Një pjesë e titulluar “Radio Tirana” gjendet edhe në një album jazz-i italian, Espresso 443, nga Enrico Blatti, i etiketës Egea: çfarë ta ketë frymëzuar klarinetistin Blatti t’ia kushtojë një kompozim të vetin radios shtetërore të Shqipërisë? Meqë përgjigjen nuk e kam, po ia lejoj vetes të imagjinoj se pjesa evokon Radio Tiranën e djeshme, atë me valë të shkurtra, që pushtonte qiejt e netëve europiane, duke filluar që me notat lajmëruese të trumbetës si sinjal intervali, që rimerrte vargjet e para të një kënge të njohur revolucionare të Prenk Jakovës: “Ndër ara, fabrika, kantiere…” Ose më mirë – evokon mahnitjen e publikut përtej me zërin enigmatik, krejtësisht alien, si nga një dimension tjetër, botë alternative ose univers paralel, të Radio Tiranës në gjuhë të huaj. Në vitet 1970-1980, eteri mbi kontinentin plak ishte shndërruar në fushë-betejë të valëve: propagandë, kundërpropagandë, zhurmues dhe kundërzhurmues; teksa antenat e radiofonisë i kapnin e i kontrollonin qiejt më shpejt e më efektshëm se raketat dhe avionët e NATO-s dhe të Traktatit të Varshavës. Brenda asaj hapësire të pështjelluar, Radio Tirana ishte superfuqi e llojit të vet. Vizioni për botën i përcjellë nga njoftimet dhe emisionet e saj; shpjegimi dhe interpretimi që u bëhej ngjarjeve; vetë përzgjedhja e lajmeve, sipas një logjike krejtësisht idiosinkratike, që nuk përkonte as me atë komercialen të agjencive perëndimore, as me propagandën filosovjetike bishtdredhur dhe fjalëbutë të Lindjes, ofronte një alternativë.

“Zëri i Shqipërisë, zëri i së vërtetës”, më ka thënë njëherë, në greqishte të kulluar, një koleg athinas, në Napoli. Militant i PASOK-ut, i angazhuar seriozisht në politikë, i ndershëm dhe i përkushtuar ndaj kauzës së vet, kolegu më tregonte se me ç’interes ndiqeshin emisionet e Radio Tiranës nga disa segmente të së majtës greke. Nuk besoj që efekti i atëhershëm mund të krahasohet, sado pak, me efektin e kujt dëgjon sot radio Teheranin ose Phenian-in, ose fundja edhe Radio Moskën; ose kush shfleton sajtet e agjencive të lajmeve ruse, iraniane, koreano-veriore. Ndryshe nga ato vende, të cilat pikturohen nga propaganda perëndimore si prani “armiqësore” në skakierën globale, dhe që, në një mënyrë ose në një tjetër, janë ose në prag të luftës me Amerikën, Shqipëria nuk kanoste askënd, as kanosej prej kujt. Por Radio Tirana pas gjase dëgjohej si jehona e një kërcënimi metafizik për rendin global, të Lindjes dhe të Perëndimit; sepse u provonte, atyre që merrnin mundimin ta dëgjonin, se ishte e mundshme të mbijetoje, edhe pse i përfshirë nga skizofrenia paranoide totale. I datëlindjes 1969, Enrico Blatti do të ketë pasur mundësinë t’i dëgjojë edhe ai transmetimet nga galaktika fqinje, të cilat më bukur se gjithçka tjetër e kanë simuluar, në historinë e telekomunikacioneve, realitetin e një sinjali jashtëtokësor.

