KUR MUNGON MASA KRITIKE

Prej vitesh jam bindur se kultura te ne nuk është më në gjendje të vlerësojë veprën letrare – dhe veprën e artit në përgjithësi; ngaqë kemi mbetur komunitet i vogël, shpesh meskin, i sunduar nga mediokriteti dhe krahinizmi dhe tarafet dhe ngaqë kritikët kompetentë janë të paktë, dhe revistat a vendet ku këta mund të botojnë edhe më të pakta, prandaj kontributet nuk e arrijnë atë masë kritike (pun intended) të nevojshme për të kaluar nga kritikët individualë te kritika.

Çfarë më vret edhe më, është iluzioni i disave se zgjidhja këtu mund të vijë prej shkrimtarëve që shkruajnë për veprat e kolegëve, zakonisht në mënyrë impresioniste dhe kitsch, me cilësorë lavdërues të tipit unikal, i pashoq, me dorë të sigurt, i zhdërvjellët, njerëzor, jetësor dhe shpesh sipërorë, të tipit për të parën herë…; me vlerësime që duken qartë se nuk janë veçse qoka. Jo rrallë, shkrimtari që shkruan për një roman të kolegut e ka kolegun shok, rrinë bashkë në kafene dhe i kalojnë pushimet në të njëjtin plazh; ndodh edhe që favore të tilla të kthehen me të njëjtën mënyrë.

Shkrimtari, nga vetë natyra dhe vokacioni, nuk është person i përshtatshëm për të recensionuar dhe analizuar vepra të kolegëve; sepse shijet e tij janë specifike, të njëanshme, subjektive – përndryshe nuk do të ishte shkrimtar fare! E shumta mund të jepte një lexim të mundshëm të veprës në funksion të diçkaje tjetër, ose të ilustronte edhe mundësinë e atij leximi, por shpesh as këtë nuk arrin ta bëjë. Për të njëjtën arsye, nuk sheh skulptorë që të shkruajnë për skulpturat e kolegëve, as regjisorë filmash për filmat e kolegëve (dhe aq më pak, skulptorë që do të komentonin me skulpturat e tyre, për skulpturat e kolegëve; dhe regjisorë filmash, që do të komentonin me filmat e tyre, për filmat e regjisorëve të tjerë).

Shto pastaj edhe që shkrimtari i ka njëfarësoj duart të lidhura: mund edhe ta lëvdojë një libër të kolegut, por nuk guxon ta rrëzojë, pa rrezikuar që të vështrohet shtrembër a të gjykohet si shpirtkatran e zilar. Për të njëjtën arsye, një shkrimtar me autoritet mund edhe të ulet e t’ia shkruajë parathënien një kolegu të vet, zakonisht të ri në moshë dhe që ka nevojë për pak ekspozim dhe përkrahje (këto parathënie kanë vlerë shumë relative); por nuk shkon që patriarku i letrave t’i bëjë autorit të ri një recension negativ!

Tjetër gjë është të pyesësh çfarë pikërisht ia mban dorën shkrimtarit që të shkruajë: bindja se kjo punë i duhet lënë kritikut ose profesionistit, apo dëshira për të “mos u ngatërruar”. Këtë të fundit e përjetojnë edhe kritikët, studiuesit dhe të gjithë ata që i kanë kartat në rregull, për t’u angazhuar në seleksionimin e vlerave letrare. Po të mos ishte për atë “ç’më duhet mua…”

Kritika letrare, të paktën në Shqipëri, është sport masiv, por që ushtrohet vetëm në privat: janë çu-çu-çu-të e kafeneve dhe të pijetoreve, por janë edhe mbledhjet e jurive të çmimeve dhe të komisioneve për ndarje fondesh, rreptësisht “me dyer të mbyllura” – megjithë ndonjë leak shpesh të lejuar enkas, të tipit “këtë vit nuk e fiton”, që e lë derën të hapur për shpresën afatmesme.

Është pastaj edhe kritika në Facebook, që ndonjëherë guxon më shumë; por edhe atje shkalla e guximit është në përpjesëtim të drejtë me anonimitetin e autorit. Dhe ata që nxjerrin statuse për libra shpesh nuk pretendojnë asgjë më shumë se të përcjellin mesazhin që “unë autori mundem, por nuk dua”.

