(English version below)

Mjediset e qendrës për artin bashkëkohor ZETA gjatë muajit shtator u transformuan në një atelie arti, ku protagonistët ishin disa të rinj të cilët për herë të parë u gjenden përpara një telajoje dhe një kavaleti. Këto vajza (kryesisht) po kalojnë të njëzetat e tyre duke punuar çdo ditë në fabrika të cilat prodhojnë produkte (kryesisht të industrisë së modës) për korporatat më të njohura të botës perëndimore. Ftesën nga Qendra ZETA për të mentoruar këtë atelie të përkohshme (me asistencën e artistëve Redina Qose dhe Remijon Pronja) e prita me shumë entuziazëm dhe menjëherë fillova të mendoja një temë të gjerë, ku vajzat do të mund të kanalizonin mendimet e tyre. Para se të ndaja temën, mendova të organizoja disa takime me to, në formën e një tryeze të rrumbullakët, për të kuptuar se si shtrëngesat socioekonomike kanë linjëzuar përvojat e tyre jetësore.

Përgjatë atyre bisedave emocionale, ndjeva peshën melankolike në zërin e tyre teksa verbalizonin mossinkronizimin e rinisë që po përjetonin—si produkt i dëshirave të frustruara për shkak të gravitetit shtypës të anomalive shtetërore—në raport me rininë e imagjinuar dhe projektuar kur ato ishin të vogla. U ndjeva mirë që tema “IMAGJINO RININË” u prit me shumë entuziazëm dhe ndjeva padurimin e tyre për të estetizuar menjëherë dëshirat e tyre të shtypura nga favorizimi i normave konsumeriste neoliberale. “Kurthet” që organizimi politik i vendit u ka ofruar këtyre historive njerëzore, më bëjnë që të reflektoj mbi rrafshin transcendental të artit, i cili pretendon të pasurojë realitetin nëpërmjet eksplorimit të asaj çfarë ofrohet përtej botës fizike. Konteksti shqiptar është një kontekst tepër specifik, i cili e mjegullon sferën metafizike të artit, duke qenë se organizimi politik i shoqërisë është produkt i fantazisë së një kryeministri artist. Mendimet e mia gjatë mentorimit të kësaj atelieje shpeshherë rrëmbeheshin nga një fakt pesimist historik.

Në vitin 2015, kryeministri i Shqipërisë z. Edi Rama u ftua në televizionin Italian “La7”, ku përgjatë asaj interviste, inferioriteti shtetëror u verbalizua përmes tingujve të zërit më të pushtetshëm në vend, duke u bërë thirrje investitorëve perëndimorë të vijnë dhe të investojnë në Shqipëri, sepse kostoja e fuqisë punëtore dhe taksat janë të ulëta, por sidomos sepse në Shqipëri nuk ka sindikata aktive. Kjo thirrje nga maja e piramidës shoqërore preku agresivisht plagët e ndërgjegjes tonë demokratike dhe zhvendosi në kah të imagjinatës utopike të gjitha mundimet rraskapitëse të gjeneratave paraardhëse në ndërtimin e hallkave solidarizuese ndërmjet shtresave shoqërore. Njerëzimi po i shumëfishon lutjet drejt Zotit, kjo mbase për shkak të dështimit sistematik të vetë njeriut për të imagjinuar dhe strukturuar një rend humanist, i cili do të mund të ngazëllente aspiratat dhe sferën emocionale të gjithsecilit. Është pranuar që besimi në një masë të lartë është metafizik. Kjo përligj shikimin e vazhdueshëm lart të të rinjve pjesëmarrës në këtë projekt teksa rrëfenin rininë e tyre të imagjinuar.