Nga pikëpamja muzikore, “Radio Tirana” i përngjan një tangoje me gjunjë të përthyer, kushedi për shkak të kohës kryesisht 5/8; një estetikë klezmer e transplantuar, si me magji, në një orkestër qytetare të Shkodrës në vitet 1960; ose edhe traga shoqëruese e titujve hyrës të një filmi përndryshe të pamundshëm, pak pikaresk e pak romantik të Fellini-t, me një Astor Piazzolla sa shqiptar aq edhe melankolik, që i bie bandoneonit në tavernën e hotel Dajtit në 1945. Ajo pjesë e Enrico Blatti-t nuk transmeton lajme për oxhaqe që naltohen drejt resh dhe trase hekurudhash, a për dentistë pararojë, që realizojnë planin e dhëmballëve të shkulura; por vetëm burimi i muzikës shqiptare, po aq misterioze për publikun e Italisë përballë sa edhe bota brenda “kështjellës-fanar” në brigjet e Adriatikut. Ose më mirë, një muzikë jo aq shqiptare, sa të frymëzuar nga muzika shqiptare; versioni world i një kolone zanore të Nino Rota-s, për një komedi me Alberto Sordi-n, inxhinier i huaj në Durrësin e viteve 1970, kushedi edhe drejtpërdrejt i përfshirë në ndërtimin e antenave të përbindshme të radiostacionit të Fllakës, që do t’ua torturonin transistorët radiove të pushuesve në plazhet e plogëta të dekadës. Italianët, dhe dëgjues europianë të tjerë anembanë kontinentit, do të kenë vrarë mendjen për të gjetur një lidhje, sado të tërthortë dhe të pamjaftueshme, mes kësaj muzike që në thelb bashkon Perëndimin dhe Lindjen njëlloj siç e bashkon Mesdheu Veriun dhe Jugun e Botës; dhe mesazhit propagandistik flakëhedhës që shpërndanin derë më derë valët e Radio Tiranës. Por asgjë përmbysëse e antikonformiste nuk gjen dot, në ritmet e thyera të muzikës së Ballkanit të përfytyruar nga Blatti, përveç hapit të shpejtë e të çrregullt të një zonje borgjeze në parkun e ndriçuar keq, në taka të larta e mëndafsh, e me frymën të parfumuar me konjak, që gatitet të tradhtojë të shoqin, kushedi për herë të parë; një Madamë Bovary pak ballkanike e pak adriatike, me erën e njelmët të detit në flegrat e ndezura.

Anasjelltas, pas prishjes me sovjetikët dhe ndërprerjes së marrëdhënieve me bllokun Lindor, Shqipëria u izolua nga bota, aq sa shumë pak të huaj lejoheshin të hynin në vend, me përjashtim të ca grupeve marksiste-leniniste dhe të ndonjë tregtari. Për kë rritej në Tiranën e viteve 1960, praktikisht e vetmja gjuhë e huaj që mund të dëgjonte në rrugë – ndonjëherë më të rrallë – ishte kinezçja e specialistëve. Në shkolla mësohej ende rusishtja dhe dora-dorës filloi të përfshihej edhe anglishtja e frëngjishtja, si armë për ta njohur më mirë armikun:  arsyeja që i jepej fëmijës kurioz kur pyeste se ç’i duhej gjuha e huaj, ishte “për literaturë.” Përndryshe, në Shqipëri qarkullonte jehona herë e zbehtë herë më pak e zbehtë e italishtes së viteve 1930 dhe të viteve të Luftës, e cila ndonjëherë e nxirrte kokën për të sinjalizuar jetërsinë e “pushtuesit” në filmat me temë nga Lufta – pa folur për radiot e huaja si RAI e ndonjë tjetër, që dëgjoheshin privatisht. Ngjashëm edhe për gjermanishten (e nazistëve, me Heil e me jawohl). Elitat e reja kulturore dhe teknokratike në Tiranë i kishin bibliotekat plot libra rusisht, por rusishtja ishte bërë tani tabu, dhe rusofilët kishin frikë ta praktikonin deri edhe me njëri-tjetrin, në kujtim të viteve të studentllëkut. Ashtu, edhe jeta e përditshme në Shqipëri u higjienizua gjuhësisht deri në atë shkallë, sa të homogjenizohej. Jo vetëm që gjuha e huaj e folur shihej si totalisht e Tjetrit dhe rregullisht tërhiqte vëmendjen, por edhe, duke filluar nga vitet 1970, gegnishtja letrare e përpunuar, qoftë ajo e Shkodrës qoftë ajo e Prishtinës, nuk do të dëgjohej më, përveçse e kamufluar në trajtë dialektesh gjeografike. Akademia dhe Universiteti vërtet u kushtonin vëmendje të mëdha të folmeve sidomos atyre të zonave “të thella”, ku shqipja ruhej e pastër, e pasur dhe tejet popullore, por qëllimisht shpërfillnin dialektet sociale dhe variantet letrare qoftë edhe të kapërcyera e të zëvendësuara nga standardi (studiohej me lupë entomologu e folmja e Varvaricës pa rrugë makine, por jo e folmja qytetare e Tiranës). Çfarë edhe e bënte veshin qytetar tejet të ndjeshëm ndaj variacionit jo mirëfilli dialektor (kjo do të shpjegonte, paradoksalisht, edhe “lejimin” masiv të dialekteve veriore në skenë, sidomos në estradë).

