Kur Edi Rama, kryeministri i Shqipërisë, foli para emigrantëve shqiptarë në Athinë më 12 maj 2024, ai hodhi një vështrim të rëndë mbi një çështje që prek thellësisht identitetin: “Shumë ndër ju ndërruat emrat që ju kishte vënë nëna dhe baba për të marrë dokumentat e punës dhe regjistruar fëmijët në shkollë.” Dy javë më vonë, në Milano, më 26 maj, toni i tij u bë më i nuancuar, por akoma me një hije akuze: “Ju shqiptarët e Italisë, nuk i ndërruat emrat forcërisht dhe gjerësisht siç u ndodhi tragjikisht qindra mijëra vëllezërve dhe motrave tona në Greqi, për një arsye të vetme dhe të lemeritshme që e dimë shumë mirë të gjithë dhe që do të mbetet një njollë turpi në historinë e Europës demokratike.” Këto fjalë, të shoqëruara nga zëra në mediat shqiptare që flisnin për një imponim ligjor në Greqi, krijojnë përshtypjen e një dhune sistematike kundër emigrantëve shqiptarë në këtë drejtim. Por a qëndron ky pretendim? A u detyruan shqiptarët e viteve ’90 të braktisnin emrat e tyre nga një dorë e hekurt shtetërore, apo kjo është një histori e thjeshtuar që fsheh një realitet më të ndërlikuar, ku feja, shoqëria dhe nevoja për mbijetesë luajtën një rol të madh?

Shqiptarët mbërritën në Greqi pas rënies së komunizmit, në fillim të viteve ’90, në një kohë kur vendi fqinj po kalonte një periudhë të tensionuar ekonomikisht dhe identitarisht. Greqia e asaj kohe, me një trashëgimi të fortë ortodokse dhe një nacionalizëm në rritje, i priti këta emigrantë si të huaj jo vetëm për shkak të gjuhës dhe varfërisë, por edhe për shkak të një imazhi të lidhur me ateizmin e tyre të trashëguar. Komunizmi shqiptar kishte shkatërruar institucionet fetare, kishte mbyllur kishat dhe xhamitë, dhe kishte ndaluar emrat me ngjyrim fetar, duke i zëvendësuar me emra laikë. Për grekët, ky ateizëm i bënte shqiptarët të dukeshin si një popull “pa shpirt”, me një histori persekutimi të fesë që i ndiqte pas si një damkë. Në këtë kontekst, ideja se shteti grek i detyroi emigrantët të ndryshonin emrat me ligj nuk përputhet me realitetin. Ndryshimi zyrtar i emrave në Greqi, edhe për vendasit, kërkonte një proces burokratik të gjatë dhe të vështirë, me rregulla strikte që e bënin pothuajse të pamundur një ndryshim masiv dhe të detyruar për të huajt. Madje, akoma më keq, procesi i ndryshimit të emrave do kërkonte fillimisht një legalizim të emigrantëve, gjë që ndodhi në Greqi relativisht vonë.

Ky presion për t’u përshtatur merr një kuptim më të thellë kur shohim rolin e emrit në kulturën greke. Sipas besimit ortodoks, emri i marrë gjatë pagëzimit është i shenjtë – një lidhje me Shpirtin e Shenjtë dhe një shenjtor mbrojtës. Ndryshimi i këtij emri konsiderohet një mëkat i rëndë, një akt që shkon kundër vullnetit hyjnor dhe rendit shpirtëror. Për grekët, emri nuk ishte thjesht një fjalë apo një shenjë administrative; ishte një kontratë me Zotin, një identitet që tejkalon jetën e përditshme. “Si të kanë pagëzuar?” në Greqi është sinonime me “Si e ke emrin?” Për shqiptarët, të cilët kishin jetuar për dekada nën një regjim që e kishte zhveshur emrin nga çdo kuptim fetar, kjo peshë shpirtërore ishte e huaj dhe e pakuptueshme. Kur ata merrnin emra të rinj në Greqi, ky transformim për ta nuk kishte domethënien e një konvertimi të vërtetë, por ishte një veprim pragmatik – një çmim i paguar për të fituar një vend në një shoqëri ku të qenit “i pagëzuar” sillte përfitime konkrete.

