Në Egjiptin antik, imazhet dhe shëmbëlltyrat si statujat i shihnin si portale që lidhnin botën e të gjallëve me botën e të vdekurve; ashtu, ai që ia thyen statujës hundën, ia bën të pamundur të vdekurit që të kthehet, sepse nuk do të marrë dot frymë. Kuratori i pavijoneve të artit egjiptian në Brooklyn Museum Edward Bleiberg, të cilit ia kam lexuar këtë shpjegim, rrëfen se deri edhe grabitësit e varreve antike ua prishnin hundët statujave, për të mos lejuar të zotin që të kthehej nga përtejvarri, për shpagim.

Deri edhe Sfinksit në Giza ia kanë shkatërruar hundën; madje, sipas një legjende, këtë e ka urdhëruar Bonaparti, i cili e goditi hundën me artileri; madje sipas një shpjegimi afrocentrik (Louis Farrakhan por jo vetëm), kjo ngaqë gjeneralit nga Europa nuk i pëlqeu që hunda e Sfinksit ishte “afrikane” dhe dëshmonte për origjinën “zezake” të qytetërimit egjiptian. Gjithsekujt legjendën e vet. Me një fjalë, shkatërrimi i hundës si një lloj ekzekutimi simbolik i frymës që ende fshihej brenda statujës. Arkeologët që e mbështetin këtë hipotezë, përmendin edhe faktin që hundët janë shkatërruar edhe në bareliefe ose në piktura. Edhe ikonoklastët, që Egjiptit nuk i kanë munguar, do ta kenë përligjur vandalizmin njëlloj; duke parë në këto vepra arti thjesht imazhe njerëzish të vdekur.

Kur më patën çuar, ende fëmijë, në muzeun arkeologjik në Tiranë, çfarë më bëri më shumë përshtypje ishte që disa buste dhe statuja antike nga Apolonia dhe Butrinti, që ishin ekspozuar me hundë të thyer. Kam pyetur dhe më kanë shpjeguar – mbase me të drejtë – se hunda, duke qenë e dalë përpara, është edhe më e ekspozuar ndaj dëmtimeve, njëlloj si krahët, vetë koka, dhe ndonjë shtesë tjetër formidabël, si flatrat. Një shfytyrim si të thuash aksidental, i krahasueshëm për nga efektet me bardhësinë e mermerit të skulpturave antike, që shpjegohet, edhe ajo, me veprimin e kohës – që i ka shpëlarë ngjyrat. Më pas kam pyetur sërish, dhe më kanë thënë se mund ta kenë bërë edhe vandalët.

Shpjegimin më bindës e kam gjetur vite më vonë, te historiani Mark Bradley i universitetit të Nottingham-it: dëmtimi i hundës, ndonjëherë edhe me daltë, ka qenë bërë qëllimshëm, thotë ai; dhe jo rrallë përfaqëson shfronëzimin (ritual) të një idhulli të rremë.

Në fakt, ka diçka nekrofilike te statuja si objekt adhurimi; jo më kot filozofi Michel Serres (“Statues”) e sheh si këtë adhurim si idhujtari të vdekjes; duke trupëzuar statuja asgjë më tepër se një kurm njeriu, të gurëzuar. Diçka midis qefinit të kalcifikuar të mumjes, golemit prej balte të hebrenjve dhe robotit android, që do të qeverisë dikur botën me dorë prej graniti.

Prandaj mbase edhe na pëlqen të mendojmë se epoka e sotme – në jetën tonë publike – i ka fillimet ditën kur masat e revoltuara rrëzuan, në mes të kryeqytetit, statujën monumentale të tiranit; paçka se kjo e bën edhe më paradoksal momentin e tanishëm kur po na tiranizon vit pas viti mungesa e statujave si vende ankorimi të respektit për traditën dhe autoritetin. Si pa e kuptuar, jemi shndërruar në një agorá ku nuk po durojmë të shohim gjë tjetër në piedestale veç vetes; paçka se rrafshimi i vlerave po na cenon, para së gjithash, identitetin individual që duam të kemi.

