Pas vdekjes së tim eti, ime më do ta kujtonte shpesh me këtë formulë: “Thoshte, i shkreti U., se…” duke cituar, drejtpërdrejt, ndonjë fjalë a mendim a përshtypje a shaka të tij, që i kish mbetur në mendje për ndonjë arsye. Im atë sillej në biseda për të riprodhuar veten, në skena dhe situata të reja; një krijesë imagjinare, e ndërtuar me material “të përdorur”, copëza ligjërimi që i ngjanin një filmi të luajtur kushedi sa herë.

Vëreni këtë të pakryer, “thoshte”, dhe krahasojeni me dy format konkurrente: të kryerën e thjeshtë “tha” dhe të kryerën “ka thënë”: e kryera e thjeshtë zakonisht shoqërohet me një situatë unike, p.sh. “kur ra një herë borë e madhe në Tiranë, i shkreti L. tha”; ndërsa e kryera si rregull rezervohet për citatet: “shoku L. ka thënë”, duke paralajmëruar një copëz ligjërate me vlerë të tejkohshme; por në këto analiza duhet marrë parasysh edhe statusi i thënësit.

Përndryshe, e pakryera këtu i ngjan asaj që, në analizat e stilit letrar, e kanë quajtur “e pakryera e Proust-it” (Gérard Genette, Discours du récit, te Figures III); dhe kur përdoret për të cituar thënie çfarëdo të një familjari a personi të afërt që tani nuk është më, e trashëgon “vdekjen” e këtij subjekti duke i nxjerrë nga këmisha e hekurt e kontekstit thënie që, për nga kuptimi, duhej të ishin unike; sepse këto thënie tani shërbejnë për ta ndërtuar subjektin si personazh, si tipare të qëndrueshme (pra, të përsëritura – çfarë i përshtatet bukur së pakryerës). Kam përshtypjen që kjo “thoshte” shfaqet rëndom, kur dikush rrëfen për një të vdekur, ose një person që gjithsesi mungon prej kohësh – për ta nxjerrë nga koordinatat kohore specifike. Do të thoja edhe se kjo e pakryer shërben edhe për të shënjuar atë që subjekti i thënies ka vdekur tashmë, duke dalë nga kornizimi kohor standard, që i bëjmë Tjetrit kur e citojmë ose ia riprodhojmë fjalët.

Tani që edhe ime më ka vdekur, e kap shpesh veten duke thënë: “S. do të kish thënë kështu…”, ose “S. do ta kish komentuar kështu…”, dhe pastaj duke prodhuar një ligjërim “të ri” sipas modelit procedural (gjenerativ) që kam në kujtesë; por ajo që flet (ajo që “do të thoshte”), në këto rrethana, nuk është tamam ime më, por një simulakër i saj, që unë e kam ndërtuar në bazë të materialit bruto që kam prej saj në kujtesë, por që pastaj ligjëron në mënyrë autonome, duke thënë gjëra që mbase – me gjasë – S. do t’i kish thënë, po të ishte e pranishme.

Kështu e kujtoj tani zakonisht; jo duke evokuar në mendje fjalë dhe sjellje të saj nga e kaluara, por duke e rikrijuar – në bazë formulash të fshehta – personazhin e saj dhe duke e lënë pastaj të lirë, siç bën një shkrimtar me një personazh të veprës së vet.

Shoqja ime ndonjëherë në muhabete më thotë: “tani po dëgjoj S. në zërin tënd”, e vetëdijshme edhe ajo, se mua – në atë moment – po më riprodhon nëpërmjet fjalës modeli gjenerativ i sime mëje; njëlloj siç flasin të vdekurit, me gojën e mediumit, në seancat e spiritizmit.

Këtu nuk ka asgjë mistike; ose të paktën asgjë mistike, përtej mistikës së gjuhës vetë, e cila e krijon subjektin nëpërmjet ligjërimit.

Subjekti S., që aktivizohet me formulën “S. do të thoshte…” ose “S. do të kish thënë…” nuk vjen nga e kaluara; është pjesë e së tashmes, edhe pse me ekzistencë të brishtë. E evokon malli, ose edhe më thjesht, nevoja për ta pasur aty të gjallë. Ndryshe nga citimi pak a shumë besnik, i fjalëve të atij që ka ikur (“thoshte i shkreti U.”), që thërret të kaluarën në ndihmë, evokimi i S. nëpërmjet kushtores (“do të thoshte”… “do të kish thënë”) e vendos subjektin S. në një përmasë të ndërmjetme, midis reales dhe irreales.