Çfarë ndodhi në të vërtetë? Shumë shqiptarë zgjodhën të krishtëroheshin përmes pagëzimit, një ritual që në Greqinë ortodokse shoqërohej me dhënien e një emri të ri të krishterë, por që konsiderohet edhe një lidhje e fortë shoqërore. Një Haxhi mund të bëhej Jorgo, një Drita mund të transformohej në Maria, një Kujtim mund të zëvendësohej me Nikos. Ky nuk ishte ndonjë urdhër nga lart, por një presion i heshtur nga shoqëria dhe ekonomia. Në një vend ku të qenit ortodoks dhe të pasurit e një emri të lidhur me kishën ishin çelësa për punë, strehim dhe pranim, pagëzimi u shndërrua në një mjet mbijetese. Për një popull që kishte jetuar për dekada pa fe, ku emrat kishin humbur çdo kuptim fetar dhe reflektonin vetëm dëshira laike të prindërve, ky hap kishte një ironi të hidhur: ata që dikur kishin mbyllur kishat, tani po i trokisnin dyerve të kishave për një emër të ri dhe një shans për të jetuar.

Për grekët, emrat shqiptarë ishin një sfidë e dyfishtë. Jo vetëm që ishin të vështirë për t’u shqiptuar – me bashkëtingëllore të forta dhe ritme të huaja për gjuhën greke – por ata vinin nga një traditë krejtësisht e panjohur. Një grek mund të kishte dëgjuar për emra hebraikë si David apo Sara, të cilët kishin hyrë në kulturën e tyre përmes Biblës, ose për emra myslimanë si Mohammed dhe Aisha, të njohur nga historia osmane, tregtia apo edhe minoriteti fetar turkofon. Edhe emrat evropianë si Wolfgang, Ludwig apo Ursula ishin të pranishëm përmes ndikimeve kulturore dhe fetare (sidomos nga minoritetet fetare katolike). Por emrat shqiptarë? Një Kujtim, me kuptimin e tij të “kujtesës” dhe tingëllimin poetik, për një grek ishte një mister gjuhësor. Një Festim, që evokon gëzimin dhe festën, nuk kishte asnjë resonancë në traditën e tyre. Një Kastriot, i lidhur me heroin kombëtar Skënderbeun, për ta nuk mbartte asnjë histori apo kuptim, dhe një Besnik, që simbolizon besnikërinë, tingëllonte si një fjalë nga një gjuhë e largët dhe e pakuptueshme. Akoma më keq me emra si Skerdilajd që vështirë thuhen edhe në shqip. Çuditërisht emri Besa mund të kalonte pa problem, pasi apelativi ka hyrë edhe në greqishte dhe përdoret shpesh. Kjo distancë kulturore i bëri emrat shqiptarë një pengesë shtesë për emigrantët, duke i shtyrë të zgjidhnin emra grekë që ishin më të “thjeshtë” dhe të njohur për vendasit. Prandaj të gjithë ata shqiptarë që ndryshuan emrat e tyre në Greqi nuk morën emra si Agamemnon, Polydeukes, ose Astyanaktas por u mjaftuan me Jorgos, Janis, Mihalis, Dhespina dhe Dhimitris, ose ata që ishin me një “fat” fonetik i përshtatën emrat e tyre; Iliri u bë Ilias, Tani u bë Jani, Fatjoni u bë Fotis, Elona u bë Eleni. Pa fat ishin ata që kishin emra grekë por nuk e dinin dhe i ndryshuan; Arqileja u bë Vasilis pa e ditur se ishte një Αχιλλέας, Nonda u bë Mihalis, pa e ditur se pas emrit të tij fshihej një Επαμεινώνδας dhe një Alket (edhe femërore Alketa!) u bë Petros pa e ditur se Αλκέτας është grek dhe emër i gjinisë mashkullore.

Duke e parë më gjerë këtë fenomen, mund të themi se nuk është një histori e veçuar greke. Ndryshimi i emrave ka qenë një praktikë e zakonshme për migrantët në mbarë botën, një strategji për t’u integruar dhe për të shmangur diskriminimin. Në Shtetet e Bashkuara, që nga valët e para të migrimit në shekullin e 19-të, hebrenjtë transformonin mbiemrat e tyre për t’u përshtatur me një kulturë anglo-saksone që shpesh i shihte me dyshim: një Levy bëhej Lawrence, një Goldstein kthehej në Golding ose duke ndryshuar shqiptimin në Goldstin, Epstin (larg qoftë!), Frankenstin (It’s pronounced EYEgore), një Cohen në Kane, duke fshirë gjurmët e origjinës për të gjetur punë dhe pranim. Italianët, të cilët përballeshin me stereotipe të lidhura me krimin dhe varfërinë, ndiqnin të njëjtën rrugë: një Ricci mund të shndërrohej në Richards, një Esposito në Spade, një De Luca në Dell, duke thjeshtuar emrat për të larguar stigmën. Edhe grekët, kur mbërritën në Amerikë, i përshtatën emrat e tyre të gjatë, të ndërlikuar, dhe fonetikisht krejt të huaj për anglishten, për t’u bërë më të pranueshëm: një Papadopoulos shpesh reduktohej në Pappas, një Stavropoulos në Stavros, një Anastassakis në Aniston, duke u bërë më të “lehtë” për vendasit.

