nga Bardhyl Demiraj

(LMU Mynih/RFGJ)

– Homazh Àt Gjergj Fishtës (23.10.1871 – 30.12.1940) –

“Te Ura e Sutjeskës” është kënga e 18-të e Lahutës së Malcís, por si e tillë dhe në tërësinë e saj nuk dallon aq shumë prej simotrave përqark, sa u përket motivit kryesor dhe dinamikës së veprimit, sikurse dramacitetit në kërleshjen me Shkiaun. Epik e mnerës njëherësh është për lexuesin e sotëm sidomos përshkrimi me atë imtësi rrëqethëse i mënyrës se si të rinjtë aktorë të dy lagjeve armike mbyllin rolet e tyre të para, të dyta ase episodike në skena të llahtarshme e të tejzgjatura që Lahutari i përcjell natyrshëm në log orrlash të kudogjendur. Këtyre të lindurve për s’ tepermi u gjendet pranë gjithherë ‘morti’, si kyçës i ‘jetës’ sa të pafat aq edhe të amshuar. E duke qenë i tillë Lahuta mëngon ta shoqërojë shpesh me tinguj makabër e në sfond martirizues përgjatë çdo skene dhe akti, ku harmonizojnë në art aq ngjethshëm vigma, klithje, kuja e vaje njerëzish me çartje jataganësh, krisma martinash e pistolash dhe buluri topash, sepse, ja ashtu:

…..

Si zanát, besa gjithmonë

Qi e ka pasë Malcija e jonë

Ballë per ballë me u pré me Shkjá

Idhtë me i bá Shkinat me kjá.             540

Ata siell e këta siell,

Njâni turru, tjetri ngurru,

Hapu, zmbrapu, msỹju, shtỹju;

Me gjak lá krejt u janë llanat

U kullojn gjak n’ dorë taganat            545

Rrebtë kah trimat i vringllojn

Idhtë me mârrë kah duen shoshojën

E kaq nisë à atỹ potera,

Kaq âsht dhânë vigma m’ at hera,

Besa, or probe, me t’ hî mnera.          550

Pse edhè tjerë Shqyptarë e Shkjé

Atỹ msỹ kan si shkerbé,

E po rrín ata t’ u pré

Si per s’ tepermi t’ ki’n lé.

 

‘Morti’ dhe ‘jeta’ bashkëjetojnë në Lahutë me dy topoi të tjerë: ‘dheu anas’ si atme, Shqypni dhe ‘gjaku’ si gurrë e ‘jetës’ që pritet nga çasti në çast me shterë në luftë me Shkiaun duke ftuar në skenë natyrshëm ‘mortin’. Parë nga kjo perspektivë, është shi zjarrmi i luftës që e josh Lahutarin të rrisë herë pas here e rast pas rasti trysninë dhe dendurinë e ‘mortit’ duke mbajtur gjithherë vath në vesh pipëtimën e brendshme që vjen prej zhargut të lahutës: Bâni kujdes nierit për t’ gjiall e t’ dekun me kien tânher’ i ngim ne mort! [ – B.D.]:

 

Lamsh bâ gjindja n’ at log Zânash,    555

Si gjarpîj n’ zgavra murânash,

E thue lé s’ kishin prej nânash,

Veç se toket t’ zezë shperthye,

Dekë as jetë pa kqyrë me sy

Aty trimat t’ janë merthye,                 560

T’ janë merthye, t’ janë kaperthye,

Njâni m’ tjetrin rrebtë kann msỹ:

Shkjau m’ Shqyptár, Shqyptari m’ Shkjá:

Kush tue sjellë m’ tagan pa dá,

Kush t’ u rrokë kush t’ u perlá,           565

Me t’ u trandë toka nen kâmë!

Fyt-a fyt janë njitë me dhâmë,

Ndryshe jo, besa, lum djali,

Veç si qêjt me bisha mali:

Edhe s’ ngiati e mâ se ’i kokë             570

Rrotullue ka, ofshe! per tokë.

