Kur themi “shqiptarët rrjedhin nga ilirët”, koha e tashme e foljes rrjedhin mund të pështjellojë – meqë nuk është se shqiptarët rrjedhin nga ilirët tani, siç rrjedhin lumenjtë e Shqipërisë “nga lindja në perëndim”, dhe as rregullisht ose në mënyrë të përsëritur. Kjo e tashme, “rrjedhin”, i referohet një procesi shndërrues që mund të ketë zgjatur disa shekuj, por që ka përfunduar në një moment të caktuar – dhe të matshëm – në të kaluarën. Teknikisht më e saktë do të kish qenë koha e kryer: “shqiptarët kanë rrjedhur nga ilirët”; njëlloj edhe për “kanë ardhur”, etj.; meqë prejardhja është karakteristikë, por jo diçka që ndodh në çdo moment. Unë, si shqiptar, nuk rrjedh nga ilirët tani; të parët e mi shumë të hershëm me gjasë kanë qenë ilirë.

Argumenti vlen edhe për mënyrën si e rrëfejmë historinë e fjalës – kur themi se shqipja gjel “vjen” nga latinishtja vulgare gallus (gallum), kjo nuk duhet kuptuar se vjen “tani”, pra se ne i huazojmë një fjalë latinishtes sa herë që përdorim në shqipe fjalën gjel. Latinishtja vulgare gallum është replikuar dikur në protoshqipe, nëpërmjet kontakteve mes dy gjuhëve; por huazimi i një fjale është ngjarje e datueshme (dhe shpesh datohet), jo diçka që ndodh në mënyrë rekurrente. Përkundrazi, ka kuptim të themi se shumësi gjela vjen nga prapavendosja e prapashtesës së shumësit -a, tek tema e njëjësit të emërores së pashquar (gjel); meqë, në fakt, folësi shqip e përfton (e prodhon) formën gjela sa herë që flet, duke kombinuar temën e emërores njëjës të pashquar me prapashtesën e shumësit. Prandaj edhe gjela nuk vendoset në fjalor si fjalë më vete, por thjesht shënohet si “shumës” i fjalës gjel. Përftimi i shumësit ka natyrë gjenerative, në zbatim të një formule të caktuar.

Një fjalë si gjel gjendet e depozituar në magazinën e kujtesës së folësit; por, gjithsesi, jo në të njëjtin vend ku është depozituar rregulla e formimit të shumësit me prapashtesën -a. Gramatika e një gjuhe – edhe morfologjia edhe e sidomos sintaksa – mundëson përftimin e një pafundësie formash gjuhësore, nëpërmjet kombinimit të disa njësive bazë (p.sh. leksema gjel kombinohet me morfema për të dhënë forma si gjela, gjelat, gjelin, gjelit, gjelave, gjelash), dhe prapashtesa e shumësit -a u prapavendoset qindra emrave të shqipes, mashkullorë dhe femërorë, por edhe mbiemrave dhe disa përemrave. Për të bërë një analogji me arkitekturën e kompjuterit, leksiku dhe morfemat e një gjuhe ruhen në diskun e fortë (hard drive), ndërsa rregullat e kombinimit të tyre në RAM.

Për argumentin tim, rëndësi ka që disa nga njësitë e ligjërimit janë të gatshme dhe thjesht riprodhohen siç janë, ndërsa disa njësi të tjera, p.sh. trajta e së pakryerës të dëftores lexonim përftohen në momentin e ligjërimit, duke kombinuar leksema dhe morfema sipas rregullave; dhe ashtu edhe “dekodohen” nga dëgjuesi. Ashtu, kur ky i fundit dëgjon një fjalë shqipe si shestonim, e kupton menjëherë se është fjala për diçka që po bënte folësi dhe grupi ku ai bën pjesë, në të shkuarën, gjatë kohës që po ndodhte diçka tjetër; edhe pa e ditur ose pa qenë të sigurt për kuptimin e leksemës shestoj.