Në Australi, pas Luftës së Dytë Botërore, emigrantët nga Evropa Lindore dhe Jugore bënin të njëjtën gjë. Një Kowalski polak mund të kthehej në Kelly, një Di Stefano italian në Stevens, një Vlachos grek në Black – transformime që reflektonin një dëshirë për t’u përzier në një shoqëri që vlerësonte uniformitetin dhe largonte të huajt me emra “të çuditshëm”. Në Itali, ku shqiptarët e viteve ’90 u përballën me një imazh negativ të ndërtuar nga mediat, ndryshimi i emrave kishte një motiv tjetër: një Haxhiu mund të bëhej Gigi, një Drita mund të rilindte si Lucia, jo për shkak të fesë, por për të shmangur etiketën e “albanezëve” që sillte paragjykime dhe mbyllte dyer. Në të gjitha këto raste, emri u bë një mjet negociimi, një urë për të kapërcyer hendekun mes origjinës dhe një bote të re – por edhe një humbje e një pjese të identitetit, një kompromis që la gjurmë të thella.

Në Shqipëri, ndërkohë, emrat po kalonin një transformim krejt tjetër, një kaos antroponimik që reflekton një identitet në krizë. Rritja e shpejtë e popullsisë pas viteve ’40, nga rreth 1 milion (ose rreth 800 mijë në vitin zero 1938), në pothuajse 3 milionë brenda pak dekadash, krijoi një kufizim të vërtetë të repertorit të emrave – një korsem, siç mund ta quajmë, që e bëri të pamundur mbështetjen vetëm te emrat tradicionalë. Në Greqi, prindërit mund të ktheheshin te një trashëgimi e pasur historike dhe mitologjike për të gjetur emra si Sofokli, Helena, Teodor apo Persefoni, duke pasur një fond të gjerë për të plotësuar nevojat e tyre. Në Shqipëri, një burim i tillë i vazhdueshëm dhe i dokumentuar mungonte. Tradita ilire, edhe pse e pranishme në emra si Ilir, Dardan apo Ardian, ishte e fragmentuar dhe e dobët, e pamjaftueshme për të mbështetur një popullsi në shpërthim por edhe e krejtësisht e pakuptueshme për emërvënësin. Gjatë komunizmit, shteti ndaloi emrat fetarë si Gjon, Fatime apo Nikollë, dhe promovoi emra laikë të frymëzuar nga natyra, virtytet dhe historia – Shkëlqim, Lulëzim, Drita, Besnik, Bujar apo Shpresa. Këta emra, me kuptimet e tyre të bukura dhe rrënjët në realitetin shqiptar, u bën një simbol i identitetit të ri të periudhës komuniste.

Por pas rënies së komunizmit, ky fond emrash u tejkalua shpejt. Grafikët tek faqja e INSTAT-it tregojnë për shumicën e emrave të periudhës së komunizmit një shpërndarje të rregullt (gausiane). Të gjithë arrijnë kulmin në vitet ‘70-’80 dhe pastaj vjen rrënia. Me hapjen ndaj botës dhe ndikimin e globalizmit, repertori i emrave u zgjerua artificialisht, duke sjellë një valë emrash të huaj që nuk kishin asnjë lidhje me traditën shqiptare. Sipas të dhënave të INSTAT-it për dekadën e fundit, emrat më të përdorur (M) sot përfshijnë Noel, Roel dhe Joel – tingëllime që duken sikur i përkasin refugjatëve nga Kriptoni, planetit të Jor–El dhe të birit, Kal-El (shumica e njohin si Superman), dhe jo një populli me një histori të gjatë ballkanike. Kjo valë e re ka zëvendësuar emrat si Besa, që dikur mbartte kuptimin e një premtimi solemn dhe një vlere qendrore të kulturës shqiptare, apo Kastriot, që jehonte me krenarinë e një heroi kombëtar, apo emra të trashëguara nga besëtytnitë popullore. Ky zgjerim artificial nuk erdhi nga një nevojë për të pasuruar traditën, por nga një domosdoshmëri demografike dhe një modë globale që e la identitetin onomastik të shqiptarëve në një gjendje të çrregullt, ku emrat e huaj dominojnë pa ndonjë logjikë të qartë kulturore.

