kuptim shpirtëror e për t’u lidhur me të. Por afërsia me institucionet e Partisë dhe të shtetit, përveçse edhe me bllokun ku jetonte “udhëheqja”, i jepnin Bulevardit më shumë sakralitet se ç’mund ta përballonte; aq sa kur ti kaloje atje, të dukej gjithnjë sikur kishe shkelur në një truall që nuk ishte yti. Dhe kjo sepse në Bulevard vepronin ligje të tjera – edhe të ndërveprimit mes qytetarëve; vetmisë gjatë ditës i kundërvihej ngjeshja absurd e trupave dhe denduria e vështrimeve në mbrëmje; shpesh në gjysmerrësirë, për shkak të nevojës për racionim të energjisë. Hapësira atje dukej sikur ishte rezervuar për ngjarje të mëdha, parakalime e parada, e deri edhe funerale madhështore.

© 2025 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara. Imazhi në kopertinë është përfytyruar me Leonardo.ai.

[1] Collezione di sabbia, Oscar Mondadori, 1994.