 

Asgjëmangut, Lahuta s’do të ishte lahutë, sikur Lahutari të mos sillej si lahutar, që vjen me thënë si dëshmitar bejlegësh e me syzimin fanmirë me përthyer ‘mortin’ në art, bash ashtu siç dinte ta përthyente vetëm Ai. Prashtu ‘mortet’ prej secilës palë na përshfaqen edhe në këtë këngë duke filluar me Selimin e Selman Ymerit si “derë e vjetër n’at Plevi”, mandej me Met Beqir Haxhinë, Kurt Zenelin, Adush Halitin, Zyber Smajlin, Nel Gilen, Smajl Arifin, Cen Brahimin etj., etj., etj. Është po ky ‘mort’ epik që rrok – siç pritet – në përmasa shumëfishe edhe palën tjetër. Andaj s’kanë si t’i vidhen tinëz rrjedhës së ‘gjakut’ e t’u shpëtojnë korbave, sorrave e cilikokëve as Steva i Plavanacit, Nikë Mihajli, Juriq Mata, Jeliq Gjura e shumë e shumë të tjerë, shi ashtu siç i përjetojmë llahtarshëm edhe në këtë këngë në vargjet mortore të radhës:

 

M’ to me ngranë e m’ to me krrokë

Korba, sorra e cilikokë.

Met i nipi i atij Bozhiqit

Edhe ’i farë Savo Jukiqit,                   575

Me at Serdarin e Nikshiqit:

Të tre i preu Omer Haxhija.

Mandej met Llano Kadrija,

Nji prej krenësh së Dragovís

Edhe aj Myrtja i Can Faslís,               580

Qi ’i herë vetë nji Shkjá pat pré;

Por kur m’ t’ dytin lshue ka rrfé,

Nji farë Lluko prej Cetinet

M’ tagan i rri mbas shpinet,

Edhe e lên t’ gratin pa krye:               585

Ktê pa krye, t’ âmen pa sy,

Tjeter djalë pse ajo s’ kisht’ pasë.

Krenue Llukja edhe trumhasë

Mbasi preu Myrton e ngratë,

Ç’ âsht zgjanue, ç’âsht hallakatë

 

…..

Po aq në masë janë edhe Shkiet që bien pre e mauzerit të Mican Lekës, djaloshit nga Dardha e largët që kish marrë udhët n’ luftë me shkue | n’at Sutjeskë, kû rreh shejshana (nr. 226) e siç lahuton Homeri ynë në tetërrokëshin popullor:

……

Si ajo bisha në Kallnduer,

E, tue qitë kryq e terthuer,

Vrave ‘i herë Pavlo Serdarin, 240

Krejt në gjak tue e zhytë qyqarin;

Mandej Stankun, mandej Jankun,

Mandej prap Veshoviq Brankun:

……

 

Por a dallon fati i Mican Lekës prej të tjerëve në këtë këngë sikurse sosh përqark saj? Jo! I pari që e përjeton, më saktë që e kishte paraparë është Lahutari dora vetë që vijon të vikasë me të njëjtin ritëm vargjet mortore të radhës edhe për këtë trim mustaqepadirsur e me rol në dukje episodik në Lahutë, por që brengos njëlloj shpirtin e nënës:

 

Por medet bân landë e gúr

Ke ká metë nji Dardhaçuer:

Trim si kjenë trimat dikúr:

Mos m’ ia trêmë synin as deka:

Ke ká metë qaj Mican Leka!              135

…..

…..

Kshtû Micani, kur ká pá

Se Juriqi m’ tê ká msỹ,

Merthye «huten», vû per sỹ,

Âsht çue m’ kâmbë e n’ shesh ká dalë, 185

Edhe t’ dy ashtû ballë per ballë,

Flakë per flakë armët i kan kallë.

Rá Juriqi m’ tokë pikë gjallë.

Met Micani porsá gjallë.

I rá pushka mù m’ krahnuer                190

Tue e lshue djerrit per terthuer

Në gjak t’ vet t’ mjerin tu’ e lá

Zêmren s’ âmës dýsh tuj ia dá!

…..

