Nuk di në ka fjalë shqip për dollapet në mur që ngjasojnë me një dritare të hapur vetëm nga brenda, nuk është musandër (musëndër) e cila vazhdon deri në dysheme, e zakonshme edhe në Amerikë (closet), është le të themi “dollap muri”, dhe shtëpia ime në Ali Dem e kishte një. E veçanta e tij ishin librat. Nuk kishte qelqurina e porcelane, po libra. Nuk e kam kuptuar plotësisht si prindërit e mi në vitin 1953, teksa ndërtonin vetë shtëpinë kryesisht me krahë e si mundnin, në rrethinat e Tiranës së asaj kohe, fare pranë kryegjyshatës, pa lidhje me ujë (ky merrej me krahë, një herë disa km larg te Pupulitet e më pas më afër, rreth një km, te shkolla Kushtrimi i Lirisë) dhe pa kanalizim, patën idenë të linin atë zgavër drejtkëndëshe në mur, një siklet më tepër ndërtimor ky, thelë mbi bisht, për të vënë aty një strukturë druri dhe kompensate me rafte dhe ta mbushnin me libra. Kjo do të thotë që unë nuk i kam njohur mirë prindërit e mi. Me siguri ka qenë shtysë e nënës që e donte shumë leximin, përkundër tim eti që donte meseletë edukative, të cilat të mësonin për jetën dhe sidomos raportet burrë–grua, ku i pari duhej të kishte funksion dominues dhe e dyta ishte burim për syçeltësinë e përhershme të të parit. Sepse misioni historik i gruas ishte si t’ia hidhte burrit.
Ai dollap muri rrinte si një shtojcë pa përdorim ndërsa unë vërtitesha mitar nëpër shtëpi. Kontakti i parë me artin ishte filmi Helena e Trojës e parë me prindët te kinema verore Republika, gjysmën e të cilit e kalova në gjumë. Hapja e parë e dollapit lib(e)rator ndodhi një ditë vere. Me detyrim duhej të rrija brenda gjatë drekës, im atë flinte në shtratin kundruall, gjumë dreke ose gjumi i bukurisë për botën e Lindjes së Mesme, i cili për çudi nuk ndikonte fare në gjumin e darkës që mund të prishej vetëm nga reumatizma, ndërsa unë nuk kisha gjumë. Dhe e vetmja gjë që mund të bëja ishte hapja e dollapit, nën paradigmën “s’ke ça bën dhe luan derën”. Kontakti i parë nuk ishte premtues, ca tituj që dukej sikur mund të të linin në baltë, siç edhe më lanë kur u hapja faqet e para, si Vallja e vdekjes, Çaste dëfrimi t’Ali Pash Tepelenës, Dashunija në Hong-Kong, Pashalliku i Shkodrës prej Ignaz Zamputit – disertacion, Budenbrokët… Derisa hasa në diçka premtuese: Liza në botën e çudinavet. Ishte një dialekt tjetër, që kisha dëgjuar se flitej në veri, dhe libri ishte i përkthyer jo nga një po nga dy përkthyes, të cilët për më tepër kishin mbiemrin tim. Kush i vodhi biskotat? Ky libër duhej të ish i hatashëm. Siç ish pasi e lexova i përpirë prej tij (“Pimë mue” thosh etiketa e një shisheje magjike e cila e zmadhonte ose e zvogëlonte Lizën: si të mos intrigoheshe nga kjo!) Nuk mund të dija asokohe mrekulli të paarritshme në art-shkencën e përkthimit, përkimin fenomenal të maces Qeshire, të cilën unë vetëm më vonë mora vesh se ishte Cheshire cat, për mua ajo ishte macja që qesh, paraardhëse e Guinplenit, qeshir është një mbiemër që nuk di si shqipja e ka lënë t’i shkasë duarsh, filani është qeshir i madh, domethënë dikush që është buzagaz dhe i pëlqejnë shakatë dhe humori dhe e shfaq fuqishëm këtë. Ose gjetja e mrekullueshme meh-sime për mësime (lesson, less-on), orët e të cilit zvogëloheshin me çdo ditë të javës. Këto nuk kisha si t’i dija aso kohe, por mrekullimi nuk kish si të ish më i madh, sidoqoftë. Lepuri për mua nuk mund të jetë assesi kapelebërës, që është një fjalë radhiko dhe pa shpirt, sepse tek unë erdhi si “kësulbamës”. Njëjtë për maçokun që ish në fillim dac dhe këndonte “Ia kthen daci me çaponj, vet gjykoj, vet urdhnoj, dhe me vdekje, ty do t’dënoj…” Kadrila gazmore e gaforres nuk desh shumë të futej tek sepeti i pjesëve përmendësh: “Eja shpejt more kërmill, kështu qefulli thërret, ja balena po na shtypi, do t’na baj të dyve pet…” Diktatura e tim eti u harrua. Ai mund të flinte sa të donte, dhoma e mbyllur u bë një livadh pa anë e fund me një gropë lepuri diku.