Në një kontekst ku fantazia e një artisti (në kushtet e saj më të pushtetshme) krijon realitet deluziv, ky fakt shfuqizon potencën transcendentale të pulseve kreative si mekanizma të cilët mund të jetësojnë realitete të idealizuara. Për më tepër, pandjeshmëria si normë shoqërore e imponuar nga pushteti, vetëcensuron në masë të lartë metafizicitetin e imagjinatës kolektive, e cila nis dhe zhvillohet përmes problematizimit të autoritetit, që “kompozon” infrastrukturën në të cilën rrugëtojnë përvojat tona jetësore. Me fjalë të thjeshta, skena e sotme politike shqiptare, ngushtësisht e lidhur me atë kulturore, e përforcon skepticizmin e hershëm që arti mund të ndikojë që kjo botë të bëhet një botë më e mirë, dhe për rrjedhojë na bën që nëpërmjet ritualeve arkaike të shohim më shpesh drejt qiellit, për të çliruar potencialin tonë nga paternalizmi strukturor. Favorizimi i instinkteve njerëzore poseduese dhe shfrytëzuese nga filozofia politike dhe ekonomike neoliberale, e mbështetur nga strukturat shtetërore, ka gjeneruar një hierarkizim të thepisur të dëshirave njerëzore.

Përpara se të filloja të shkruaja këto fjalë, po bëja një kërkim në internet mbi jetëshkrimet e udhëheqësve të disa prej korporatave lider të botës bashkëkohore, për të cilat të rinjtë e kësaj atelieje punojnë dita-ditës. Paradoksalisht, disa nga drejtuesit e këtyre kompanive transnacionale, në faza të ndryshme të jetës së tyre, kishin zyrtarizuar publikisht të qenët në depresion. Arsyetimi më i menjëhershëm është që paraja (si pushtet absolut) u ka ofruar këtyre individëve aksesueshmëri të pamundimshme në sistemet që kufizojnë realizimin e dëshirave të pjesës më të madhe të shoqërisë globale. Me sa duket, këtyre individëve të pasur (financiarisht) nuk iu sfidohen aspiratat e tyre nga “kurthet” infrastrukturore dhe kjo ua redukton në masë të lartë ndjenjën e kuriozitetit për botën, duke u shkaktuar humbje të ngarkesës emocionale. Për rrjedhojë, këto fakte më bëjnë që të mos “mëshiroj” vetëm dëshirat rinore të parealizuara, por dhe dëshirat e realizuara (vetëm) për shkak të privilegjeve nga sistemet shoqërore.

Ndër idetë e para që vajzat filluan të shprehnin, ishte dominimi i dëshirës për autonomi nga organizimi aktual ekonomik i shoqërisë dhe aspirata për të udhëhequr një biznes të vogël. Një aspiratë kjo së cilës i është dobësuar shumë potenciali gjatë dekadës së fundit në Shqipëri, duke qenë se pushteti aktual degradoi marrëveshjet kolektive me orientimin e ligjeve drejt oligarkisë institucionale dhe, për rrjedhojë, polarizoi frikshëm pasurinë publike në duart e një pakice njerëzish. Një fakt tronditës ky, që për të mbrojtur shëndetin mendor, mundohem të reflektoj me kursim për “reduktimin e oksigjenit” të dëshirave të fëmijëve të palindur ende të këtyre vajzave të reja në një realitet i cili po bëhet gjithmonë e më shumë abuzues, shfrytëzues dhe skllavërues.

Le të mos anashkalojmë atë çfarë përfaqëson një atelie arti. Vazhdojnë të ngrihen argumente bindëse që moderniteti ka qenë një luftë e pafundme kundër jetës, duke e politizuar thellësisht atë. Pushteti estetizohej nëpërmjet edukimit të artistëve në atelietë shtetërore, ku kjo estetikë e disiplinuar kërcënoi pluralitetin e shprehive artistike, duke shkaktuar ndarjen fatale të artit me zejen, pra me vetë jetën. Gjendja normative e imazheve që “fabrikoheshin” në atelietë e shkollave të artit, ishte e paevitueshme. Dimensioni politiko-juridik i një atelieje grumbullon tensione të larta mes dukjes dhe realitetit, së vërtetës dhe manipulimit.