 

Vijimi i vargëzimit poetik merr ngjyra ngushëlluese – pra ndryshe nga ‘mortet’ rutinë të shumë e shumë aktorëve në terren – sepse Lahutari e thellon brengën duke mënguar të kujtojë edhe amanetin e nënës që tingëllon thekshëm si profeci ‘morti’ ndaj të birit, kur ngjeshte ndërkohë armët e nisej për ‘luftë’, bash aty ku ‘jeta’ kushton aq lirë:

 

Ah! Mican, bre, Mican Leka,

Se tý mirë manà, nânë-shkreta

Të pat msue, të pat qortue,

Kur u nise n’ luftë me shkue               225

N’ at Sutjeskë, kû rreh shejshana:

«Pa ndigjo, t’ tha, të pastë nana:

Kur të bâjsh me u gjuejtë me Shkjá,

Amanet, nder mend me t’ rá

Se si ’i plakë dikur pat kjá,                 230

Luftë as darsem pá mish s’ ká:

Se prandej ky nieri i shkretë

Mundet n’ luftë, besa, me metë;

Pse edhe krenat, morè bír,

N’ fushë t’ mejdanit po ishin lirë.       235

Por ti lokes s’ m’ i ndigiove,

Veç jurish mbí Shkjá m’u lshove

….

 

Që këtë rast, pas gjase, episodik në Lahutën e Malcís e kemi tematizuar në shkrimin tonë, ka të bëjë kjo jo aq me motivin e luftës, të sendërtuar edhe në këtë këngë, sindëkur më tej me ‘mortin’ e shndërruar në rend të ditës përgjatë gjithë këngëve, se sa me një dorë vargjesh që përcjellin në trajtë ballade gjendjen shpirtërore të këtij mjeshtri rolesh të dyta, shi në çastet e fundit kur përjeton së gjalli, se si po i shteron gurra e ‘jetës’ duke i lutur mirëseardhjen ‘mortit’, i cili e qafon fort për ta ndihur me dhënë shpirt. Në këtë pikë kulmore dramaciteti e dhimbjesh shpirtërore Micani kumton njëheras amanetet dhe përvojën e tij ndaj ‘jetës’ që lë pas:

 

Edhè i ngrati Mican Lekë,

Vû duert n’ zêmer, shtrî me dekë,      195

Kryet mbí stom e kâmbët në ví,

Zânë «martinen» per nen í,

Tue i shkue gjaku ví e ví,

Zên e u thotë shokve per brî:

«Amanet, o shokë të mí,                     200

Neper Dardhë kur të kaloni,

Armët e mija barrë t’ i çoni,

N’ oborr t’ kullës edhe t’ m’ i lshoni,

Nânës as tatës mos m’ u kallxoni

Pse janë t’ vjetër e i verboni.              205

Ne pëvetët nana per mue,

Thoni: djali t’ âsht martue!

Ne pëvetët se ç’ nuse muer:

Muer nji plume në krahnuer!

Ne u pëvetët se ç’ dasmorë pat:          210

Pat tre korba ndêjë per ngiat!

Ne u pëvetët se ç’ zoja kndojshin!…

Orrla e sorra m’ tê po rrnojshin!…

Qindro, thoni, oj nanë e shkretë,

Se Micani të ká metë,             215

Tue luftue me Mal të Zí,

Qi të mjeren moj Shqypní

Po e vorfnon me djelm të rí,

Ke po i vret hiri e pa hiri,

Gjithkû t’ jetë djali mâ i miri!»          220

Edhè â shkimë si shkimet qiri.

 

Në këto vargje grahmash para ‘mortit’ (nr. 200-221) Lahutari rreket të zbusë sadopak atë dhimbje therëse pa cak e majë, që e kishte parandjerë me kohë e ama se, ja ashtu: luftë as darsem pá mish s’ ká… (nr. 231). Në brendësi të këtij pasazhi feksin po ashtu do vargje, në të cilat jemi fokusuar në vijim të shkrimit tonë. E kjo nuk ka të bëjë patjetër më atë ngjyrë kuq-e-zi, që vjen me thënë njëherësh gjakshterëse e mortndjellëse, ngushëlluese e deri himnizuese të aktit në vetvete, sesa me do paralele ‘morti’ që përcjell trashëgimia e kulturës folklorike shqiptare.

