GABIME SHTYPI – Peizazhe të fjalës

Si këto ditë, 50 vjet më parë, Bobby Fischer dhe Boris Spassky ndesheshin në Rejkjavik të Islandës për titullin e Kampionit të Botës në shah, në një match që ka mbetur ndoshta më i famshmi në llojin e vet, edhe pse më fort për ngjarjet dhe incidentet dhe skandalet që e shoqëruan, por edhe për kontekstin e Luftës së Ftohtë, se për cilësinë e shahut që u luajt.

Kam qenë ende kalama në tetëvjeçare, në atë vit të largët 1972, por me pasion të jashtëzakonshëm për shahun. Më kujtohet që, kur filloi match-i, ishim në plazh të Durrësit (në Shkozet) dhe informacionin për ngjarjen e merrnim nga gazeta “Sporti”, e cila jepte edhe një transkriptim të lojërave në anotacionin standard. Ashtu edhe mblidheshim te një nga çadrat, për t’i riprodhuar lojërat në tabelën tonë të shahut dhe për t’i komentuar ashtu siç dinim.

Për mua ajo që ndodhte në tabelë ishte magji e kulluar: çdo lëvizje sillte me vete thellësi mendimi dhe mundësi për kryevepra të pa-imagjinueshme; por ngaqë askush nga ne nuk e kish zotësinë e duhur për t’i parë këto zhvillime potenciale, premtime gjenialiteti dhe rrjeta mati të fshehta, loja që merrte trajtë para nesh mbetej enigmatike, si dorëshkrimi në një alfabet të padeshifruar.

Lojën e parë të match-it, atë që Fischer-i e humbi në mënyrë gati qesharake, e kisha ndjekur në Tiranë, në RTSH, me komentin gati namatisës të Zef Ashtës, që ato ditë po më dukej kolos dhe hero i llojit të vet. Ashtës i kishin vënë në dispozicion një tabelë magnetike, për të lëvizur shtremba-shtremba ushtarët dhe figurat; por komentet e tij ishin gjithnjë ndriçuese dhe lejonin ta kuptoje dhe përjetoje dramën për së largu. Por pastaj në plazh nuk kishim më TV, dhe as Zef Ashtë, prandaj na duhej të mjaftoheshim me një kod kriptik në një faqe gazete, si urdhër të shifruar për shahistët e Shkozetit anembanë.

Dhe ashtu na doli menjëherë një problem. Transkriptimi i lojës vinte me gabime shtypi – me gjasë, radhitësit e gazetës në shtypshkronjë nuk kishin punuar ndonjëherë me tekste të tilla në kod. Dhe ndryshe nga çfarë ndodh me një gabim shtypi çfarëdo, i cili korrigjohet lehtë nga lexuesi – p.sh. fjala SJAHIST do të lexohet sakaq si SHAHIST – kodi i shahut nuk i lejon gjithnjë korrigjime të tilla (sepse nuk ka rendundancë). Dhe aq më i pamundur bëhej deshifrimi, kur vinin e mungonin rreshta të tërë në kolonën e gazetës.

Herët a vonë, ia behte momenti kur nuk ishim më të sigurt nëse loja që kishim përpara në tabelë i përgjigjej apo jo asaj që kish ndodhur vërtet. Disa pozicione na dukeshin aq absurde, sa nuk mund ta besonim se i përkisnin vërtet një ndeshjeje kampionësh. Ndonjëherë transkriptimi na kërkonte të lëviznim një figurë e cila në tabelën tonë nuk ekzistonte më; ndonjëherë tjetër, na ftonte për një lëvizje objektivisht të pamundur.