Edhe zgjerimi i formulës kushtore, në trajtën “po/sikur të ishte këtu, S. do të thoshte…” ose “po/sikur të ishte këtu, S. do të kish thënë…” nga njëra anë e nënkupton mungesën e atij subjekti, por nga ana tjetër e vendos të njëjtin subjekt në ligjërim, nëpërmjet fjalëve që thotë – meqë personi që flet, ose personi që evokon fjalët (imagjinare) të S., nuk bën tjetër veçse ia shton një subjekt të ri ligjërimit, nëpërmjet aktrimit; dhe le të mos harrojmë që, nga pikëpamja e palëve që marrin pjesë në bisedë, S. bëhet po aq “reale” sa edhe personat që aktualisht bisedojnë; teksa këta të fundit kanë edhe rastin ta kujtojnë atë që nuk është më.

Ndonjëherë e merr njeriun malli edhe për fëmijën siç ishte, kur fëmija tashmë është rritur. Na ndodh në shtëpi me nipin e E., që ka pasë ardhur gjithnjë te ne për “vizitë”, që fare i vogël; e kemi parë të rritet, madje ia kemi matur edhe rritjen dora-dorës, duke shënuar viza me laps te një mur në korridor.

Kur ishte 3-4 vjeç, I. eksperimentonte me një idiolekt kurioz, me fjalë tentativisht por jo tamam shqip, duke i përfunduar të gjitha fjalitë si pyetje. Dhe ja që e kapim veten tani – më shpesh se ç’kujtojmë – duke i riprodhuar me njëri-tjetrin ato fjali dhe fjalë gjysmë të rikrijuara dhe intonacionin rritës; një mënyrë edhe kjo për ta evokuar atë prani që na sillte dikur aq gëzim. Themi: “hape dera?”, ose “laje laje!”, ose gjithfarë copëzash të ngjashme, fotograme ligjërimesh të ngrira, që i kemi ruajtur si të vyera. E bëjmë për të rikrijuar, nëpërmjet evokimit të një pranie të dikurshme, një atmosferë që edhe ne të dy na bënte më të dashur me njëri-tjetrin. Dhe e bëjmë sipas një rituali fiks, ku pas riprodhimit të dy-tre frazave të tilla, shoqja ime thotë (në anglisht): “Oh, I miss him so much!”

Por kush është ky him? Nipin e kemi rrotull, po aq të dashur dhe të çmuar, edhe pse ndryshe; dhe ai është i pari që habitet me këto që ne ia kujtojmë dhe që ai vetë nuk i mban mend më; çfarë na mungon, është personazhi i tij fëmijë, të cilin ai e ka lënë pas. Ai personazh na rikthehet nëpërmjet fotove, videove dhe kujtimeve të tjera, por që asgjë nuk e riprodhon dot më besnikërisht, se citimi. Fjala e tij, shqiptuar me butësinë dhe intonacionin e duhur; në mënyrë që zëri, me magjinë e tij, ta sjellë atë që i përket së shkuarës.

Dhe, si për kontrapunkt, edhe nipi i drejtohet ndonjëherë shoqes sime (dhe tezes së vet), përkëdhelisht, me një emër që e përdorte vite më parë, të moduluar a të “keq-shqiptuar”, siç keq-shqiptojnë ndonjëherë fëmijët; por sot ai emër, ENONA (në vend të “Elona”), lakmon edhe ai të evokojë të shkuarën, kur gabimi në shqiptim nuk ishte i qëllimshëm, por aksidental. Në rolin e formulës, shërben për të vendosur një tonalitet bisede, një familjaritet të ëmbël, njëlloj si çelësi në një partiturë; si për të thënë “unë jam rritur vërtet, dhe e di se emri yt nuk është ENONA, por më pëlqen ta them kështu, sepse dua që ti të ndihesh me mua siç ndiheshe atëherë kur unë nuk dija ta shqiptoja ndryshe, përveçse ENONA; sepse edhe unë dua të ndihem me ty siç ndihesha atëherë.” Një shenjë e fëmijërisë e shndërruar në manierizëm; një lloj arti i përditshëm i marrëdhënieve që ndërtojmë e riprodhojmë me tjetrin.

Edhe ky është citim i drejtpërdrejtë; dhe si çdo citim i drejtpërdrejtë rikthen në jetë një imazh të së shkuarës (“siç ka qenë”, për ta thënë me fjalët e Roland Barthes-it për fotografinë). Është fëmija i rritur që e kupton se ndonjëherë duket të kthehet te fëmija tjetër, ai që tani e mban mend vetëm nëpërmjet kujtimeve të së tjerëve.

© 2024 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.
Shënim: imazhi në kopertinë është realizuar me Midjourney.