Prashtu nuk është se ka munguar deri sot ndonjë përqasje sporadike me këngën popullore  “Mbeçë more shokë, mbeçë!”, e njohur edhe si “Te Ura e Qabesë” dhe e mirënjohur ndërkohë në inskenimin e këngëtarit skrapariot Demir Zyko, sikurse në një numër variantesh folklorike në Jug në vitet 50-të të shekullit të kaluar e që në kohën tonë jemi mësuar t’i quajmë sipas rastit ‘këngë nizamësh’, përkatësisht syresh që mund a duhet t’i takojnë një periudhe deri diku të hershme të këngës folklorike shqiptare që përkon në kohë me reformën e shërbimit të detyrueshëm ushtarak në Perandorinë Osmane, atë të Tanzimatit (1839-1876) ase diçka më herët.[1]

Po mjaftohemi të rendisim në vijim fillimisht në dy shtylla paralele ato vargje që përcjellin pika takimi në tekstin e dy këngëve:

 

	Lahuta e Malcís	Mbeçë more shokë mbeçë (D. Zyko)
1 2 3 4 5 6 7 8	….. Ne pëvetët nana per mue, Thoni: djali t’âsht martue! Ne pëvetët se ç’ nuse muer: Muer nji plume në krahnuer! Ne u pëvetët se ç’ dasmorë pat: Pat tre korba ndêjë per ngiat! Ne u pëvetët se ç’ zoja kndojshin!… Orrla e sorra m’ tê po rrnojshin!… …..	….. Në pyestë nëna për mua I thoni që u martua. Në pyestë se ç’grua mori Tre plumba te kraharori, Në pyestë se ç’kalë hypi Atje tek hypën meiti. Në pyestë se ç’krushq i vanë Sorrat e korbat që e hanë. …..

 

Duke dashur të ndalemi fillimisht në vlerën artistike të këtyre vargjeve si përqasje paralele, lejohemi të shkëpusim e të citojmë për këtë qëllim një pasazh të analizës së papërsëritshme që ndërmerr Ismail Kadare dora vetë për një variant të këngës për Urën e Qabesë në studimin e tij model “Autobiografia e popullit tonë në vargje” (8 Nëntori, Tiranë 1971), si vijon:

“…Në këtë këngë flitet për vdekjen, por vdekja s’përmendet. Përkundrazi sundojnë fjalët martesë, grua, kalë, krushq. Ceremonia e dasmës dhe vdekjes janë të shkrira si në një plan të dyzuar. Dhe çuditërisht mbi “humorin e zi” sundon dasma. Me gjenialitet poeti anonim e ka ndriçuar zinë me dritë, për ta bërë jo më të lehtë, por më të përzishme. Nga drita dhe bardhësia dhembja është dyfishuar, trefishuar dhe kryesorja gjithçka është bërë më e vërtetë. Sikur të kishte mundësi që të krijohej një anketë me gjithë nënat shqiptare që kanë qarë djemtë e pamartuar, do të dilte se parafytyrimi i dasmës që nuk u bë, midis zisë dhe vdekjes, ka qenë me siguri më i përgjithshmi te ato.”[2]

Kjo rrethanë bashkëpërkimi specifik e Lahutës me trashëgiminë e folklorit shqiptar është sigurisht joshëse e si e tillë është vënë në dukje në ndonjë rast sporadik në studimet etnografike shqiptare, në kuptimin që kjo skenë përcillka një tematikë deri diku të ngjashme, sa u përket p.sh. amaneteve të fundit të trimit të ri që lëngon esëll në shesh të mejdanit çastet e fundit të ‘jetës’ para ‘mortit’. Po ashtu nuk mund të mos vërehet struktura metrike pak a shumë e njëjtë e vargëzimit, sikurse edhe e organizimit poetik në Lahutë.

