nga Arben Dedja

Tani po dua të bëj dy gjëra. E para, të marr një temë (çdo temë) e ta thjeshtoj deri në kockë (apo deri në palcë?), duke e kthyer arsyetimin në një fill të hollë logjik: kjo pak për përtaci e pak për çmërzitje. E dyta, të bëj atë që Edward Morgan Forster-i e vuri si epigraf të romanit “Howards End”, diçka që ai e quante thelbësore për letërsinë: “Only connect”. Shkrimtari (dhe humoristi) hungarez Frigyes Karinthy qe i pari që, qysh më 1929 në një tregim të titulluar “Zinxhirë”, formuloi teorinë e “gjashtë gradëve të ndarjes”, sipas së cilës gjithkush në këtë botë është e mundur të lidhet me këdo, në një zinxhir marrëdhëniesh me jo më shumë se pesë ndërmjetësime.

*

Pardje dëgjoja një këngë të “Genesis”, “Harold the Barrel”, nga albumi i tyre i tretë në studio: “Nursery Cryme” (1971). Kritika e ka quajtur një nga albumet më interesantë të grupit, ku ai shfaqet me formacionin e tij klasik: Peter Gabriel – frontman, Steve Hackett – kitarë, Tony Banks – tastierë, Mike Rutherford – bas, Phil Collins – bateri. Qëndroi i tillë deri më 1975, kur Gabriel do ta lërë grupin. U bllokova në makinë se po doja ta dëgjoj deri në fund, por janë vetëm tri minuta. Muzika është e fuqishme, me një ritëm të ndërrueshëm, që mbyllet me një solo në tastierë nga Banks, gjë jo e zakonshme për këngët e kohës; fundi është misterioz e dramatik, teksa kemi të bëjmë, në fakt, me një mini-operetë plot humor të zi. Gabriel dhe Collins këndojnë në duet (nga të parat e të rrallat herë që e bëjnë) duke u dhënë zë personazheve të ndryshëm që rrëfejnë ngjarjen. Por teksti duhet lexuar me kujdes që të kuptohet – gjë që m’u desh ta bëj. Haroldi, pronar i një restoranti të njohur në Bognor, juglindje e Anglisë, pret gishtat e këmbëve dhe ua servir klientëve bashkë me çajin. Për këtë ndiqet e rrethohet nga policia, dëshmitarë të rastit, kryetari i bashkisë së qytezës, gazetarë të BBC, e ëma e Haroldit vetë, Harold Fuçia, po ta përkthejmë që, në fund, duket se hidhet (më tepër këtë e lë të kuptohet muzika sesa teksti) nga parvazi i ndërtesës ku ka hipur. Nuk mungojnë tonet sarkastike: “[…] you just can’t jump | Your shirt’s all dirty | There’s a man here from the BBC” – i thotë e ëma.

Këngë e tillë e çuditshme në shqip nuk ekziston. Ja, për shembull, disa tituj këngësh (nuk po dua t’u analizoj tekstet – titulli mjafton) të Festivalit të 11, më i avancuari i asaj kohe te ne (viti 1972): “Sonte u takoj të gjithëve”, “Shoqja më e mirë”, “Mozaik tingujsh, mozaik ngjyrash”, “Mbrëmja e fundit”, “Kur vjen pranvera”, “Natën vonë”, “Një degë e gjelbër”…

Jo vetëm: një këngë e tillë në shqip nuk do të ekzistojë kurrë, se trenin e eksperimenteve të rokut progresiv e kemi humbur qysh përpara pesëdhjetë vjetësh. Si do t’ia bëjmë, atëbotë, ne që pëlqejmë një çikë light verse-in dhe humorin e zi, atë kombinim që aq bukur del te titulli i albumit: “Nursery Cryme”, lojë fjalësh e lidhur me nursery rhyme (“parambote”, i thonë arbëreshët), siç lë të kuptohet grafia e fjalës crime me “y”? Më thoni një këngë çshenjtëruese, qesëndisëse, një këngë për të qeshur ose edhe thjesht me një sens minimal humori të njëqind festivaleve të fundit në radiotelevizion që t’i afrohet “Il clarinetto” të Renzo Arbore-s, e cila desh fitoi San Remon 1986 (doli në vend të dytë). Një këngë e tillë te ne besoj do të skualifikohej qysh në fazën përzgjedhëse. Deri tani unë nëpër festivalet shqiptare kam dëgjuar vetëm këngë serioze. Vaj e lot! Të bukura? Edhe të bukura ka, doemos.

S’na mbetet tjetër, pra, pos ta shuajmë etjen te burimet e huaja.

*

Ime bijë ishte atëherë në gjimnaz, kur erdhi një ditë nga shkolla dhe më pyeti:

“Bushi, ç’do të thotë: Të qifsha robt!?”