Që leksemat ruhen në një lloj biblioteke, si të tilla, e dëshmon edhe një pyetje e llojit “si i thonë dhëmballës së fundit, asaj që del shumë vonë ose mezi del”, etj., e cila parakupton se shqipja e ka një fjalë a shprehje për atë dhëmballë (dhëmballa e pjekurisë), pavarësisht nëse ka folës që nuk e dinë, ose që nuk po u kujtohet. Por nuk ka folës me inteligjencë normale, që të besojë se emri i asaj dhëmballe duhet krijuar rishtas, ngaqë ai qëllon të mos e dijë (përveçse kur emrin e zëvendëson me një përshkrim të sendit, p.sh. “dhëmballa e fundit, ajo që del shumë vonë ose mezi del…”).

Edhe në gjuhë të tjera përdoret lirisht e tashmja, për të shënjuar një ngjarje që ka ndodhur në të shkuarën – p.sh. në anglisht “where does the word forge come from?” Në fjalorët etimologjikë, rreziku për pështjellim shmanget duke mos e përdorur fare foljen: p.sh.

FORGE: middle English (also in the general sense ‘make, construct’): from Old French forger, from Latin fabricare ‘fabricate’, from fabrica ‘manufactured object, workshop’.

Meqë koncepti i “prejardhjes” shprehet nëpërmjet parafjalës from.

Më e saktë do të ishte: FORGE: middle English, borrowed from Old French forger… etj.

Sepse kjo borrowed from jo vetëm që specifikon se është fjala për një huazim, por edhe e vendos procesin e huazimit në të shkuarën.

Vetë termi gjuhësor huazim, në shqipe, mund të shënojë edhe një fjalë që është huazuar dikur (p.sh. gjel është huazim nga latinishtja gallum); edhe vetë procesin e huazimit (huazimi kësaj fjale ka ndodhur dikur midis shekujve III-II p.e.s.). Kjo thjesht ka të bëjë me mënyrën si e përcjellin kuptimin (predikativitetin) emrat abstraktë të veprimit në shqipe – dhe në gjuhë të tjera.

Kjo mund të ngatërrojë: p.sh., kur themi se farkë është huazim nga latinishtja fabrica, kjo nuk do të thotë se procesi i huazimit po ndodh tani; por vetëm që dikur, në një të kaluar të matshme, shqipja (protoshqipja) e ka parë të nevojshme të replikojë një fjalë të latinishtes. Për ta vazhduar analogjinë me kompjuterin – ai ka qenë momenti, ose periudha, kur fjala u shkrua në diskun e fortë të shqipes.

Ngatërresa ka të bëjë me atë që edhe vetë procesi i replikimit të fjalës dhe i regjistrimit të saj në diskun e fortë të gjuhës marrëse quhet huazim. Pra, i njëjti term shënjon edhe procesin, edhe rezultatin e tij.

Të krahasohet kjo me anglishten borrowing, një fjalë që shënon edhe procesin e huazimit, edhe fjalën e huazuar. Ngjashëm edhe prestito në italishte, edhe emprunt në frëngjishte. Semantizmi i emrave të veprimit bën që emri i veprimit të trashëgojë nga folja edhe një lloj predikativiteti; përfshi këtu edhe një cilësi “kohësore” (temporale), që i referohet kohës kur është kryer veprimi ose ka ndodhur ngjarja e shënjuar nga folja përkatëse.

Ashtu, në shprehjen huazimet e shqipes nga latinishtja, emri huazimet shënjon jo vetëm një kategori fjalësh të leksikut të shqipes, por edhe – tërthorazi – edhe kohën se kur kanë hyrë këto fjalë në (proto)shqipe (gjatë kontakteve të saj me latinishten vulgare); pra, se nuk bëhet fjalë për fjalë që po huazohen tani, ose në mënyrë të përsëritur.

Nga ana tjetër, përdorimi i së tashmes, për t’iu referuar ngjarjeve që jo vetëm kanë ndodhur në të shkuarën, por edhe kanë përfunduar së ndodhuri në të shkuarën (regjimi perfektiv, ose i kryer), është burim keqkuptimesh që mund të çojnë deri në mitologji. Kur themi se “shqiptarët vijnë nga ilirët” e tashmja vijnë do marrë si përftesë retorike, për të shprehur një të vërtetë të konfirmuar, ose një marrëdhënie që mund të ketë qenë vërtet kohore a historike në origjinë, por tani është thjeshtuar në marrëdhënie logjike; paçka se e tashmja gjithnjë sjell me vete rrezikun e një rrafshimi kohor, nëpërmjet mënjanimit të distancës kohore mes “tani” dhe “dikur”. Ky lloj identiteti – p.sh. i shqiptarëve dhe ilirëve i themeluar mbi këtë interpretim të së tashmes “vijnë” – është mitologjik; nuk ekziston në kohë, por jashtë kohe.