Në rastin tonë konkret një problem i parë jet gjithsesi se si dhe në ç’mënyrë Lahutari arrin të ngërthejë në narracion këtë rrethanë, pas gjase të huazuar prej kësaj trashëgimie e duke ia  përshtatur atë më tej kumtit kryesor, siç është bërja e Shqypnisë, përkatësisht ruajtja dhe mbrojtja e kufijve të ‘dheut anas’, anipse edhe për të do derdhur ‘gjaku’ ujë. Pyetja mund të formulohet më thjeshtë: A kemi të bëjmë këtu vërtet me një përvojë të thelluar të Lahutarit me “këngët e nizamëve” të Jugut, që vjen me thënë me atë ‘mort’ të kotë e të pakuptimtë larg e më larg vendlindjes, bash në kufijtë e perandorisë, siç ishte atëbotë Ura e Qabesë,[3] e që  Lahutari ynë erdhi e ia përshtati bukurmirë topos-it kryesor në Lahutë, pra duke i dhënë ‘mortit’ shpirt e kuptim, përkatësisht duke e afruar atë në kufijtë veriorë të ‘dheut anas’, Shqypnisë?

Asgjëmangut, pa dashur të vëmë assesi në pikëpyetje erudicionin e Lahutarit tonë, lejohemi të përcjellim në debat mundësinë e një ndikimi të drejtpërdrejtë prej trashëgimisë folklorike në arealin kulturor të Veriut. Të tilla janë p.sh. amanetet para ‘mortit’ që shoqërojnë grahmat e fundit të një të riu që po jep shpirt larg ‘dheut’ të vet, parë ky më fort si truall a pronësi e fisit dhe familjes. Bëjmë fjalë këtu për një këngë popullore të regjistruar në Veri po ashtu në disa variante, ku gjithkund në titull feks zogu i zi si personifikim i ‘mortit’.[4]

Variantin e regjistruar më herët të kësaj kënge e ngjërojmë në një material në dorëshkrim të Imz. Ernesto Cozzi-t (1903).[5] Tekstin e saj dygjuhësh (shqip : italisht) autori e shoqëron me një fjali hyrëse të shkurtër: “[§] 999. Një tjetër këngë që vajton mortin e një të riu malësor, të vrarë larg fisit të tij, e që dëgjohet shpesh në gojën e këtyre malësorëve, tingëllon” (= Un altro canto, che piange la morte di un giovane montagnolo ucciso lungi dalla sua tribù, e che si ode di frequente nella bocca di questi alpigiani, suona), si vijon:

 

Po knon nj’ zog i zii,

N’ maja vorrit t’ dialit t’ rii;

Iu shtegtar, qi vini e shkoni,

Nâneloces mos m’i kalzoni:

Ne pvet nâna per mue

Thoni: diali t’ â martue.

Ne pvet, se ç’ grue muer:

Muer dy plume n’ krahnuer.

Ne pvet, si shkon zahuri:

Toka shtrat, e jestek guri.

Ne pvet, se ç’ zoja kiaishin:

Shpent e sorrat m’ te po haishin.

Ne pvet, si asht sefaja:

Besa rrên kenka dyrnjaja:

Çindrò, thoni, o nana e shkret,

Se ty diali paska met!

 

Kësaj kënge Cozzi i bën vend ndoshta jo rastësisht në shtojcën “Hakmarrja në këngët mortore” (= La vendetta nei canti funebri), ku janë rrokur tok do këngë të llojit të vet, që i bashkohen natyrshëm kreut XIII: “Hakmarrja e gjakut” (= La vendetta del sangue). Vërejmë paraprakisht që autori vë në dukje qartas qysh në fjalët hyrëse të kësaj shtojce – sikurse në vetë pozicionimin e saj si pjesë e atij kreu – se kemi të bëjmë mirëfilli me këngë morti si rrjedhojë gjakmarrjes e se të gjitha së bashku dëshmojnë një nivel tejet të lartë artistik, pikërisht ashtu siç do të mëtojë dekada më vonë Kadare në rastin e këngës së Urës së Qabesë (sh. më lart):

“Nuk do të jetë pa interes të sjellim këtu disa këngë morti për ndonjë viktimë të gjakmarrjes, të mbledhur gojarisht nga këta malësorë, këngë që vlejnë më shumë se fjalët e mia për të njohur shpirtin e popullit; sepse poezia është kaq e afërt me shpirtin e këtyre banorëve krenarë të Alpeve shqiptare, saqë, për ta thënë me një autor, është si një shkëndijë elektrike për t’u bërë atyre të shprehin gjallërisht vrullet e pasionit dhe shtysat e zemrës.