“Të rinjtë janë ata që sjellin revolucionin”, një frazë kjo me vlerë emblematike për historinë e njerëzimit, ku pesha e së cilës i ngarkohet njeriut nga gjenerata në gjeneratë, si reagim i peshës së të jetuarit. Për Kunderën, pesha e të jetuarit qëndron te çdo formë detyrimi: tek një rrjet i dendur detyrimesh publike dhe private, i cili arrin të mbështjellë çdo ekzistencë me fije gjithnjë e më të shtrënguara.

Rinia e të rinjve protagonistë në atelienë “Imagjino rininë” është një rini ku ekuilibri mes realitetit dhe idealizimit të tij është zhbalancuar nga normat e rrepta mekanike të regjimit politik dhe ekonomik të botës bashkëkohore. Megjithatë, hierarkitë e pushteteve dhe vlerave nuk arrijnë të mposhtin dot ngarkesën e brendshme emocionale që shkakton akti i të dëshiruarit. Përkundrazi, graviteti i tyre i lartë veçse e densifikon atë. Dëshira në vetvete, në gjendjen e saj natyrore, është në thelb transformuese dhe revolucionare; vitalizohet nga kërcënimi i strukturave ekzistuese duke ndjekur nevojat e veta. Nëpërmjet shenjave, formave, ngjyrave, fjalëve apo tingujve — përgjatë kësaj atelieje të përkohshme — vajzat u ndërgjegjësuan që privimi nga kushtet materiale të jetës veç sa ua ka pasuruar imagjinatën dhe sferën e tyre emocionale.

© 2025 Endri Dani. Të gjitha të drejtat janë të autorit.

---

IMAGINE YOUTH ─ the studio OF DESIRES

In September 2024, ZETA Contemporary Art Center’s premises were transformed into an art studio—an art studio in which the protagonists were several young people who found themselves standing before a canvas and an easel for the first time. These are mainly young women who are spending their twenties working every day in factories, producing items (mainly in the fashion industry) for some of the most famous brands in the Western world. I received the invitation from the ZETA Center to mentor this temporary studio (with the assistance of artists Redina Qose and Remijon Pronja) with great enthusiasm and immediately began to think of a broad topic into which the young people could channel their thoughts. Before sharing the topic, I had the idea of organizing several meetings with them, in a roundtable format, to understand how socioeconomic constraints have shaped their life experiences.

Throughout those emotional conversations, I felt the melancholic weight in their voices as they described the sharp disjunctions between the youth they were experiencing—a product of frustrated desires, brought about by the oppressive influence of state anomalies—and the youth they had imagined when they were younger. I was happy that the theme “IMAGINE YOUTH” was received with great enthusiasm, and I could feel their impatience to immediately aestheticize their desires and hopes, desires that have been repressed by the neoliberal consumerist norms that dominate the status quo. The “traps” that this country’s political structures have offered to these kinds of human stories made me reflect on the transcendental aspect of art, which claims to enrich reality through explorations of what lies beyond the physical world. The Albanian context is a very specific one that blurs the metaphysical boundaries of art since Albanian society’s political organization is the product of the fantasy of an artist prime minister. Throughout mentoring this workshop, my thoughts were often hijacked by a deceptive historical incident.

In 2015, the Prime Minister of Albania, Mr. Edi Rama, was invited to the Italian television program “La7”. During the interview, the inferiority of a small state was laid out by the sound of the most powerful voice in the country (the prime minister), who called on Western investors to come and invest in Albania because the cost of labor and taxes are low, but especially because there are no active unions in Albania. This call, issued from the top of the sociopolitical pyramid, mercilessly aggravated the wounds of democratic social conscience and shifted away from all the exhausting labors of previous generations that had built bonds of solidarity between social classes, instead projecting towards the utopian imagination. Humanity is multiplying its prayers to God, perhaps because of the systematic failure of humankind itself to imagine and structure a humanistic order that might fulfill the aspirations and emotional needs of every person. It is accepted that faith is, to a large extent, metaphysical. This justifies the continued upward gaze of the young participants in this project as they recount their imagined youth.