Shto pastaj edhe shqipen gjithnjë disi “tjetër”, që flisnin radiot e huaja në emisionet me valë të shkurtra – nga Radio Moska, që e fliste shumë butë, te Radio Vatikani që gjithnjë të kujtonte priftërinjtë dhe Komitetin e Maleve, në filmat e Kinostudios; Radio Sofja dhe Radioja Shtetërore e Turqisë a e Athinës ose e kushedi ç’shteti tjetër që tash nuk më kujtohet, pa folur për Prishtinën, që vinte edhe ajo me një shqipe pak ndryshe (Zërin e Amerikës nuk mbaj mend ta kem kapur në radio deri vonë në vitet 1980). Të huajt që flisnin shqip, mbyllja e vendit i kish bërë politikisht të dyshimtë. Tek e fundit, pse do ta fliste shqipen i huaji, përveçse për të provokuar “njeriun tonë”? Te Dimri i madh, i Ismail Kadaresë, ka një moment kur në zyrat e gazetës ku punonte personazhi kryesor Besniku vjen një albanolog gjerman, për t’u intervistuar; dhe pastruesja e zyrave, Bedrija, pasi kish përgjuar pak nga intervista thotë: “Gjerman që di shqip, qyqja, s’më besohet kurrë.” Bedrija është grua e thjeshtë, me fare pak shkollë, por edhe i përket asaj shtrese të “popullit” që komunikonin me elitën; reagimi i saj ndaj të huajit që flet shqip është tipik, dhe dëshmon, në mos tjetër, për një kompleks inferioriteti që tashmë kish zënë vend edhe poshtë: ç’dreq i huaji është ky, që paska mësuar një gjuhë si kjo jona? Në analizë të fundit, i huaji që flet shqip e tradhton veten si “ujk me lëkurë qengji”, sepse shqipja për ne të Shqipërisë ishte shenja e parë e identitetit kombëtar, në kuptimin që i huaj, me përkufizim, ishte ai që fliste gjuhë tjetër.