Përkundrazi, në diskursin etimologjik, kur flasim për bashkëpërkimet (konkordancat) leksikore, është teknikisht korrekte të thuhet, bie fjala, se shqipja kap përkon me latinishten capiō, sepse bëhet fjalë për rezultatet e një krahasimi në tavolinë, jo të një procesi historik (si në rastin e huazimit). Marrëdhënia e bashkëpërkimit bazohet mbi hipotezën indo-europiane, dhe parakupton fjalë që supozohet se gjuhët e familjes i kanë bashkëndarë mes tyre, që pa filluar degëzimi i trungut kryesor. Me fjalë të tjera, krahasimin e bën specialisti tani.

Do të ishte pak si tepër komode, që t’ia faturoje këtë kuptim funksionit “metagjuhësor”, i cili vihet në veprim sa herë që gjuha – në rastin tonë shqipja – përdoret për të folur për gjuhën. Për shembull, kur themi se “shqipja gjel vjen nga latinishtja gallum”, po e përdorim shqipen si metagjuhë për të folur për historinë e një fjale të shqipes; por mund të themi edhe se “l’albanese gjel viene dal latino gallum”, duke thënë ekzaktësisht të njëjtën gjë, por këtë herë me italishten si metagjuhë. Vepra Albanische Grammatik, nga Oda Buchholz dhe Wilfried Fiedler, e përshkruan në hollësi gramatikën e shqipes së sotme, duke përdorur gjermanishten si metagjuhë. Një metagjuhë ka gramatikën e vet, që nuk është e thënë të përkojë me gramatikën e gjuhës nga e cila vjen – për shembull, në shprehjen “shqipja gjel vjen nga latinishtja gallum”, koha e tashme e foljes vjen nuk ka të njëjtin kuptim gramatikor, me kohën e tashme të foljes vjen në thënien “Ky tren vjen nga Durrësi”. Pa u futur më thellë në këtë temë, po mjaftohem të them se koha e foljes në metagjuhë ose shpreh funksione marrëdhëniesh logjike, ose rimerr, në mënyrë metaforike, përdorimet e kohës së foljes në ligjërimin jo-metagjuhësor.

Gjithsesi funksioni metagjuhësor nuk është shpikje, as prerogativë e profesionistëve – çdo shqipfolës që pyet “nga vjen kjo fjalë”, është duke folur në mënyrë metagjuhësore. Dhe këtu duhet shtuar edhe që përdorimi i një foljeje në kohën e tashme për të shprehur një marrëdhënie të korrespondencës logjike nuk kufizohet vetëm me gramatikën ose gjuhësinë. Themi rëndom “Njeriu vjen nga majmuni”, ku vjen i referohet një procesi evolutiv, që mund të jetë përmbyllur qindra mijëra vjet më parë dhe të ketë zgjatur miliona vjet. Në raste të tilla, që nuk janë pak, prejardhja si marrëdhënie logjike e mundëson shpërfilljen e përmasës kohore dhe madje të ekzistencës të së shkuarës.