When an artist’s fantasy (given free rein) creates a delusional reality, the efficacy of creative impulses—and their transcendental potency—as mechanisms to “bring in life” idealized realities is nullified. Moreover, insensitivity—as a social norm imposed by power—to a significant degree self-censors the metaphysical qualities of the collective imagination, an imagination that is born and develops through the critical problematization of the authority that “composes” the infrastructure through which our life experiences move. In simple terms, today’s Albanian politics tightly connected with the cultural scene reinforces the early skepticism about how art might influence this world to become a better world, and consequently, we look ever more often to the sky through archaic rituals, aiming to claim liberation of our potential from structural paternalism. The ways that neoliberal political and economic philosophy— supported by state structures—have favored possessive and exploitative human instincts have generated a stark hierarchy of human desires.

Before I began writing these words, I was searching the internet for information on the biographies of heads of some of the leading contemporary corporations, the companies for which the young people participating in this studio work day in and day out. Paradoxically, some of the leaders of these transnational companies, at different stages of their lives, had publicly declared their depression. The most immediate explanation is that money (as a form of absolute power) has offered these individuals effortless access to the systems that in turn prevent the majority of global society from realizing their desires. Apparently, these (financially) wealthy people do not have their desires challenged by the same infrastructural “traps” that affect others, and this in turn greatly reduces their sense of curiosity about the world, leading to a loss of emotional vitality. Consequently, I “pity” not only the unrealized desires of youth but also those desires that have been realized only through social privilege.

Among the first ideas that the young women began to express, I noticed that a desire for autonomy from the current economic organization of society, and the aspiration to run a small business, dominated. The possibilities of achieving this aspiration have been greatly weakened over the last decade in Albania, given that the current government debilitated collective agreements by orienting laws towards benefiting institutional oligarchy and, as a result, drastically concentrated public wealth in the hands of a few people. To preserve my mental health, I try to think sparingly about this shocking fact, the “oxygen starvation” incapacitating the desires of the unborn children of these young women, in a world that is becoming increasingly abusive, exploitative, and subjugating.

Let us not overlook what an art studio represents. Convincing arguments continue to be raised that modernity has carried out an endless struggle against life by deeply politicizing it. Power itself has been aestheticized through the education of artists in state studios, where disciplined aesthetics threatens the plurality of artistic expression, causing the fatal separation of art from craft—that is, from life itself. The normative character of images that were “fabricated” in the studios of art schools was inevitable. The political and legal dimensions of a studio develop into heightened tensions between appearance and reality, between truth and manipulation.

“The youth are the ones who bring about the revolution” – this is a phrase with exemplary value for the history of humanity, the weight of which imposes itself upon man from generation to generation as a reaction to the weight of life. For Kundera, the weight of life lies in every form of obligation: in a dense network of public and private obligations, which comes to bind every existence in ever-tightening threads.

The youth of the people who are the protagonists of the “Imagine Youth” studio is a youth in which the balance between reality and its idealization has been unbalanced by the strict, mechanical norms of the contemporary world’s political and economic regime. However, the hierarchies of power and their corollary values cannot overcome the internal emotional burden produced by the act of desiring; on the contrary, the gravity of these hierarchies only densifies this burden. Desire itself, in its natural state, is essentially transformative and revolutionary; it is vitalized by the threat of existing structures, pursuing its own needs. Through signs, shapes, colors, words, or sounds — throughout this temporary workshop — the young people became aware that the material deprivation of their lives has only enriched their imagination and their emotional sphere.

© 2025 Endri Dani. All rights reserved.