Një numër i madh këngësh mortore që këndohen shumë te këto fise malësore si dhe në qytete vijnë pikërisht nga fantazia poetike e grave të popullit, të cilat duke u bërë poetesha të çastit dhe duke shpikur aty për aty këngët e tyre për ndodhinë e rastit, ditën të shprehin me ngjyrat më të gjalla dëshpërimin e dhimbjen.[6]

Le të veçojmë tash (në kursiv) ato pika takimi në vargëzim ndërmjet këtij fragmenti në këngën e Lahutës me sosh të këngës popullore anonime të regjistruar në kapërcyell të shek. XIX:

 

	Lahuta e Malcís	Po knon nji zog i zi (Cozzi 1906)
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24	«Amanet, o shokë të mí, Neper Dardhë kur të kaloni, Armët e mija barrë t’ i çoni, N’ oborr t’ kullës edhe t’m’i lshoni, Nânës as tatës mos m’ u kallxoni Pse janë t’ vjetër e i verboni. Ne pëvetët nana per mue, Thoni: djali t’âsht martue! Ne pëvetët se ç’ nuse muer: Muer nji plume në krahnuer! Ne u pëvetët se ç’ dasmorë pat: Pat tre korba ndêjë per ngiat! Ne u pëvetët se ç’ zoja kndojshin!… Orrla e sorra m’ tê po rrnojshin!...     Qindro, thoni, oj nanë e shkretë, Se Micani të ká metë,  Tue luftue me Mal të Zí, Qi të mjeren moj Shqypní Po e vorfnon me djelm të rí, Ke po i vret hiri e pa hiri, Gjithkû t’ jetë djali mâ i miri!» Edhè â shkimë si shkimet qiri.…..	Po knon nj’ zog i zii, N’ maja vorrit t’ dialit t’ rii; Iu shtegtar, qi vini e shkoni,   Nâneloces mos m’i kalzoni:   Ne pvet nâna per mue Thoni: diali t’ â martue. Ne pvet, se ç’ grue muer: Muer dy plume n’ krahnuer. Ne pvet, si shkon zahuri: Toka shtrat, e jestek guri. Ne pvet, se ç’ zoja kiaishin: Shpent e sorrat m’ te po haishin. Ne pvet, si asht sefaja: Besa rrên kenka dyrgnaja: Çindrò, thoni, o nana e shkret, Se ty diali paska met!

 

Përqasja e vargjeve më lart në të dyja këngët dëshmon bindshëm se si Lahutari ynë përshtat dhe përcjell me lahutë dhe në Lahutë pikërisht vargëzimin popullor të kësaj kënge morti të Veriut për ata djelm t’ ri që mbyllin sytë diku larg ‘dheut’ të vet, d.m.th. të familjes dhe fisit. Kjo rrethanë nuk i ul aspak vlerën artistike vargjeve të Lahutës, përkundrazi përforcon me detaje dhe argumente shtesë mendimin kritik-letrar që Fishta në organizimin poetik të kryeveprës së tij është mbështetur kryekëput në trashëgiminë popullore të Veriut. Që këto vargje mortore i përjetojmë në kontekste të ngjashme ose paralele edhe në folklorin e Jugut po-shqiptar, kjo rrethanë vetëm e zgjeron radiusin e shqyrtimit në trashëgiminë e kulturës popullore shqiptare.

Sigurisht, brenda kësaj kornize të përbashkët kompozimi artistik, vërejmë të jenë po aq të dukshme edhe do dallime që kanë të bëjnë me skalitjen e vargut poetik, sikurse edhe me detaje përmbajtësore që kombinojnë mes sosh në varg në secilën këngë. Përpos tyre dallimi kryesor jet dhe mbetet perceptimi poetik i ‘mortit’ si i tillë, përkatësisht vatërzimi i tij në dimensionet ‘kohë’ dhe ‘hapësirë’, çka i jep udhë edhe ngjërimit të saktë atij kumti që synojnë sipas rastit Lahutari Fishtë nga njëra anë dhe rapsodët popullorë anonimë në Veri dhe Jug të hapësirës kulturore shqipfolëse nga ana tjetër.