Për metagjuhën duhet pasur parasysh se ndërtohet e gjitha me metafora – në kuptimin e gjerë të termit. Edhe sikur të mjaftohemi me disa terma të gjuhësisë – si rrënjë (p.sh. rrënjë indoeuropiane), ose pemë (si në pema indoeuropiane), dhe pastaj edhe degë, degëzim, trung (të gjitha këto të lidhura me metaforën e pemës); ose huazoj, huazim, si terma që i referohen, në thelb, procesit të replikimit të fjalës së një gjuhe, nga një gjuhë tjetër, gjatë të cilit gjuha dhënëse nuk është se e humbet fjalën, dhe as gjuha marrëse nuk ka ndonjë detyrim që “ta kthejë”; pa folur pastaj për neologjizma si folje, theks, rrokje, (mënyra) dëftore, nyja, rënia (e zanores fundore)  të cilat janë krijime gramatikanësh, edhe ato mbi baza metaforike. Gjuhësia historike-krahasuese u kristalizua si dije gjatë shekullit XIX, duke pasur biologjinë si model – arsye për të cilën flasim, sot e kësaj dite, për pemën e gjuhëve indoeuropiane; në fakt, krejt diskursi linguistik i shekullit XIX ishte një përshtatje e diskursit biologjik – prandaj edhe disa përkime tejet të forta, si ato të foljes vjen në shprehje të tilla si “gjel vjen nga latinishtja gallus” dhe “njeriu vjen nga majmuni” sinjalizojnë edhe një model të së menduarit, për dy fusha të ndryshme të dijes. Nëse është apo jo i logjikshëm modelimi i ligjërimit linguistik-historik sipas atij biologjik, kjo mund të diskutohet; gjuhët nuk janë qenie të gjalla, por njëlloj si qeniet e gjalla, ekzistojnë duke ndryshuar pa prerë.

Tani, modeli biologjik është treguar i dobishëm dhe produktiv për gjuhësinë historike-krahasuese, por le të mbajmë parasysh se (1) është thjesht model dhe (2) nuk është i vetmi model biologjik. Nëse ka një shkencë që ka ndërruar faqe, në krahasim me shekullin XIX, kjo është biologjia – muhabetet e një shekulli e gjysmë më parë, për pemë, degëzime dhe “evolucion” sot mund edhe të tingëllojnë anakronike, sidomos nëse nxirren nga konteksti dhe përdoren si heuristike. Nëse biologjia e shekullit të Darwin-it fliste lirisht për evolucion, evolucionin më të madh e ka pësuar biologjia vetë, duke filluar nga gjenetika.

Edhe narrativa bazë e indoeuropianistikës, për indoeuropianishten që flitej në një zonë relativisht të kufizuar diku në Lindje – në Kaukaz, në stepë ose diku gjetiu – dhe pastaj u përhap në dy kontinente nuk është mirëfilli shkencore, ka një komponente mitike shumë të fortë, që i referohet mendësisë dhe filozofisë të fundshekullit XVIII dhe të fillimshekullit XIX, të cilat sot janë pjesë e historisë së mendimit Perëndimor, por jo aq e mendimit Perëndimor në vetvete. Baudouin de Courtenay, Roman Jakobson-i dhe të tjerë me ta patën ofruar një hipotezë alternative, për indoeuropianishten e përbashkët si Sprachbund, diçka të ngjashme me pamjen gjuhësore të Ballkanit sot, ku gjuhë me origjinë dhe histori të ndryshme janë afruar me njëra-tjetrën falë bashkëjetesës dhe kontakteve laterale. Nëse modeli klasik i pemës (kladistik) bazohet mbi mekanizmin e divergjencës, ky tjetri nxjerr në pah mekanizmin e kundërt, të konvergjencës së gjuhëve të ndryshme, në rrjedhë të kohës.

Veçanërisht metodat e contact linguistics, duke marrë këtu parasysh edhe konceptin e lidhjes gjuhësore (Sprachbund) dëshmojnë se shkëmbimet gjuhësore të folësve që duan të komunikojnë mes tyre, sepse jetojnë në afërsi ose së bashku, janë një nga shkaqet kryesore pse gjuhët ndryshojnë në rrjedhë të kohës. Një metaforë tjetër nga biologjia – këtë herë bashkëkohore – mund të ndihmojë për ta rrokur konceptin: ajo e shkëmbimit horizontal të gjeneve (anglisht Horizontal Gene Transfer), i cili ka disa ngjashmëri strukturore me huazimet leksikore (por jo vetëm leksikore) që ndodhin mes gjuhëve në kontakt.