Një i huaj që flet shqip është si i huaji që mbështillet me flamurin tonë kombëtar. Pse ta bëjë? Me ç’qëllim? Në mendjen tonë, shqipja nuk ishte thjesht gjuhë mes gjuhëve, as ishte për ne shqiptarët e njëjtë si italishtja për italianët dhe rusishtja për rusët; por diçka më tepër – zhargon i fshehtë, kod identitar, që mënyrë për të përjashtuar Tjetrin e padëshiruar. Shqipja ishte kështjella që na mbronte nga rreziku (imagjinar). Regjimi, edhe pse jo drejtpërdrejt, nxiste një lloj ankthi ndaj shqipes “së huaj” dhe përfitonte prej këtij ankthi; këtë e ndieje kur një turist, vizitor, mysafir, qoftë edhe shqiptar me banim jashtë, vihej të fliste në shqipen e vet, gjithnjë pak të ndryshme dhe pak tradhtuese: herë shumë e ëmbël, herë me gabime, herë “korruptuese” si gegnishtja e katolikëve. Kjo, sepse sa kohë që i huaji fliste në gjuhën e vet ose në ndonjë lingua franca të pranuar, komunikimi me të mund të kontrollohej thjesht duke filtruar ata që do t’i përgjigjeshin në atë gjuhë (shoqëruesit, shoferët, kamerierët, etj.); por kur kalohej pastaj në regjistrin e shqipes, kontrolli do të vështirësohej vetvetiu (“Çfarë të tha ai i huaji?”). Ne – brezi im dhe disa breza të tjerë – nuk dinim si të reagonim, në situata të tilla. E njëjta dilemë me arbëreshët, që herë pas here shfaqeshin në Tiranë dhe që edhe flisnin shqip edhe nuk flisnin, e manifestonin “tëhuajsinë” e tyre në diferencat e mëdha në ligjërim. Shqip flisnin edhe gratë nga vendet e Lindjes, të martuara me burra shqiptarë, dhe që e kishin marrë në sy të rrinin në Shqipëri, megjithë paranojën e shtetit mikpritës ndaj tyre. Këto gra jo rrallë u përçmuan, u izoluan, u persekutuan, u internuan, u burgosën dhe u dënuan si spiune; shqipja që flisnin nuk i ndihmoi. Ishin prova ende e gjallë e një eksperimenti social sa ambicioz, aq edhe tashmë të dështuar – për të krijuar një elitë etnikisht të përzier në kampin socialist; paçka se fëmijët e tyre ishin nga më të mirët mes nesh, çfarë gjithashtu ushqente një lloj zilie të verbër.

Gjetiu, njeriut të ri socialist i mësohej vigjilenca gjuhësore, ose aftësia për të dalluar – me vesh – atë që fliste “ndryshe”, me akcent, të huajin që kish kaluar kufirin, shkelësin; histori të tilla i lexoje edhe në letërsi, bashkë me incidente të tjera, kur agjentin e infiltruar e tradhtonte një bisht cigareje, një markë çakmaku, ose era e një parfumi subversiv. Me homogjenizimin, gjuhës së huaj, si shibboleth, shkallë-shkallë do t’ia zinte vendin akcenti. Ky marifet, me akcentin, përdorej haptazi në filmat artistikë, që ishin edhe vegla kryesore e propagandës masive të regjimit; dhe ku në rolin e “armikut” do të gjeje gjithfarë diversantësh, spiunësh, sabotatorësh, priftërinjsh që rregullisht e lajmëronin thelbin e tyre prej Tjetri nëpërmjet dialektit shkodran ose të Malësisë (të kombinuar me shenja të tjera groteske, si mustaqet, xhaketat me kuadrate, etj.). Edhe në filmat me temë nga Lufta, jo rrallë ndeshje në kolaboracionistë që flisnin edhe ata të njëjtin dialekt verior. Dhe meqë armiqtë e pushtetit dhe “shërbëtorët e të huajve” po pikturoheshin rëndom edhe nëpërmjet akcentit ose dialektit që përdornin, atëherë filloi dora-dorës të përçohej edhe mesazhi se, në një nivel diskursiv dhe social të caktuar, çdo shmangie sistematike nga standardi i Institutit të Studimeve M-L dhe Radio Tiranës dëshmonte bashkëpunim potencial me të huajin, intrigë të fshehtë, mundësisht diversion; dhe jepte arsye për vigjilencë dhe dyshim. Model për këtë sistem vlerësimi ishte qëndrimi ndaj radiove të huaja që flisnin shqip, me gjasë kundër regjimit të Hoxhës: jetërsia e zërit shqip të këtyre radiove e shënjonte armiqësinë nëpërmjet tradhtisë gjuhësore.

© 2024 Ardian Vehbiu. Të gjitha të drejtat janë të autorit.