Parë nga kjo perspektivë rapsodi i Veriut i qëndron larg këtyre sinorëve orientues duke u përqendruar vetëm në ‘mortin’ e panatyrshëm si marrje ‘gjaku’ që çart një moshë të njomë e të panjollë, e cila do të donte shumë më shumë të gatuante ëndrra për ‘jetën’. Andaj edhe dhimbja që i shiton rapsodi dëgjuesit arrin vërtet një pikë kulmore, bash kur i riu përjeton, më saktë ndërgjegjësohet në grahmat e fundit të ‘jetës’ se: Besa rrên kenka dyrnjaja. (nr. 16)

Rapsodi i Jugut i afrohet më shumë në kohë atij realiteti të trishtë shqiptar në Periudhën e Tanzimatit duke e zhvendosur ‘mortin’ si kompensim larg e më larg në hapësirë. Andaj edhe dramaciteti intensifikohet në varësi me cakun e viseve larg ku luftohej në shërbim të Perandorisë Osmane: malet e Bregenesë, sinoret e Moresë deri në pafundësi te Ura e Qabesë. Të gjitha këto variante përcjellin si kumt të përbashkët kotësinë e ‘mortit’ si të tillë, d.m.th. të shuarjes së panatyrshme e të paqëllimtë të ‘jetës’, një kumt ky që në rastin konkret i bashkon në unison rapsodët e Arealit Kulturor të Veriut me këngët e gjakmarrjes dhe ata të Jugut shqiptar me këngët e nizamëve.[7]

Asgjëmangut, ndryshe nga rapsodët popullorë, në Lahutë përjetojmë një dramë ‘morti’ të fiksuar mirë në dimensionet e lartpërmendura, meqë zhvillohet jo larg por pranë, pikërisht në Veri, në zonat kufitare me Malin e Zi gjatë periudhës tetor 1879 – janar 1880, kur shqiptarët luftonin të organizuar në Lidhjen e Prizrenit dhe nën drejtimin e Ali Pashë Gucisë me mbrojtur troje të ‘dheut anas’, të cilat Kongresi i Berlinit (1878) ia dhuroi padrejtësisht shtetit të ri e të çuditshëm të Malit të Zi.

Parë nga kjo perspektivë edhe rrethanat e ‘mortit’ dhe motivi i tij ndryshojnë katërcipërisht ndaj kotësisë në ‘mort’ si plagë e ‘jetës’ sociale shqiptare dhe perandorake njëherësh. Prashtu djali i ri Mican Leka, anipse jeton në Dardhën e largët, ngjesh armët dhe i drejtohet vetëdijshëm logut të orrlave, aty te Ura e Sutjeskës, ku rreh shejshana. Andaj, duke i mëshuar bash këtij momenti të përgjakshëm – kur ‘jeta’ i bën vend natyrshëm ‘mortit’ si derdhje ‘gjaku’ rinor për ‘dheun anas’ – Lahutari shpejton të qetësojë shpirtrat epikë duke mprehur tonin dhe skalitur rolin historik-kombëtar të këtij ‘morti’, çka i përcjell natyrshëm heroit të heshtur një vend të amshuar në vargjet e Lahutës:

…..

Prandej tý, mor Mican Leka,

S’ ká pse t’ dhimet t’ rít as jeta;

Se, maná, mirë e ké qindrue

Vedin mirë e ké pague

Marre vendit s’ i ké lshue,

Emni i yt ká per t’ u kndue

Vonë e vonë m’ LAHUTÉ t’ MALCÍS,

Si t’ i vîjë dita Shqypnís.

 

(c) 2021 Bardhyl Demiraj. Të gjitha të drejtat të rezervuara.

---

[1] K. Vasili – K. Mustaqi (ed.): Lirika Popullore 3: Këngë për nizamët dhe kurbetin. ASHSH, Tiranë 1981 5vv, 185vv.