Edhe kur duam ta “godasim” një vepër, nuk dimë ta bëjmë. Kushedi kush na ka mbushur mendjen, se kritika e ashtuquajtur negative o do të jetë shfarosëse, o nuk ia vlen të bëhet fare. Në vend që kritiku – e kam fjalën për kritikun e improvizuar – ta nuancojë qëndrimin e tij, duke ndërthurur të zezën me të bardhën dhe ngjyra të tjera të spektrumit, ai zgjedh t’i shohë gjërat bardhezi; dhe, si rregull, të zezat vetëm në funksion të një kritike tjetërlloj dhe të një sulmi që rreh tjetërkund: autorin e veprës së shënjestruar, jo veprën vetë. Aq më tepër që shumë nga ne nuk e hapim dot gojën, përveçse për t’u angazhuar – me një mënyrë a me një tjetër – në një ad hominem të radhës.

Kritikën nuk dimë ta bëjmë edhe thjesht për shkak të inkompetencës. Kur një autor që ka njëzet vjet që shkruan e boton, del me një vepër të re, ty që merr përsipër të shkruash për këtë vepër të re nuk të lejohet që të injorosh çfarë ka shkruar ai tjetri më parë dhe të shpërfillësh vendin që zë vepra e re, në raport me ato që i kanë paraprirë. Ti e bën këtë nga padija, mungesa e profesionalizmit, ngaqë mendon se nuk ia vlen barra qiranë, që t’i njohësh edhe veprat që ka shkruar autori më parë. Mundet që e bën sepse thjesht nuk e di që autori ka shkruar edhe gjëra të tjera më parë.

Kështu vepron edhe qokatari, i cili ofron një shërbim modest, kundrejt mirënjohjes ose në kthim të një qoke të mëhershme; por nuk ka aq pretendime për veten, sa të hiqet sikur është vërtet kritik letrar serioz. E bën edhe kritiku letrar që kërkon të jetë serioz, por që edhe ai “nuk ka kohë.” Kjo mund të përkthehet edhe kështu: nuk paguhet.

A kanë mbetur specialistë letrarë, të tillë që ta njohin kontributin e këtij apo atij autori bashkëkohor si konstelacion veprash në rrjedhë të kohës, dhe jo të mjaftohen me produktin në stendën e panairit të fundit?

Druaj se shumë nga veprat që dalin, duke filluar nga vëllimet poetike, janë të dobëta; dhe se është krijuar një masë shkrimtarësh, solidarë mes tyre, që nuk shkruajnë mirë – aq sa është e pamundur t’i njohësh autorët nga stili, qasjet estetike dhe gjërat që synojnë të arrijnë letrarisht. Nuk çojnë asgjëkundi, nuk kanë kah; vijnë si ripërtypje tekstesh dhe metaforash të vakëta, që evokojnë imazhe të qeta në kufi të mërzisë. Kjo dukuri është absolutisht normale. Çfarë nuk është normale, është që nga kjo masë mediokriteti nuk po arrin të dalë diçka cilësore, më e mirë, që të shquhet prej të tjerave dhe t’i sugjerohet (nuk po guxoj të them imponohet) lexuesit me përparësi.

Dhe kjo ndodh ngaqë në regjime barazimtare si ky i mediokritetit tonë, të shquhesh do të thotë, para së gjithash, të lëndosh të tjerët – dhe ideali është që të gjithëve t’u bëhet nga pak vend në dritë, dhe të gjithë të mbeten nga pak në errësirë. Mund të duket si paradoks edhe pse nuk është – nëse publiku nuk orientohet, se cilat janë vlerat letrare në veprat bashkëkohore, ky do të zgjedhë sipas kriteresh mekanike – p.sh. duke zgjedhur të blejë një best-seller të përkthyer, ose librin e një personazhi televiziv, të cilin e njeh, e admiron dhe e ndjek paraprakisht.

Ajo që të thonë shpesh, se “le ta vendosë lexuesi”, apo “koha do ta tregojë”, është bullshit; sepse lexuesi nuk i ka as kohën as mundësitë që të kalojë nëpër duar dhjetëra vepra dhe të vendosë se cilat prej tyre janë më të mirat.