Gjëja e parë që mëson njeriu në rrjetet sociale është si t’i bashkohet grupit të vet (si ta gjejë “kopenë” përkatëse), që ashtu të fillojë menjëherë luftën kolektive për të rrëzuar Tjetrin – këdo që, me praninë e vet, me artin, me fjalën, me dijen, me përkushtimin ndaj çështjes publike arrin të ngrihet vetvetiu mbi turmën. Reputacioni i shërben, praktikisht, si piedestal.

Nën shembullin edhe të lëvizjes “woke” në Perëndim, kemi vendosur të mos lëmë njeri të shquhet me ndonjë mënyrë – përveçse me paratë që ka vjedhur ditën për diell, luksin që ekspozon paturpësisht në të përditshmen e vet, çizmen që na ka vënë në zverk. Artisti i madh: çfarë është ky? Shkrimtari i madh: kush e paguan dhe sa? Dijetari: kujt i shërben vallë?

Nëse regjimi i Hoxhës i kishte dhe i mirëmbante mekanizmat për ta organizuar jetën kulturore rreth qëndrueshmërisë së pak personaliteteve të mëdha, sistemi i sotëm duket se i ka vënë të gjitha forcat dhe energjitë në fryrjen e tullumbaceve, të cilat mund t’i dirigjosh pastaj duke tundur një gjilpërë me kokë.

Statuja prej mermeri, apo tullumbace me helium? Zgjidhni e merrni. Tek e fundit, a nuk na ka treguar Jeff Koons se edhe tullumbaci mund të jetë statujë? Madje edhe Jeff Koons-i vetë?

Ato pak mënyra të sprovuara për të nxjerrë në pah vlerat i kemi vënë në shënjestër prej kohësh – aq sa pikërisht shtresa e krijuesve që ka më shumë nevojë për gjykimin profesional të kritikës letrare, kritikës së teatrit, kritikës së muzikës, kritikës së filmit, kritikës së pikturës, ia ka dalë ta bindë veten dhe të tjerët se këto institucione dhe gjykime nuk i duhen kujt më.

Në vend që të mbështetin një diferencim profesional të vlerave, duke i dhënë kulturës pikat e duhura të referimit, institucionet publike kanë zgjedhur të shpërndajnë mbështetje me rrugë barazimtare dhe vlerësime me rrugë edhe më barazimtare. Sipas parimit: vjet ishte radha juaj, sivjet është jona dhe vitin tjetër mund të vijë prapë juaja.

Në mediat sociale çdo belbëzim, çdo qurravitje, çdo epigonizëm, çdo lektisje e zbërdhylur, çdo demonstrim i pacipë i mungesës totale të talentit përshëndetet sakaq si kryevepra që na mungokësh: mblidhen miq e të njohur, nga ana e anës, për të sjellë buqetat me trëndafilë, bravot e përndezura dhe urimet me puthje të lagëta.

Nuk ka më asgjë që t’ia pengojë arrivistit iluzionin e talentit.

Mediokrit tani kanë mësuar të organizohen edhe sipas përkatësive krahinore – aq sa po të fillosh të vendosësh në hartë pëlqimet, bravot, bashkëndarjet, pasthirrmat dhe duartrokitjet do ta krijosh, herët a vonë, shqiptarinë si tërësi dasish dhe provincializmash. E pluribus unum.

Njerëz që, jo për faj të tyre, kanë arritur të botojnë – me pagesë – tekste paçavure të frikshme, të palexueshme, të krimbura në budallallëqe dhe gabime, përshëndeten si akademia sekrete e së ardhmes. Madje po të guxojë tjetri dhe të vdesë, më mirë të jetë gati për statujën që do t’ia ngrenë më të madhërishme edhe se kokat e Presidentëve në Mount Rushmore të SHBA-ve.

