E KANË RUAJTUR

“Tradition is not the worship of ashes, it is the preservation of fire”
– Gustav Mahler

Ka një kult të së kaluarës (kitsch, në pjesën më të madhe), siç ka një kult të së vjetrës – i themeluar mbi bindjen se e vjetra është më e vlefshme, më e bukur, më e mirë se më pak e vjetra dhe mbi bindjen tjetër, edhe më mitike, se historia zhvendoset nga më e mira te më pak e mira, ose nuk është veçse kronika e degradimit të Kohës së Artë.

Brenda kësaj mendësie, sa për të sjellë një shembull, një majë heshte e katër mijë vjetëve më parë vleka më shumë – kulturorisht – se një dybek i shekullit XIX.

Nuk dua ta diskutoj këtë kult këtu – për mua dybeku ka më shumë vlerë kulturore se heshta indo-europiane, por i kuptoj edhe ata që lektisen pas antikitetit. Çfarë dua të diskutoj është një kult tjetër, që i shoqërohet këtij të primatit të së vjetrës dhe të hershmërisë: ai i ruajtjes.

Të thonë: tek ajo krahinë e kanë ruajtur këtë apo atë zakon pagan, ose tek ajo krahinë tjetër i kanë ruajtur disa fjalë shumë të vjetra, ose tek ai ngulim shqiptarësh ase arbrish e kanë ruajtur shqipen ose kujtimin e Skënderbeut ose tek ai fshat e kanë ruajtur praktikën e parashikimit të motit duke parë lafshën e këndesit në kundërdritë, e kështu me radhë.

Problemi me këtë lloj konstatimi – që e dëgjon shpesh – është se u jep komuniteteve përkatëse një agjenci në fakt të diskutueshme: përpjekjen e vetëdijshme për të ruajtur. Por le ta krahasojmë këtë me shprehjen: në ato fshatra është ruajtur kujtimi i Skënderbeut: një ndryshim i vogël, nga diateza veprore në pësore/vetvetoren, por që i lë shteg interpretimit se disa praktika dhe institucione ruhen pa qenë nevoja që dikush t’i ruajë.

Në ndonjë rrethanë specifike, si në atë të arbëreshëve të Italisë, ruajtja e vetëdijshme e arbërishtes dhe e shumë riteve e zakoneve është dukuri relativisht e vonë, që lidhet me përpjekjet për krijimin e një identiteti etnik specifik, kryesisht nga elitat në komunitetet. Por kjo lloj ruajtjeje, që lidhet edhe me lëvizjet dhe ideologjitë kombëtariste, nuk ka pse të njëjtësohet me ruajtjen e natyrshme të një praktike ase institucioni, përfshi edhe gjuhën, nëpërmjet riprodhimit.

Për të sjellë një shembull banal: te një familje shqiptare tre-brezash që emigron në SHBA, brezi më i vjetër është zakonisht refraktar ndaj gjuhës dhe kulturës pritëse dhe ndonjëherë as e mëson fare anglishten; ndërsa brezi më i ri, fëmijët, e humbin shqipen shpejt, për shkak të shkollimit dhe të akulturimit të shpejtë sidomos në metropolet. Por nuk ka shumë kuptim të themi se disa mesogra shqiptare në SHBA e kanë ruajtur shqipen, ndërsa disa prindër kanë lejuar që fëmijët e tyre ta humbin; dhe aq më pak të lëvdojmë virtytin identitar të atyre që e paskan “ruajtur” gjuhën.

Përndryshe, do të më duhej edhe mua të besoja se “po e ruaj” habitoren e shqipes, sa herë që e përdorkam!