I dyti libër e kish aventurën qysh në titull: Aventurat e Nassreddin Hoxhës në Buhara. E kisha dëgjuar si Nastradin, por edhe ashtu, libresk, ekzotik, me bashkëtingëllore dyshe, nuk ish aspak keq. Madje më mirë ashtu, Nassreddini i librit ishte mirë të ndryshonte nga ai i meseleve. Ky libër vinte gjithashtu në një gegnishte të ëmbël, “limpido” do kisha thënë, që e afroi atë dialekt si diçka të ngjizur për gjëra të bukura, të mëdha. Dhe diçka tjetër ish gjithashtu e qartë: dashuria për letërsinë artistike tashmë ishte themeluar. Ajo ishte një rrjedhojë e diktaturës dhe e ndalim qarkullimit. Vijoi një radhë librash që po formonin një gjerdan të çmuar, si Tom Sojeri dhe Hakëlberri Fini, Udhëtimet e shigjetës së kaltër, Kujtimet e mëhallës së vjetër nga Skifter Këlliçi, për të arritur te libri i tretë që për arsye që nuk varen nga unë, linte mbresë të përjetshme: Doni i qetë. Ky vinte në një toskërishte po aq të magjishme sa gegnishtja e Lizës. Në mos gaboj përkthyesi ishte Sotir Caci – mund të gaboj për këtë. Shtëpia e Melehovëve me të cilën fillonte libri u ngrit buzë përroit të Pal Poçes pranë shtëpisë sime, në fund të një fushe ku ishin shtëpitë e Ogrenëve (dy vëllezër) dhe në krahun tjetër shtëpia e Daves, në vendin e quajtur “Tek Arrët”. Grigori, Pantelej Prokofjeviçi, Iliniçna, Daria Melehova, Aksinja apo Natalia vejevinin në mëhallë, qytetare me të drejta të plota me ne realët, të prekshmit, madje me më shumë të drejta se ne. Doni i qetë ishte libri i parë që më paraqiste monumentalitetin e një vepre letrare si veçori e krijimit (feature). Është interesant fati i një vepre te lexuesi: fatin e lumë të Donit nuk e patën Konti i Montekristos, Kushtrimi i të parëve apo Baku i Londonit. Ti ishe Xhokonda dhe duhej të të vidhnin, thotë Majakovski te Reja. Njëjtë me Donin: e dhashë hua dhe nuk ma kthyen më. Është i vetmi libër që porosita të mijtë të ma blinin në Tiranë, natyrisht botimin e parë, kopjen nismëtare të biblës dhe jo përkthim-versionet e mëvonshme, atë toskërishte të ëmbël si violi, dhe ata ma kanë blerë. Donin të ma nisnin me postë, por u thashë jo, doja ta prekja mrekullinë në vendin e ndodhjes, në Tiranë, dhe jo duke hapur pako postare. Nuk guxoj t’u them për Lizën dhe Nassreddinin, një kufi duhet ta ketë çdo gjë, do ta kem si një dëshirë të fshehtë kur të shkoj në Tiranë te shitësit ambulantë të librave, për mua më të shenjtë se kolegët e tyre ndanë Senës në Paris. Është interesant si këto krijime fatin e kanë të lidhur pazgjidhshmërisht me librin. Sot jemi në një kohë kur një libër bëhet i famshëm vetëm nëse filmi i bazuar në të ka sukses. Nuk celebrohet shkrimtari, por aktori që luajti në film personën kryesore. Kurse filmat e bazuar te librat e Nassreddinit, Lizës apo Donit kanë qenë dështime të plota tek unë, ku natyrisht më i madhi është Nassreddini në Buhara ku ky parqitet si një xhambaz dhe hilanjos i rëndomtë dhe i shogët pazari oriental. Ndëra Gjylxhani nuk do arrinte të merrte pjesë në asnjë konkurs bukurie. Por edhe ekranizimet e dy librave të tjerë kanë qenë kopje të mbërdhihura e të cofura të teksteve seminalë përkatës.
