BABEL FISH

Alisa Velaj, poete dhe studiuese e letërsisë, veçanërisht e poezisë, kish sjellë këto ditë në Facebook poezinë “Epigram”, të poetit danez Niels Hav, në përkthimin e Kujtim Morinës, duke e cilësuar si “një nga poezitë më të bukura që kam lexuar ndonjëherë”.

Më nxiti ky vlerësim që ta lexoj “Epigramin” shqip dhe pastaj ta rilexoj:

EPIGRAM

Ju mund të shpenzoni tërë jetën
në kërkim të një fjale
pa e gjetur asnjëherë atë

Tamam si ai peshku fatkeq
i paketuar në letër gazete hungareze
Për dikë ai është i vdekur
për dikë tjetër ai thjesht nuk kupton
hungarisht.

Imazhi dhe sugjerimet që e ndiqnin më tërhoqën, por shqipja e përkthyesit nuk më pëlqeu.

Po sjell këtu edhe versionin anglisht (përkthyer nga danishtja prej P.K. Brask dhe Patrick Friesen):

You can spend an entire life
in the company of words
not ever finding
the right one.

Just like a wretched fish
wrapped in Hungarian newspapers.
For one thing, it is dead;
for another, it doesn’t understand
Hungarian.

Që shqipja e përkthimit nuk më pëlqeu, kjo nuk do të thotë që është e pa-arrirë; më poshtë po shpjegoj ku më ngeci leximi, dhe pse; gjithnjë me dyshimin se zhgënjimi im mund të jetë idiosinkratik, ose t’i referohet një shqipjeje që sot nuk e gëzon më favorin e shkruesve.

Nuk më bindën, mes të tjerash, vetorët pleonastikë: “ju mund të shpenzoni tërë jetën…” në vend të “mund të shpenzoni”; “pa e gjetur asnjëherë atë”, në vend të “pa e gjetur asnjëherë”; e ndonjë tjetër.

M’u duk e ngathët shprehja “peshku… i paketuar në letër gazete hungareze”; për mua, peshku në shqipe është “i mbështjellë me gazetë”, jo “i paketuar”; e paqartë është edhe kjo “letër gazete hungareze”, (anglishtja ka “wrapped in Hungarian newspapers”) – meqë peshku mund të paketohet (mbështillet) me letër gazete, që është një lloj letre (khs. letër varaku, letër muri, etj.); nga ku “letër gazete hungareze” do të thotë, për shqipen time, që letra është prodhuar në Hungari; ndërsa imazhi i një gazete në hungarishte do të jepej më mirë me “i paketuar me (një) gazetë hungareze”, ose edhe “i paketuar me një gazetë hungarisht”; shqipja e bën dallimin mes “hungarez” dhe “hungarisht(e)”, me të dytën që i referohet vetëm gjuhës.

Më tej, në leximin e parë, ngeca te këto tre vargje:

Për dikë ai është i vdekur
për dikë tjetër ai thjesht nuk kupton
hungarisht

Sepse nuk e lidha dot vetorin “ai” me peshkun; më duket sikur shqipja e ka një vështirësi, një stepje, për t’i përdorur vetorët ai/ajo me antecedentë që shënjojnë kafshë ose gjëra të pagjalla.

Këtu ndoshta ndikoi edhe ajo që mbiemri i vdekur për një kafshë si peshku (të destinuar për t’u ngrënë) kërkon arsye të fortë për t’u përdorur; shqipja thotë peshk i ngordhur, jo peshk i vdekur; prandaj edhe ai është i vdekur m’u lexua sikur po i referohej ndonjë personi, çfarë edhe më pështjelloi.

Kur shkova pastaj të shoh versionin anglisht, gjeta vargjet e mëposhtme:

For one thing, it is dead;
for another, it doesn’t understand
Hungarian.

Që unë do ta përktheja “Nga njëra anë, ai është i ngordhur/ Nga ana tjetër nuk e kupton/ Hungarishten”

Çfarë mbase i përgjigjet më mirë origjinalit danisht:

For det første er den død,
for det andet forstår den ikke ungarsk.

Një përkthim prozaik i këtyre vargjeve do të ishte: “në radhë të parë është i ngordhur” (for det første) dhe “në radhë të dytë nuk kupton hungarisht” (for det andet), ose duke përdorur diçka si “së pari… së dyti” ose “pikësëpari…” etj.

Përkthyesi e ka parë me vend ta sjellë këtë si “për dikë ai është i vdekur”… “për dikë tjetër ai thjesht nuk kupton hungarisht”, që i paraqet dy këndvështrimet paralele si të dy personave çfarëdo; por kjo sërish nuk më bind, sepse besoj që, kur dikush sheh një peshk të mbështjellë në gazetë, nuk është se mendon menjëherë që peshku është i ngordhur; kjo vetëkuptohet – peshku i gjallë nuk të lë ta mbështjellësh me gazetë. Origjinali thotë “nga njëra anë… nga ana tjetër”, dhe përsiatja që peshku është i ngordhur shërben për të kontrastuar përsiatjen tjetër, të figurshme, që peshku nuk di hungarisht.

Këto ishin pak a shumë arsyet që më lanë të pakënaqur me shqipen e përkthimit – por shënimet e mia nuk duhen marrë, sepse nuk janë, këshilla të tipit “si ta shkruajmë shqipen”, dhe as synojnë të japin ndonjë gjykim përgjithësues për cilësinë e përkthimeve nga Kujtim Morina (të cilat nuk i njoh). Mbase një lexues tjetër do t’i gjejë si normale, në mos mbresëlënëse, këto që mua më vranë syrin; mbase unë nuk e kam kapur dot thelbin e poezisë së Niels Hav-it. Mbase të gjitha sa thashë shumëve do t’u duken çikërrima. Por parashtrova më lart vetëm ato gjëra për të cilat jam i sigurt: përshtypjet e mia.