Brenda mitit kombëtarist, ruajtja e gjuhës, e zakoneve dhe e identitetit lidhet me kuptimin esencialist që i jepet kombit, si një lloj kodi identitar i kulluar, i cili korruptohet në rrjedhë të historisë. Kjo bën pastaj edhe që humbja e një pjese të kodit, ose zëvendësimi i saj me fragmente të një kodi tjetër (p.sh. huazimi kulturor, si ai i një fjale, i një veshjeje ose i një melodie) të shihen si dobësi, ose mangësi të virtytit. Njëlloj dëgjojmë të thuhet: ato fshatra e ruajtën fenë e të parëve, dhe nuk kaluan në fenë tjetër – çfarë i jep ngjyra dramatike, madje heroike, një procesi që shpesh kushtëzohej nga nevoja praktike dhe të mbijetesës së komunitetit. Aq më tepër që, në kontekstin e historisë së feve si praktika dhe institucione sociale, ruajtja lidhet edhe me mitin e shpëtimit (shëlbimit), siç do të lidhej me mitin e shpëtimit edhe ideologjia kombëtare.

Aq më problematik është virtyti i ruajtjes në lidhje me ato dukuri, të cilat ndryshimin në kohë e kanë në esencën e tyre – dhe këtu hyn edhe gjuha. E lënë në punën e vet, gjuha ndryshon vijueshëm, sepse nuk mund të mos ndryshojë – mjaft të shohësh se çfarë ka ndodhur me gjuhët romane sot, në krahasim me latinishten e antikitetit. Kudo gjen komunitete ku nënat u kanë mësuar fëmijëve brez pas brezi “të njëjtën” gjuhë për mijëra vjet – e megjithatë gjuha vetë është transformuar rrënjësisht. Çfarë është “ruajtur” atëherë? Do të ishte, megjithatë, tepër e thjeshtë të thoje se janë ruajtur “emrat” – njëlloj siç është ruajtur emri i lashtë i Durrësit në emrin e qytetit të sotëm, edhe për shkak të vijueshmërisë gjeografike, edhe për shkak të vullnetit të elitave. Sikur të dëgjonim sot – nëpërmjet ndonjë magjie teknologjike – shqipen e folur të vitit 500 pas Krishtit, nuk do të kuptonim asgjë; e megjithatë, kjo do të ishte, njëfarësoj, me gjasë e njëjtë me shqipen tonë.

Le të arsyetojmë edhe kështu – një familje bartet nga fshati në qytet, por nuk heq dorë nga disa praktika kulturore dhe materiale që i ka sjellë me vete: tjerrin lesh me furkë, mbajnë pula në ballkon, e prodhojnë vetë djathin dhe gjalpin, preferojnë gomarin ndaj biçikletës dhe e therin kecin në lavapjatë. Do të themi: këta i kanë ruajtur zakonet e të parëve, por vështirë se do t’ua konsiderojmë këtë virtyt. Përkundrazi, rreziku është që këta të shihen si të prapambetur dhe të qortohen për këtë nga komuniteti i ri ku kanë hyrë.

Nga ana tjetër, shohim e dëgjojmë – madje më shumë se ç’do të donim – përpjekjet e institucioneve publike për të ruajtur: ndërtesa të vjetra, rite e zakone të rralla, praktika folklorike, çikërrima të traditës. Riprodhimi i vlerave të vjetruara nuk është kitsch në vetvete, dhe as doemos vetëshërbyes, por rrezikon të bëhet, në atë masë që ruajtja e traditës të trajtohet ajo vetë si vlerë kulturore, gjithçka të fitojë vlerë thjesht ngaqë “e kanë ruajtur” dhe restaurimi (shpesh: reanimacioni, jo rrallë: balsamimi) të fillojë të identifikohet dhe të venerohet si esencë e politikave kulturore publike. Se sa manipulative është kjo, na e tregon gatishmëria, e të njëjtave institucione, për të vendosur shkatërrimin e atyre vlerave për të cilat deri dje na rokanisnin kokën, nëse nga kjo mund të dalin fitime (shihni çfarë u bë me selinë e Teatrit Kombëtar, që deri pak më parë ishte monument kulture).

Në fakt, edhe pse është gjithnjë mirë që vlerat të mos humbasin, kjo nuk do të thotë se e vjetra fiton vlerë duke u ruajtur, dhe aq më pak se ruajtja është vetvetiu virtyt.