Për të vazhduar jashtë dollapit, stacioni i katërt i letërsisë ishte shqiptar: Tregime të moçme shqiptare, pa emër autori, që më vonë mora vesh se ish Kuteli. Fruti i patriotizmit po piqej – unë besoj se kushdo që nuk ka qenë nacionalist/patriot dhe/ose “komunist” në pikpamje në Shqipëri (kjo e dyta përjashton familjet e dënuara dhe të shpronësuara prej monizmit), pra kush nuk ka qenë patriot/nacionalist dhe/ose “komunist” në faza të hershme të jetës, duhet të ketë diçka devijante (outlier) në karakter dhe/ose tru, shpesh një premisë gjenialiteti. Ai libër, Tregimet e moçme, lexohej edhe duke ecur në rrugë.
Ndërsa kontakti i parë me letërsinë puro, të çliruar nga barra e rrëfenjës (narracionit, “plot”-it, ngjarjes si element ndërtues) ka qenë Kronikë në gur. Nënshtrimi ndaj “sirit” të letërsisë u bë i plotë, ndoshta kapitullimi më i lumtur i njeriut. Isha “kail” të shkoja në çdo burg (pa le më te dhoma e gjumit të drekës së tim eti) veç të kisha tekste si Kronika, e cila u mësua përmendësh. Kur dëgjoj vlerësimet pa fund për Kadarenë sot, institucionalizimin e tyre me venën e qartë të influencës, servilizmit, përfitimit dhe të establishmentit që i përshkon mes për mes si një shirit zhurmuesi i dikurit ekranin sapo dilte Papa i Romës te TG1, qesh me vete pa hidhtësi, edhe pse kjo do të ish krejt e merituar dhe me vend. Kur e adhuroja unë Ismailin, ju mbase s’kishit lindur akoma, them me vete. Megjithëse edhe vetë nuk kisha shumë që kisha lindur: më pak se një dekadë.
Nuk di ç’bëhet me dollapin e murit të dikurit. Shtëpia vetë është rrënuar. Herën e fundit që qeshë për vizitë, të mijtë më thanë “Do të shkosh ta shikosh?” Jo, u thashë. Pa shtuar asgjë më tepër. Ne nuk duam të shohim artistët e parapëlqyer të plakur e jo më shenjtëroret (sanktuarët) vetmorë të shpirtit.
© 2025 Shkëlqim Çela. Të gjitha të drejtat të rezervuara. Imazhi në kopertinë është ndërtuar me Midjourney.
kamare…
Nqs nuk eshte bere legalizimi i shtepise e nuk banon njeri, do ta marrin me gjithe dollap e vec kur te shohesh pallatin.
Nuk besoj te kemi fjale per dollapin ne mur, se i takon arkitektures/interieres se Perendimit, po ashtu nuk besoj te kemi fjale as per muret e dollapit.