Në modelin indoeuropianistik klasik të pemës (kladistik) koncepti i huazimit të një fjale – por edhe të një morfeme, një strukture sintaksore, madje edhe një foneme – nuk shpjegohet dot me metafora biologjike, prandaj duhet të marrë si model këmbimet ekonomike, dhe ta shohë fjalën si një objekt (send, mall, etj.) që ndërron duar. Por kjo nuk do të thotë se metaforizimi e sjell me vete forcën shpjeguese të termit origjinal. Themi se shqipja e ka huazuar fjalën gjel nga latinishtja, dhe nënkuptojmë se ka pasur një periudhë, gjatë kontakteve të shqipfolësve me folësit e latinishtes (vulgare ballkanike), kur fjalën gallus (gallum) të këtyre të fundit, me kuptimin “gallus gallus domesticus”, filluan ta përdorin – duke e replikuar – edhe folësit e protoshqipes. Përndryshe, në atë masë që mund të flasim për gallus si fjalë të latinishtes, gjel është fjalë e shqipes. Më tej, kur unë i jap komshiut hua xhezven, xhezvja mbetet imja (unë mbetem pronari i xhezves), dhe komshiu ka vetëm të drejtën për ta përdorur, por gjithnjë pritet të ma kthejë. Dhe, ndryshe nga ç’ndodh gjatë huazimit të fjalëve, kur unë ia jap komshiut xhezven, unë nuk e kam më (përkohësisht). Këto mbase tingëllojnë si lojëra fjalësh, por po i sjell, për ta bërë edhe më të qartë se fjalët nuk janë sende dhe nuk sillen si sende; dhe njëherazi, nuk janë pronë e folësve të një gjuhe (ndoshta me përjashtim të emrave tregtarë, të tipit ®, që nuk mund të kopjohen lirisht. Prandaj shprehje (metagjuhësore) të tilla si “fjalën oturak ua kemi marrë turqve”, “fjalën oturak ia kemi marrë turqishtes”, “fjalën oturak na e kanë dhënë turqit”, etj., kanë vlerë heuristike në atë masë që jemi të vetëdijshëm se kur flasim për “marr” dhe “jap”, po operojmë me metafora.

Jetojmë në kohëra kur metagjuha e linguistikës, sidomos e asaj historike, po flitet gjerësisht, mbarë e mbrapsht, dhe nga njerëz pa përgatitjen e duhur; çfarë bën që metaforat – mbi të cilat çdo metagjuhë është e detyruar të ngrihet dhe të funksionojë – mund të fillojnë “të pikojnë” dhe të komprometojnë deri edhe soliditetin logjik të ligjërimit. Vetëm ashtu mund të kuptohen “argumente” të tipit “si ore e paska marrë shqipja fjalën gjel nga latinishtja? Pse, nuk kishin gjela shqiptarët e asaj kohe?”, që sot i dëgjon rëndom në emisione televizive, nga burra me kravatat shtrënguar në grykë.

Kjo joshje pas metagjuhës ushqehet edhe me rrugë ideologjike – sa kohë që interesi për prejardhjen e fjalëve (“nga vjen”), origjinën e tyre dhe fjalët shqipe të huazuara ka të bëjë me purizmin, si qëndrim qytetar automatik ndaj çdo argumenti dhe problemi që i referohen mirëmbajtjes së gjuhës. Në rrafshin sinkronik, purizmi predikon jo vetëm mbajtjen e shqipes “të pastër” nëpërmjet pengimit me përparësi të huazimeve të reja, por edhe “pastrimin” e saj nëpërmjet identifikimit të fjalëve “të huaja” (“huazimeve të panevojshme”) dhe zëvendësimin e tyre me fjalë ose nga gurra popullore, ose të krijuara rishtas (neologjizma) dhe, siç ndodh rëndom, duke përshtatur fjalë ekzistuese nëpërmjet zgjerimit të tyre kuptimor. Në rrafshin diakronik, purizmi nga njëra anë gjykon se huazimet – ose fjalët që “kanë hyrë” në shqipe nga gjuhë të tjera – e kanë prishur gjuhën (ide e bazuar në një mitologji romantike për gjuhët e kulluara në burim dhe, më tej, në narrativën biblike), dhe nga ana tjetër kërkon që të rishikohen etimologjitë “zyrtare” të shumë fjalëve, meqë numri dhe pesha e huazimeve në shqipe mund të jetë “mbivlerësuar”.