Ky konfuzion antroponimik ka rrënjë të thella. Në të kaluarën, emrat shqiptarë kishin një lidhje të fortë me kuptimin dhe kontekstin. Për shembull, një emër si Besa reflektonte idealin e besnikërisë dhe fjalës së dhënë, një virtyt që shqiptarët e ngrinin lart si shenjë e karakterit të tyre të fortë dhe të ndershëm. Një emër si Drita, me kuptimin e saj të “dritës” dhe lidhjen me shpresën, ishte një dëshirë e prindërve për një të ardhme të ndritur për fëmijën. Emra si Kujtim apo Festim, të frymëzuar nga kujtesa dhe gëzimi, kishin një bukuri poetike dhe një rrënjë në jetën e përditshme shqiptare. Por gjatë komunizmit, me ndalimin e emrave fetarë dhe shtytjen drejt laicizmit, kjo lidhje filloi të dobësohej. Pas viteve ’90, kryesisht nën ndikimin e kulturave të huaja, sidomos asaj italiane, tradita e emrave me kuptim u braktis pothuajse tërësisht, duke u zëvendësuar nga një përzierje e çuditshme huazimesh – nga emra francezë si Noel, te emra biblikë si Ariel, tek emra sportistësh si Armando e Ronaldo, e deri te tinguj apo formula të sajuara si Inva, Tonibler (aktualisht në Kosovë), etj.

Ky transformim në Shqipëri shton një shtresë të re në historinë e emrave të emigrantëve në Greqi. Një shqiptar që braktiste emrin e tij origjinal për një emër grek nuk po largohej vetëm nga një pengesë gjuhësore apo sociale – po i nënshtrohej një ndryshimi që pasqyronte edhe një krizë të brendshme identiteti në atdheun e tij. Në Greqi, emrat si Kastriot apo Besnik ishin të huaj dhe të pakuptueshëm, por në Shqipëri, këta emra po humbnin terren ndaj një vale të re që nuk kishte asnjë lidhje me rrënjët tradicionale. Kjo humbje e traditës e bëri më të lehtë për emigrantët të hiqnin dorë nga emrat e tyre, sepse edhe në shtëpi, ata po zhvishnin kuptimin dhe peshën e tyre origjinale. Në Itali, ku Rama foli për një ndryshim më vullnetar, situata ishte disi e ndryshme: atje, një Haxhi që bëhej Gigi ose një Drita që rilindte si Lucia, e bënte këtë jo për t’iu përshtatur një kërkese fetare, por për të shpëtuar nga një etiketë negative që lidhej me imazhin e “albanezëve” në media – një imazh i ndërtuar nga kronikat e zeza dhe paragjykimet e viteve ’90.

Në Greqi, ky transformim kishte një dimension më të ndërlikuar për shkak të rolit të fesë. Një emigrant që merrte emrin Nikos gjatë pagëzimit po hynte në një sistem ku emri lidhej me një shenjtor dhe një komunitet fetar – një akt që për grekët shënonte një integrim të vërtetë, por që për shqiptarët shpesh mbetej një veprim sipërfaqësor, një maskë për të fituar pranim. Për vendasit, ky ndryshim mund të shihej si një triumf i ortodoksisë dhe kulturës së tyre, por për emigrantët, ai mbartte një kosto të fshehur: humbjen e një pjese të identitetit të tyre, një shkëputje nga emri që u kishte dhënë prindërit dhe që dikur kishte pasur një kuptim të veçantë. Në Itali, presioni vinte nga një burim tjetër – nevoja për të fshehur origjinën dhe për të shmangur një stigmë sociale që mund të mbyllte dyert e punës apo të sillte përbuzje. Në të dyja rastet, emri u shndërrua në një mjet negociimi, një urë për të kapërcyer hendekun mes asaj që ishin dhe asaj që duhej të dukeshin.

Çfarë na tregon kjo histori për emrat dhe rolin e tyre? Në SHBA, emrat e transformuar ishin një biletë për një jetë më të mirë, por edhe një shkëputje nga e kaluara. Në Australi, ata reflektonin një nevojë për t’u përzier në një shoqëri homogjene. Në Greqi, ata nxirrnin në pah një tension mes nevojave të emigrantëve dhe pritshmërive fetare të vendasve. Në Itali, ata ishin një mjet për të shpëtuar nga një imazh i dëmtuar. Në Shqipëri, ata tregojnë një identitet në kaos sepse tradita u braktis përballë një bote që na imponoi tinguj pa kuptim. Kjo nuk është një histori me një fund të lumtur, as një thirrje sentimentale për të dashur emrat shqiptarë pa arsye. Është një pasqyrë e ashpër e një populli që ndryshoi emrat për të mbijetuar, por që tani rrezikon të harrojë se çfarë do të thotë të kesh një emër me histori dhe rrënjë. Ndoshta pyetja nuk është pse i ndryshuam emrat, por pse i braktisëm ata kaq lehtë – dhe çfarë do të bëjmë tani me këtë boshllëk që na ka lënë pas.

(c) 2025 Tannhäuser. Të gjitha të drejtat janë të autorit, i cili ia ka dhënë revistës për këtë botim vetëm.