Pikë e zezë! U kapërdiva. Fillova të mollois diçka për mënyrën dëshirore të foljeve shqip (optativi), mallkimet zëmëdha të Eposit, urimet e veçanta (këtë e dinte, se jam i vetmi në shtëpi që në vend të them “Mirë se erdhe!” përdor “Të lumshin këmbët!” – mësuar kur punoja në Dibër!); unë i shkreti e zgjata sa munda dhe e bëra tërkuzë muhabetin, por pastaj erdhi ai momenti kur m’u desh të hyj kryengulthi në temë e t’i vë pikat mbi “ï”. Ama, përpara, desha të kuptoj.

“Ku e dëgjove, xhanëm?”

“Çunat e klasës. Më pyetën ç’do të thotë (por për vete e dinin). Filluan edhe të tallen një çikë me mua. Ho fatto la figura del pollo!”

“Po ata, ku dreqin e kishin dëgjuar?”

“Nga muzika rap. Seç ndjekin ca rapper shqiptarë…”

Dhe në fund, e mërzitur:

“Po juve, bushi, duhet të m’i shpjegoni ca fjalë mua!”

Në këtë pikë isha unë që u nxeha (ose bëra sikur):

“Po, pse, çfarë do ti: të fillojmë të shajmë me fjalë të pista nëpër shtëpi?”

Nejse, si përfundim i gjithë kësaj, ramë në një mendje që duhet të lexonte më shumë libra në shqip. Vetëm kështu mund ta zgjeronte pa fund fjalorin. Kadarenë? Ndërkohë, e kish lexuar që ç’ke me të Kadarenë: “Pallati i ëndrrave” dhe “Kush e solli Doruntinën” (italisht), “Kështjella” (“The siege”) anglisht (tashmë nuk më kujtohet si na ka hyrë ky libër në shtëpi), “Kronikë në gur” (spanjisht, për të mbajtur gjallë spanjishten, thosh). Shqip kish lexuar vetëm “Çështje të marrëzisë”: me fletore në dorë, duke më pyetur orë e minutë fjalët (e shumta) që nuk kuptonte. Se leximi në shtëpinë tonë është çështje serioze.[1] Fotografia këtu poshtë, me legjendën përkatëse, mbase e shpjegon më mirë:

*

“Lufta dhe paqja” (Einaudi, në dy vëllime). E fotografuar mbi komodinën e vajzës. Siç mund ta vini re, libri ka tre shenjues; plus një duzinë sticker-sa me ngjyra të ndryshme (nuk ua di funksionin). Gjithashtu, di që vajza ka edhe një file në celular, për personazhet (“sennò, è un casino!”).

Po rrëshqasim kështu dalëngadalë drejt përkthimit. Shumica dërrmuese e librave që lexohen në Shqipëri janë përkthime.[2] Tani, kur lexojmë një libër të përkthyer ç’ndodh, nga ana gjuhësore? Asëll-asëll, ne lexojmë fjalët e përkthyesit, më shumë se të autorit. Në thelb, pra, kemi gjashtëdhjetë vjet që nuk lexojmë Erih Maria Remarkun, por Robert Shvarcin. Dhe ca më pak vite që nuk lexojmë Xhojsin, por Idlir Azizin. Përmenda emra të mirënjohur. Por unë ende nuk e kam marrë veten nga leximet e para që i kam bërë Kamysë, në nja dy përkthime të fillimviteve nëntëdhjetë. Dukej autor krejt i rëndomtë.[3]

Nuk po dua tani të kaloj në pozicione të skajshme, si ato të J. Rodolfo Wilcock-ut, autor triling, përkthyes i ndërsjellë nga pesë gjuhë (ende adoleshent, përktheu i pari në spanjisht “Ditarët” e Kafka-s. Gjithashtu, deri në vitin 2019 përkthimi i tij “kondensat” i “Finnegans Wake” të Xhojsit ishte më i ploti i gjuhës italiane). E pra, Wilcock, si ata mjekët që, kur vjen puna për veten nuk kanë besim te mjekësia, nuk besonte te përkthimi. Njëherë, pyetjes së çuditur të një gazetari italian: “Po mirë, si ia bëni ju, për shembull, për letërsinë ruse?”, me çiltërsi iu përgjigj: “Nuk kam lexuar asnjë rresht letërsi ruse.”

Dhe vazhdon Wilcock: “Bëra një provë me djalin: mora të gjitha përkthimet në italisht të “Lufta dhe paqja”, e hapa rastësisht te një faqe dhe fillova t’i krahasoj. Ç’të shihja! Ç’thoshte njëri, nuk thosh tjetri. Nganjëherë, madje, përkthenin në mënyrë të kundërt!”

Pse kështu Rodolfo Wilcock? Po flas për një shkrimtar që e njoh mirë, se i kam lexuar gjithçka dhe e kam përkthyer edhe shqip. Them ngaqë, ndoshta, tek ai, si person që kish jetuar shumë vende (dhe shumë gjuhë) ishte më e lartë vetëdija e shkrimtarit si krijues formash.