Edhe kjo e fjalëve që hyjnë në një gjuhë nga një gjuhë tjetër është metaforë – ndonëse jo e pafajshme. Hyrja paravendon një lëvizje të fjalës “nga jashtë brenda”, ku shqipja përfytyrohet si hapësirë e brendshme, pak a shumë e mbyllur dhe e vetërregullueshme, por jo e mbrojtur; as sot dhe aq më pak dikur, kur fjalët e gjuhëve të tjera mund të hynin “sipas dëshirës”. Leksikologjia mëson, megjithatë, se leksiku i një gjuhe është edhe ai sistem, edhe pse jo aq i shtangët sa gramatika dhe sistemi fonologjik; dhe se jo çdo fjalë mund të kodifikohet atje, thjesht ngaqë e dëshiron një folës ose një grup folësish: sistemi do t’i bëjë rezistencë. Por, nëse duam të jemi pedantë, fjalët nuk “hyjnë” në gjuhë, por vetëm sa bëhen pjesë e kodit të bashkëndarë prej folësve, nëse përmbushin një nevojë të caktuar. Përndryshe, imazhi i huazimeve si fjalë që “hyjnë” sjell me vete metaforën tjetër të kontrollit kufitar ose të kordonit sanitar, të cilin e këshillojnë puristët; duke shpërfillur nevojën që mund të ketë leksiku për një fjalë të caktuar.

Te shumë prej nesh, purizmi aktivizohet vetvetiu, meqë është pjesë e bagazhit që na ka dhënë shkolla – ende e tunduar nga forma folklorike të kombëtarizmit, të trashëguara nga Rilindja Kombëtare dhe të mbajtura gjallë me zell të madh, gjatë periudhës totalitare. Edhe pse do të ishte rapsodike të besohej se shqiptarët kanë mbijetuar në shekuj falë qëndrimit shumë prudent ndaj Tjetrit, mund të thuhet, megjithatë, se shqiptarët e sotëm janë pasardhës të atyre stërgjyshërve që u treguan prudentë ndaj Tjetrit; kjo, me premisën se një popull pa institucione, pa shtet dhe pa gjuhë të shkruar, është i dënuar të humbë pjesë të vetat, për shkak të asimilimit nga popuj më të fortë e më fatlumë. Në këtë kuptim, shqiptarët e sotëm me karakteristikat e tyre thelbësore – përfshi edhe gjuhën që i identifikon – janë dëshmi dhe dokumentim i historisë së të parëve të tyre, për mirë dhe për keq.

Edhe për purizmin, nuk ia vlen aq të diskutohet nëse ka ndonjë dobi në vetvete, sa ç’ia vlen të këqyret, në momentin e tanishëm, sa po ndihmon realisht dhe praktikisht, në përballjen kulturore të shqiptarëve dhe të shqipes me botën. Për mua, vetëm po pengon dhe po i detyron shumë njerëz të shpenzojnë energji me gjepura; ose me gjëra që duhet t’ua kishin besuar profesionistëve, si në rastin e çështjeve të historisë së gjuhës (diakronisë). Aq më keq, kur këto përpjekje rituale, shpesh irracionale, i shërbejnë krijimit dhe mirëmbajtjes së grupeve sektare – siç ndodh – thjesht po sjell një shembull – me ca që vazhdojnë, në rrjetet sociale por edhe gjetiu në forumet dhe tribunat kulturore, të luftojnë kundër Perandorisë Osmane.

Shënimet më lart vetëm guxuan të vinin pak rregull, në shqipen që përdorim të gjithë, për të folur për shqipen, veçanërisht historinë e saj. Ironikisht, janë edhe ato higjenizuese, sa kohë që synojnë ta pastrojnë ligjërimin nga literaliteti i metaforave. Nëse kam arritur të bind qoftë edhe një lexues të vetëm, që ia vlen të reflektosh për këto gjëra që sot të gjithë i kanë në majë të gjuhës, do të ndihesha i kënaqur.

© 2024 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat janë të rezervuara. Imazhi në kopertinë është realizuar me Midjourney.