[2] Cituar sipas: http://www.letersia.fajtori.com/Folklor/Muzika_Popullore/mbece_more_shoke_mbece.php (dt. 8 nentor

[3] Në variantet e regjistruara deri sot (sh. shën. 2) përmenden edhe vise të tjera ku bëhej luftë në perandori si Qafa e Bregenesë dhe Moreja. Vendndodhja e Urës së Qabesë nuk është e qartë. Në kujtesën kolektive lidhet me shkretëtirën e Kaaba-së në Arabisë Saudite.

[4] K. Vasili – K. Mustaqi (ed.): Lirika Popullore 3: Këngë për nizamët dhe kurbetin. ASHSH, Tiranë 1981 191vv.

[5] Ernesto Cozzi: Fra i Monti d’Albania. Cenni su gli Usi e Costumi delle Montagne di Scutari. Vol. 1 (1903), material në dorëshkrim i redaktuar nga Zef Valentini (Msgr. Giuseppe Valentini) e që po përgatitet për shtyp prej Peter Bartl dhe Bardhyl Demiraj.

[6] Citati origjinal: “997. Non sarà senza interesse il riportar qui alcuni canti funebri riferentesi a qualche vittima della vendetta del sangue, raccolti dalla viva voce di questi montagnoli, canti che varrano più che le parole mie a far conoscere lo spirito del popolo; imperocché la poesia è sì famigliare allo spirito di questi fieri abitatori dell’Alpi Albanesi, che si presta, per dirlo con un autore, come scintilla elettrica a far loro esprimere vivamente gl’impeti della passione e gl’impulsi del cuore.

Gran numero di canti funebri in voga presso queste tribù delle montagne e nelle città procedono appunto dalla fantasia poetica di donne del popolo che, fattesi poetesse estemporanee, ed improvvisando i lor canti sulla circostanza, seppero esprimere coi più vivi colori la disperazione ed il dolore.”

[7] Të mbahen parasysh edhe përsiatjet e Kadaresë në esenë e përmendur më lart: “Përsa i përket vendit ku mund të jetë krijuar kënga, në truallin brenda kufijve apo Jemenin e largët, apo në hapësirën midis Jemenit dhe Shqipërisë, kjo është vështirë të gjendet. Natyrisht, është më e besueshme që kënga të jetë e krijuar këtu, po s’përjashtohet mundësia që të jetë lindur edhe atje. Më tepër ka mundësi që pjesa e parë e këngës, ku flitet për shitjen e kàut të zi, të jetë krijuar në Jemen, kurse pjesa e dytë, ajo e dasmës makabre, në Shqipëri dhe koha i ka bashkuar vetvetiu të dyja. Te kjo hamendje të çon vetë përmbajtja e tekstit. Në pjesën e parë sundon zëri i ushtarit, brenga e tij, halli ekonomik. Në pjesën e dytë, pavarësisht se vazhdon të flasë ushtari, sundon dhembja e të tjerëve, kryesihst e nënës, për vdekjen e ushtarit. Në pjesën e parë halli ekonomik e superon dhembjen e vdekjes së njeriut, ndaj është më e besueshme që kjo pjesë të jetë krijuar prej ushtarëve shqiptarë në Jemen. Kurse në pjesën e dytë dhembja e vdekjes së njeriut e superon anën ekonomike, ndaj kjo pjesë mund të jetë krijuar në Shqipëri. Sepse s’ka se si të mendohet që njerëzit këtu, kryesisht nëna, pavarësisht nga mjerimi ekonomik, të fillonin këngën e trishtueshme pikërisht me shitjen e Kàut. Me një fjalë, në qoftë se vazhdojmë pandehmat, në secilën pjesë, secila palë mendon për tjetrën dhe jo për vetveten.

Megjithatë s’përjashtohet mundësia që ky lloj arsyetimi mund të jetë paksa metafizik, po të kemi parasysh se mekanizmi poetik popullor është tepër i komplikuar dhe ai ka aftësi të habitshme për të shkrirë kohërat, hapësirat dhe zëra brezash të tërë njerëzorë në poemat e tij. Kështu ka ndodhur ndoshta edhe me këngën e Urës së Qabesë.”