Tani nuk gjen katund, që të mos ketë të madhin e vet për të katapultuar majave; dhe aq më mirë, nëse ky ka qenë dikur i nëpërkëmbur, ngaqë “ka dashur t’i shërbejë kombit.”

Sheh e lexon të mburren e të promovohen, nga e shkuara, gjithfarë nulitetesh – harresa e të cilëve, nga establishmenti, paska qenë pasojë e ndonjë komploti të ligsht sllavo-komunist, turko-osman, greko-vllah. Çdo promovim është njëherazi, edhe zhvarrim.

Ka ardhur koha kur fjala kyç është “ka ardhur koha që…”

Hakmarrja, që shënjon motivimin më të fortë në mos klasik që ka njohur ndonjëherë virtyti ynë kombëtar, tani kërkon të tebdiloset edhe si “revansh”. I atij lloji që rrëzon statuja, por e ka praktikisht të pamundur t’i zëvendësojë me të tjera; ose më mirë, që rrëzon statuja, gjithë duke e ditur se nuk do të mundet t’i zëvendësojë me të tjera.

Një poet dhe aforist polak, Stanislaw Lec-i, pat shkruar një herë se, “kur i rrëzoni statujat, kujdesuni që t’i ruani piedestalet, sepse do t’ju hyjnë në punë.” Si e pata lexuar këtë thënie, zura të mendoj se edhe piedestali është ai vetë një lloj statuje rudimentare, primitive, dhe se funksioni i tij suprem në bashkëkohësi qenka që të rrijë (dhe të rrojë) sa më gjatë bosh.

Epoka e sotme qenka pra epoka kur piedestalet po dashkemi t’i kemi pa statuja, sepse heronjtë që na i zbardhin ditët dhe na i ndriçojnë netët i gjykojmë rregullisht si të padenjë për piedestale.

(Ti që lektisesh i tëri, pas çdo strip-tease-i poetik të kushërirës sate në Facebook, a je vallë gati ta vësh atë kushërirë në piedestal?)

Dhe meqë po flasim për artin skulptural, nuk di nëse i kujtohet kujt një debat i paradokohshëm, për nivelin e ulët artistik të disa statujave publike në Kosovë. U pat diskutuar për një të Gjergj Kastriotit dhe një tjetër, të Adem Jasharit – të dyja të papërtypshme nga publiku dhe nga kritika.

Çfarë qytetërimi jemi vallë, që nxjerrim vepra të tilla të artit publik?

Të mësuar me kitsch-in monumental të luftëtarëve të kërleshur mbi kuaj, me mustaqe legjendare; dhe siluetat atletike hiper-muskuloze të modeleve realiste-socialiste sovjetike, nuk arrijmë dot ta bëjmë kalimin nga anakronizmi në bashkëkohësi, pa rënë në banalitet.

Duket sikur bashkë me afshin idhujtar, humbëm edhe nuhatjen për art. Çfarë na ka mbetur, është talenti i dyshimtë për ta çuar dikë peshë dhe për ta ngjitur në piedestalin e radhës. Siç ndodh në çdo fundviti, kur ndahen çmimet dhe titujt dhe shpërblimet në letërsi dhe gjetiu; që ashtu gjithësekush të mund të jetojë 15 minutat e veta të famës.

A nuk na mësojnë tani mediat sociale se fama – sado jetëshkurtër dhe e flluskët – paska qenë e drejtë elementare e gjithkujt? Gjithsesi, marifeti i atij 15-minutëshit është se nuk i jep turmës kohë të mjaftueshme që të mblidhet dhe të të rrëzojë: të shtyn nga piedestali ai tjetri (Tjetri!) që pret radhën.

Duke i dhënë kuptim të ri shprehjes: ti ishe i madh, por ne të thyem hundën.

 

© 2025 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara. Imazhi në kopertinë është përpunuar me DALL.E dhe Fotor.