Tani, ta zëmë se letërsia e përkthyer në shqip zë 80% të tregut. Këtë 80 përqindësh e gjerb, me gjasë, lexuesi i thjeshtë, por edhe një autor i ri. A nuk kemi këtu një trysni “koloniale”? Ndaj, pa çudi, autorët shqiptarë ndihen të pasigurt dhe zhvillojnë kësisoj një mungesë bindjeje e guximi në ndërtimin e formave origjinale letrare; që është, tekefundit, qëllimi i letërsisë.

*

Kadareja këtë diti: të krijojë forma të reja në letërsinë e vendit të vet. Prandaj suksesi i tij në botë nuk do të mund të përsëritet nga asnjë autor tjetër shqiptar i gjallë apo akoma i palindur, sado gjenial. Ai krijoi një univers shqiptar të shtrirë në kohë e hapësirë dhe njëkohësisht të izoluar, nganjëherë mitik, kurrë banal. Krijoi një kozmogoni. E kam pyetur shpesh veten se çfarë i bën të bukur romanet e Kadaresë. Sepse janë shkruar stilistikisht mirë; kanë pasuri të madhe gjuhësore? Aspak. Dikur ashtu më dukej, por në leximet e mia të pjekurisë (në gjuhë të tjera) kam ndeshur stilistë të jashtëzakonshëm, që mund të përmenden në çdo manual shkrimtarie krijuese, por që prapë nuk do të mbeten në kohë sa i yni. Apo për besueshmërinë historike e sociologjike të veprave të tij? Aspak. Të gjitha librat e tij, ngjarjet e të cilave vendosen në periudhën socialiste (apo edhe gjatë L2B) janë, për arsye censure e autocensure, të shtrembëruara; teksa korpusi me temë periudhën otomane është tërësisht i shpikur, duke u mbështetur veç në një taban të hollë historik. Atëherë? Librat e Kadaresë nuk riprodhojnë asnjë botë. Ato imagjinojnë një botë. Dhe një vepër bëhet e pavdekshme për imagjinarin që mbart.

Shkrimtarët shqiptarë të sotëm, druaj edhe të nesërm, në këtë botë globale e të njënjëshme, janë të detyruar të përdorin një imagjinar sa më të integruar me të tjerët. Gati-gati pres të mos ketë më asnjë ndryshim midis imagjinarit tim, për shembull, dhe atë të një shkrimtari në Zelandën e Re. Për momentin na ndan vetëm gjuha. Me ndryshimin (e vogëlith!) që e imja duhet përkthyer për t’u lexuar në anglisht. E tija jo. Por ky imagjinar “i integruar”, i ndërsjellë, ka ndodhur edhe më parë në historinë e letërsisë. Marrim, për shembull, letërsinë e shekullit të XIX në Europën Perëndimore. Kalimin Balzac – Tolstoj – Dickens – Zola, nuk e shoh aspak të pamundur, ndonëse në mes kemi një kalim nga një gjuhë në tjetrën. Por ne, që e lexojmë në shqip (për pamundësi të bëjmë ndryshe, për përtaci, për prakticitet, në daç), nuk e vëmë re ndryshimin.[4] Ose kalimi Manzoni – Stendal (aq më tepër që një pjesë e mirë e subjekteve të Stendalit zhvillohen në Itali). Gati i paperceptueshëm.

*

“Gradët e ndarjes” të Frigyes Karinthy po më çojnë larg.

(c) 2024 Arben Dedja. Të gjitha të drejtat janë të autorit. Imazhi në kopertinë është krijuar me Midjourney.

[1] Edhe tim bir, një nga gjërat që e pyes gjithmonë kur vjen të na takojë është: – “Ç’libër po lexon?” Herën e fundit më tha që në shqip po lexon një libër të Kadaresë, “Koncert në fund të dimrit”. – “Po sikur s’po më tërheq edhe aq…,” më tha. – “Po nga vajte e gjete pikërisht këtë?” i thashë. “I vështirë.” – “E shkarkova pirat!”, më tha. (Më fal, Bujar, që me të drejtë më je ankuar për piratizmin e librave të Kadaresë, por s’kam ç’bëj).

[2] Nuk ka statistika të sakta, por kemi të bëjmë me shumicë absolute; teksa në Itali letërsia e përkthyer kap 20% të tregut, kurse në ShBA më pak se 3%.

[3] Një arsye më shumë pse librat duhen ripërkthyer. Por popullsia shqip është 2.5 milion (Shqipëri) + 1.5 milion (Kosovë), ja, shto, me shpirtmadhësi, edhe 1 milion emigrantë me njëfarë aftësie për ta përdorur gjuhën jashtë Facebook-ut, dhe bëhet vërtet e vështirë t’i gjesh njerëzit që mund të merren me përkthime.

[4] Aq më tepër që mjaftojnë Klio Evangjeli dhe Vedat Kokona për t’i “mbuluar” më së miri në shqip këta shkrimtarë. Balzaku në shqip është (pothuaj) zonja e rëndë Klio.