Dhe ashtu energjitë tona filluan të shpenzoheshin jo më për të kuptuar se si po luanin kampionët, por për të korrigjuar gabimet e mundshme në transkriptimin e gazetës “Sporti”, nëpërmjet analizës retrograde dhe ri-interpretimit. Ashtu, duke parë si kish lëvizur një fil a një torre dy-tre lëvizje më pas, mund të korrigjonim edhe një lëvizje të mëparshme në dukje të pamundur; dhe njëlloj mund të deduktonim se, pas një dhënieje shah, lojtari tjetër duhej të kish lëvizur mbretin, jo mbretëreshën. Asnjë nga lëvizjet nuk ishte e sigurt, por ato që gjenin mbështetje në lëvizje të tjera, kishin më shumë gjasë të ishin kryer vërtet. Riprodhimi i çdo loje i ngjante zgjidhjes se një problemi logjik kompleks.

Jo gjithnjë ia dilnim. Por kjo pasiguri në riprodhimin e lëvizjeve vinte me një avantazh të papritur: kur nuk kuptonim fare diçka, kur një situatë në tabelë na dukej e pamundshme, kur njëri prej kampionëve luante diçka që, për ne, do ta çonte në disfatë të menjëhershme, gjithnjë mund t’ia faturonim këtë gabimit të shtypit në gazetë dhe të kërkonim, me mendje, lëvizjen e saktë – në kuptimin e lëvizjes që kish ndodhur “vërtet”. Ashtu, sa herë që nuk binim dakord me mënyrën si kish përfunduar loja – për shembull me një barazim në një pozicion që ne na dukej i fituar për njërin ose tjetrin lojtar – gjithnjë ia linim fajin punëtorit të radhitjes.

Erdhi pastaj dita kur u kthyem në Tiranë dhe filluam të ndiqnim sërish komentariatin e Zef Ashtës në TV, i cili përdorte transkriptime të sakta dhe me siguri nuk dyshonte në lëvizjet. Gazetën “Sporti” e blinim besnikërisht, sepse gjithnjë na pëlqente që, me dy-tre shokë, t’i riprodhonim lojërat në qetësinë e zhegut të gushtit; dhe ashtu gjithnjë do të përplaseshim me gabimin e parë, pastaj të dytin dhe më në fund me momentin fatal kur lojën të mos e vazhdonim dot më – madje edhe kur e mbanim mend, turbull, si e kish luajtur Zef Ashta në ekran. Erdhëm dhe u mësuam me idenë se transkriptimi që vinte me gazetën ishte vetëm një përafrim i lojës që ish luajtur në Rejkjavik – si kopje e një dorëshkrimi e ekzekutuar nga një analfabet pak dritëshkurtër. Filloi të na pëlqente ideja që çdo lëvizje mund të vihej në diskutim dhe të ekzekutohej ndryshe – dhe që kushedi edhe rezultati i matçit në Islandë mund të ndryshonte, falë asaj që rikrijonim ne në tabelë.

Për mua, kjo mund të përkthehej edhe si mundësi – sado kundërfaktuale – që Spassky ta ruante titullin dhe ta mposhtte arrogantin Fischer. Kish momente, në lojërat që shtjelloheshin në tabelat tona, në oborret e mëhallës tironse, kur kjo mundësi i afrohej shumë realizimit; dhe në këtë mes inkompetenca teknike e radhitjes te “Sporti” ndihmonte, pavarësisht verdikteve fatale që jepte Zef Ashta mbrëmjeve. Tani që e kujtoj, më duket e mahnitshme që jetoja atëherë në një botë, kur edhe saktësia gati aritmetike e një loje shahu mund të vihej në dyshim, në mos në diskutim, për shkak të gabimeve në transmetim. Tani që e kujtoj, më duket edhe normale, sa kohë që krejt brezi im u mësua të ëndërronte, falë gabimeve të ndryshme në transmetim – të cilat na dhanë, tek e fundit, kodin tonë gjenetik aq të papërsëritshëm. Dhe njëlloj të pazbërthyeshëm, sa edhe transkriptimi i një ndeshjeje shahu në gazetën “Sporti”.