Çfarë dua të theksoj, është se krejt aparatin që mbajmë në këmbë, për të ndërmjetësuar raportin e lexuesit – detyrimisht individual – me veprën (dhe autorin si seri veprash) – e kemi lejuar të degradojë në mënyrë të tillë, që të gjithë titujt të vlerësohen pak a shumë njëlloj, “me demokraci”, për të ruajtur ekuilibrat dhe për të mbrojtur sedrat e palëve të interesuara. Aq sa duket pastaj sikur, edhe autorët, ata që krijojnë dhe botojnë, e bëjnë thjesht për të riprodhuar dhe mirëmbajtur, libër pas libri, statusin e tyre prej “shkrimtarësh” (“çfarë ke ndonjë gjë të re sivjet në panair?”).

Letërsia shqipe bashkëkohore mbahet me krunde. Asnjë shkrimtar nuk mund të shpresojë të rrojë me të ardhurat nga një roman që ka shkruar – e shumta, mund të mbijetojë duke përkthyer: mendoni të talentuarin, që mund edhe të ish bërë i madh edhe se autori i librit që përkthen, sepse me veprën e vet nuk mbijeton dot… Ka shkrimtarë që u ikën jeta duke u marrë me “fund raising”, ka edhe të tjerë që krijimtarinë e kultivojnë si hobby. God bless them!

Dhe këtu e kam të pamundur të mos kujtoj trajtimin që u bënte regjimi totalitar krijuesve të vet – duke u siguruar, më të mirëve por që nuk ishin dhe aq pak – jetesë relativisht të mirë, kundrejt veprave vezë në furrik, që u shërbenin synimeve ideologjike të regjimit. Ishte një sistem i korruptuar politikisht, por që i dha lexuesit – mes të tjerëve – autorë si Kadareja, që patën mundësi jo vetëm të krijojnë dhe të botojnë, por edhe të rriten letrarisht, nga një vepër te tjetra.

Është pikërisht kjo rritje artistike, që nuk mund të ndodhë veçse në kohë, e cila kohë i mungon autorit letrar sot; sepse ky shkruan një roman, pastaj lodhet dhe i dorëzohet rutinës dhe mërzitet nga heshtja e mjedisit kulturor-letrar; dhe e fillon romanin tjetër gjithnjë duke e fituar bukën me gjëra të tjera, por nuk e gjen dot më pasionin për ta çuar veprën e dytë deri në fund, meqë ndërkohë i ka dalë edhe mundësia për të shkuar ambasador gjëkundi…

Të ardhura nuk ka, feedback pozitiv nuk ka, qarkullim kulturor të veprës (p.sh. duke u bërë pjesë teatrale ose film ose serial në TV) nuk ka: sistemi është i tillë që synon, me përparësi, që të ta heqë dëshirën për të bërë diçka të rrallë, artistikisht të guximshme, unike; dhe nuk po flas për të krijuar një shkollë letrare, një lëvizje, një kontestim të statu quo-së.

Nganjëherë më duket sikur letërsia që kultivohet rishtas, te ne, u ngjan qimeve dhe thonjve që i rriten akoma të vdekurit: disa nga qelizat nuk e kanë marrë akoma vesh, që trupit i ka rënë tashmë qeveria.

Nëse modeli i artit sot është performativi, për veprën letrare ky model nuk do të funksionojë kurrë – sa kohë që të kërkojë zëvendësimin e tekstit me botimin, takimin me autorin, intervistën në TV dhe gjithçka tjetër që e kanë quajtur paratekst, përfshi këtu edhe ndërhyrjen aq brutale të jetës së autorit – elementit biografik, ose arsyes pse ai autor e meriton që t’i mirëpritet libri (edhe pa iu lexuar).

Sado e çuditshme të duket, kam parë e dëgjuar “kritikë” letrarë që kanë recensionuar prezantimet e librave, si një mënyrë për t’i përmendur; duke përdorur një gjuhë të tillë që do t’i shkonte kronikës së një dasme gazmore. Shto këtu edhe që, në prezantime të tilla librin nuk e ka lexuar kush, dhe flitet zakonisht për autorin dhe bëmat e tij zakonisht të sheshta, me një mbidozë qokatarie.

Duhet mbase një kritikë edhe për kritikën letrare, por ç’të rrahësh kot një kalë të ngordhur?